PROCESY SUBURBANIZACJI uwarunkowania, formy i konsekwencje

Transkrypt

1 Problematyka rozwoju obszarów miejskich, w tym obszarów metropolitalnych w Koncepcji Przestrzennego Zagospodarowania Kraju Ministerstwo Rozwoju Regionalnego - Seminarium PROCESY SUBURBANIZACJI uwarunkowania, formy i konsekwencje Andrzej Lisowski Mirosław Grochowski Uniwersytet Warszawski Zakład Geografii Miast i Organizacji Przestrzennej

2 Problematyka Formy suburbanizacji Konsekwencje redundantnej suburbanizacji Uwarunkowania rozproszonej suburbanizacji Kontrola Ŝywiołowej suburbanizacji

3 Podstawowe znaczenia suburbanizacji 1. Urbanizacja strefy podmiejskiej PrzeobraŜenia morfologii fizycznej i społecznej oraz funkcji w sąsiedztwie miasta Urbanizacja strefy podmiejskiej Przemieszczanie się ludności i podmiotów gospodarczych z miasta do strefy podmiejskiej Przemieszczanie się ludności i podmiotów gospodarczych z miasta do strefy podmiejskiej 2. Decentralizacja przestrzenna ludności i podmiotów gospodarczych (miasto centralne strefa podmiejska) 3. Faza rozwoju wielkiego miasta Szybszy wzrost liczby ludności i podmiotów gospodarczych w strefie podmiejskiej niŝ w mieście centralnym

4 Stadia rozwoju wielkiego miasta 1. Urbanizacja 2. Suburbanizacja 3. Dezurbanizacja 4. Reurbanizacja (Słodczyk 2002)

5 Charakterystyka procesu suburbanizacji 1. Zasięg przestrzenny procesu w stosunku do granic miasta centralnego wewnętrzna zewnętrzna (rozszerzona, eksurbanizacja, peryurbanizacja) 2. Forma przestrzenna procesu przestrzenie zwarta przestrzennie nieregularna (rozproszona, nieciągła, przeskokowa)

6 Charakterystyka procesu suburbanizacji c.d 3. Przebieg procesu kontrolowany, planowy Ŝywiołowy (pozbawiony logiki i zasad, spontaniczny) 4. Konsekwencje procesu urbanizacja strefy podmiejskiej, urbanizacja wsi, semiurbanizacja, rurbanizacja, suburbanizacja redundantna nadmierne uŝytkowanie przestrzeni i zasobów, zaburzające ład przestrzenny i rozwój zrównowaŝony

7 Czym jest urban sprawl? Zasięg przestrzenny Obszary niezainwestowane, często w odległości km od miasta centralnego: suburbanizacja rozszerzona Forma przestrzenna Nieciągłe, rozproszone, przeskokowe uŝytkowanie ziemi: suburbanizacja rozproszona Brak regulacji i kontroli Brak zasad, proces spontaniczny: suburbanizacja Ŝywiołowa Konsekwencje Zaburzenie ładu przestrzennego i zasad rozwoju zrównowaŝonego: suburbanizacja redundantna

8 Strefy współczesnej suburbanizacji

9 Suburbanizacja proces na styku decentralizacji i dekoncentracji System osadniczy W ujęciu międzyregionalnym (krajowym) koncentracja (urbanizacja) dekoncentracja (kontrurbanizacja) Miasto jako element tego systemu, z właściwą sobie wewnętrzną strukturą W granicach regionu miejskiego centralizacja ( miasto centralne ) decentralizacja ( strefa podmiejska)

10 Między decentralizacją i dekoncentracją 1. Suburbanizacja jako decentralizacja przestrzenna Miasto centralne strefa podmiejska 2. Suburbanizacja jako dekoncentracja przestrzenna (rozproszona koncentracja lub subcentralizacja) Inne obszary w kraju strefa podmiejska 3. Suburbanizacja jako decentralizacja centralizacji Rozproszone obszary węzłowe metropolii (Hall 2001): Tradycyjne centrum Wewnętrzne centra konkurencyjne Zewnętrzne centra konkurencyjne Peryferyjne centra konkurencyjne

11 Współczesna redystrybucja ludności w Polsce 1. Ubytek ludności wiejskiej w obszarach peryferyjnych Polski, szczególnie we wschodniej części. 2. Rozproszona koncentracja (subcentralizacja) ludności w obszarach metropolitalnych (głównie strefa zewnętrzna) 3. Decentralizacja ludności w ramach obszarów metropolitalnych (głównie strefa wewnętrzna). (Węcławowicz i in., 2006) W Polsce na terenach sąsiadujących z 12 metropoliami ( w tym 3 potencjalnymi) mieszka 19% ludności kraju (Zaktualizowana 2005).

12 Zmiany liczby ludności w Polsce Źródło: Węcławowicz G., Bański J., Degórski M., Komornicki T., Korcelli P., Śleszyński P., 2006, Przestrzenne zagospodarowanie Polski na początku XXI wieku, Monografie, 6, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania PAN, Warszawa, 212 s. (uaktualnione)

13 Skutki redundantnej suburbanizacji Ekologiczne (1) Wzrost konsumpcji energii (transport, ogrzewanie) i wody Nadmierna redukcja terenów rolniczych, leśnych Fragmentacja ekosystemów Degradacja krajobrazu Wzrost zanieczyszczeń środowiska

14 Ekonomiczne (2) Wzrost kosztów transportu i rozbudowy infrastruktury PrzeciąŜenie lokalnej infrastruktury Wzrost uzaleŝnienia od indywidualnego transportu Spekulacja gruntami Zmniejszone zainteresowanie inwestorów miastem centralnym

15 Społeczne (3) Zanik więzi społecznych Społeczna segregacja Konflikty ludności miejscowej i napływowej Wzrost proporcji warstw zmarginalizowanych społecznie w mieście centralnym

16 Skutki współczesnej suburbanizacji a) Chaotyczność procesu i irracjonalność układów przestrzennych b) Dysproporcje między rozwojem zabudowy a infrastrukturą techniczną c) Niedorozwój usług lokalnych d) Dewastacja krajobrazu, brzydota zabudowy (Zuziak 2005)

17 Suburbanizacja w Polsce podtrzymuje atrybuty właściwe rynkowej gospodarce zasobochłonnej Rozrzutne gospodarowanie ziemią przejawia się w rozproszonym osadnictwie Dominacja funkcji mieszkaniowej Brak jedności miejsc pracy i zamieszkania stymuluje intensywne przemieszczenia Ekonomiczno-ekologiczna motywacja relokacji podmiotów sprzyja degradacji środowiska (Gorzelak 2003)

18 Ograniczone moŝliwości identyfikacji zjawiska Pomiar suburbanizacji rozproszonej Zmienne diagnostyczne i indeks urban sprawl

19 Identyfikacja urban sprawl niska gęstość zabudowy, brak ciągłości, nierównomierne uŝytkowanie ziemi nadmierna lokalna koncentracja uŝytkowania jednostronne uŝytkowanie ziemi niska centralność organizacji przestrzennej duŝa odległość między róŝnymi formami uŝytkowania ziemi (dostępność) (Galster i inni 2001)

20 Ograniczone moŝliwości kwantyfikacji kosztów Pomiar suburbanizacji redundantnej Brak wyceny otwartych przestrzeni Brak wyceny skutków dysfunkcjonalności miasta centralnego Trudności z wyceną kosztów redundantnej suburbanizacji Nie wszystkie skutki poddają się kwantyfikacji

21 Ocena kosztów urban sprawl w USA (1998) Koszty kapitałowe i eksploatacyjne Koszty transportowe Ochrona środowiska Jakość Ŝycia Relacje społeczne Zastosowano 40 mierników: 65% zinterpretowano jako negatywne skutki procesu 35% uznano, jeśli nie za pozytywne, to przynajmniej nie zdecydowanie negatywne. (Soule 2006)

22 Dlaczego suburbia i eksurbia? Miasto preindustrialne Miasto niedostępne dla wszystkich potencjalnych mieszkańców i przedsiębiorców ze względów finansowych lub administracyjnych Miasto industrialne Pogarszająca się jakośćŝycia w mieście; decentralizacja mieszkalnictwa wymuszająca decentralizację miejsc pracy Miasto postindustrialne Pogarszająca się jakośćŝycia i prowadzenia działalności gospodarczej w mieście i strefie podmiejskiej zagospodarowanej w przeszłości

23 Intensywność procesu decentralizacji zaleŝy od: 1. Skali problemów ekonomicznych, społecznych i ekologicznych miasta centralnego 2. Przeciętnej zamoŝności ludności 3. Zasobów ziemi w sąsiedztwie miasta 4. Postępu technicznego (transport, budownictwo) 5. Politycznej akceptacji idei miasta rozproszonego (wsparcie, ułatwienia lub brak regulacji i kontroli)

24 Czynniki procesów suburbanizacyjnych w Polsce a) MoŜliwości swobodnego zaspokajania potrzeb mieszkaniowych, przy dominujących preferencjach dla domu z ogrodem b) Brak koordynacji polityki przestrzennej w obrębie wielkich miast i w obszarach metropolitalnych c) DąŜenie deweloperów i inwestorów do zagospodarowania terenów łatwiej dostępnych (jakość i cena) (Lorens 2005)

25 Dlaczego eksurbanizacja? Kompensacja większej odległość od centrum miasta: Niska gęstość zabudowy (tereny zieleni) NiŜsza cena domu Większa powierzchnia domu Dostępność innych dóbr eliminujących uciąŝliwości (kilka samochodów, telepraca decentralizacja usług) W okolicach Warszawy ludność i deweloperzy wymieniają odległość na 3-4 miejscu jako kryterium wyboru miejsca inwestycji lub zamieszkania

26 Proces rozpraszania zabudowy w strefie podmiejskiej 1. Wyłączanie gruntów rolnych spod produkcji rolnej oraz powstawanie przy wykorzystaniu luk prawnych, pojedynczych budynków nie związanych z gospodarką rolną (tzw. siedlisk) 2. Drogi ponadgminne, gminne lub dojazdy do areałów rolnych są stopniowo obudowywane 3. Powstają nowe drogi dojazdowe do nowych zespołów zabudowy poza istniejącymi drogami (drogi wewnętrzne, biegnące wzdłuŝ działów własnościowych) (Chmielewski 2005)

27 Dlaczego jest to problem trudny do rozwiązania? Konflikt między - realizacją partykularnych celów poŝądane warunki mieszkaniowe zyski inwestorów dochody ze sprzedaŝy gruntów zwiększanie dochodów własnych gminy a racjonalnością społeczną energochłonność kosztochłonność terenochłonność degradacja środowiska i krajobrazu

28 Uwarunkowania społeczno-kulturowe Swoboda w wyborze warunków mieszkaniowych (redukcja kosztów i wyŝsza jakość) Poszukiwanie prywatności i bezpieczeństwa Wzrost zamoŝności społeczeństwa, dostępność kredytów Niska świadomość społeczna negatywnych skutków procesu

29 Uwarunkowania prawnoadministracyjne Nieskuteczność planowania przestrzennego Praktyka wydawania decyzji o WZiZT; pozwoleń na budowę Prawo własności interpretowane jako prawo do dysponowania terenem Akceptowanie zabudowy w polu (bez odpowiedniej infrastruktury)

30 Interwencja planistyczna a) Reaktywna ograniczenie działań do strefy suburbanizacji b) Proaktywna kompleksowe działania w mieście centralnym i strefie podmiejskiej Racjonalizacja wykorzystania przestrzeni Określenie obszarów chronionych Minimalizacja potrzeb transportowych Kształtowanie toŝsamości miejsca i mieszkańców (Baranowski 2001; Lorens 2005)

31 Ograniczenia interwencji planistycznej Polityczne Fragmentacja władzy i odpowiedzialności za rozwój obszarów metropolitalnych Ograniczone efekty dobrowolnej współpracy (zaufanie, przywództwo, wspieranie współpracy) Administracyjno-planistyczne Nieskuteczne instrumenty planistyczne i zarządzania rozwojem

32 Instrumenty indykatywno-kontrolne Wyznaczenie obszarów chronionych i otwartych wolnych od zabudowy w obszarze metropolitalnym Plan zagospodarowania przestrzennego (określenie przeznaczenia terenów i kontrola) Zakaz lokalizacji zabudowy w rozproszeniu Wymóg wyposaŝenia terenów w infrastrukturę przed wydaniem pozwolenia na budowę Respektowanie zasady sukcesji funkcji

33 Instrument inwestycji publicznych Budowa sieci infrastruktury Działania na rzecz rozwoju transportu publicznego Działania na rzecz rozwoju lokalnego (miejsca pracy) Respektowanie zasad rozwoju zrównowaŝonego w strategiach, planach i projektach

34 Instrumenty finansowe Podatki - zniechęcające do określonych lokalizacji np. zabudowa w rozproszeniu Subsydia stymulujące poŝądane zachowania inwestorów / deweloperów

35 Instrumenty organizacyjne Powołanie struktur koordynujących planowanie w skali subregionalnej Stymulowanie współpracy gmin Stymulowanie współpracy władz lokalnych, regionalnych, lokalnych społeczności i grup interesów oraz zewnętrznych inwestorów Uspołecznienie planowania Nowe formy zarządzania rozwojem

36 Monitoring i informacja o stanie zagospodarowania Monitoring zmian w zagospodarowaniu przestrzennym Informowanie o moŝliwościach osadnictwa i zagospodarowania Propagowanie idei zrównowaŝonego rozwoju i ładu przestrzennego oraz dystrybutywnego charakteru ich efektów

37 Dziękujemy za uwagę