Sensory integration Systemy zmysłowe zewnętrzne Systemy zmysłowe wewnętrzne

Transkrypt

1 Teoria integracji sensorycznej. Sensory integration to integracja czynności zmysłowo ruchowych, to współpraca narządów zmysłów zakończona zachowaniem najintensywniej obserwowana od urodzenia do zakończenia okresu przedszkolnego, kształtowana zaś już w okresie prenatalnym. Jest to organizowanie informacji, które odbiera nasze ciało w celu zaplanowanego wykorzystania. Sformułowanie tej teorii, opartej na neurofizjologicznych podstawach, obserwacjach klinicznych, standaryzowanych testach należy do profesor pedagogiki, pedagogiki specjalnej i terapii zajęciowej oraz doktor psychologii wychowawczej w jednej osobie Jean Ayres, związanej pracą naukową z Uniwersytetem Południowej Kalifornii. Pracowała ona również bezpośrednio z dziećmi i dorosłymi z różnymi zaburzeniami. Obecnie jej pracę kontynuuje współpracownica - Violet Maas również terapeutka zajęciowa, międzynarodowa wykładowczyni i konsultantka z zakresu Sensory Integration, która wielokrotnie odwiedzała Polskę i kształciła przyszłych terapeutów. Koncepcja integracji sensorycznej i zaburzeń SI sformułowana została w latach 60. ubiegłego wieku. Rewolucja koncepcji integracji sensorycznej, która rozpoczęła się w Europie w latach dziewięćdziesiątych XX wieku zawiera w sobie wiele elementów wcześniej określanych jako koncepcja rozwoju psychomotorycznego. Za dr Ayres: Integracja sensoryczna nie jest lekarstwem na wszystko i nie może dokonać cudu. Nie można stosować jej we wszystkich przypadkach. Jest efektywna w przypadku pewnych typów zaburzeń. Integracja sensoryczna może poprawić uczenie się i sprawić, że będzie łatwiejsze. Uczenie się jest tu traktowane bardzo szeroko, jako proces przebiegający już od od łona matki aż do końca życia: uczenie się jako zdobywanie i przetwarzanie informacji i zastosowanie w codziennych czynnościach, w odniesieniu do wszystkich dziedzin życia. Zasada działania, czyli jak się to odbywa. Informacje napływające do ośrodkowego układu nerwowego odbieramy za pomocą zmysłów. Systemy zmysłowe zewnętrzne (odbierające sygnały spoza ciała) to zmysł powonienia, smaku, wzroku, słuchu i dotyku. Systemy zmysłowe wewnętrzne (somatosensoryczne, odbierające informacje z ciała) to: - zmysł interoceptywny który dostarcza informacji z organów wewnętrznych. Reguluje m.in. uczucie głodu, pragnienia, nastrój, temperaturę ciała, stan pobudzenia, - zmysł przedsionkowy odbiór wrażeń następuje przy pomocy ucha wewnętrznego, a dostarcza informacji dotyczących położenia ciała wobec powierzchni ziemi, ruchu ciała w przestrzeni i równowagi. - zmysł proprioceptywny informacje dotyczą pozycji ciała i ruchów poszczególnych części ciała, a identyfikowane są za pomocą rozciągania i kurczenia się mięśni. Nad zmysłami zewnętrznymi mamy pewną kontrolę (zatkanie nosa, zamknięcie oczu), jesteśmy ich świadomi. Odwrotnie jest ze zmysłami wewnętrznymi, których jesteśmy nieświadomi i nie możemy ich wyłączyć. Dr Ayres podkreślała fundamentalne znaczenie trzech z ww. systemów: dotykowy, przedsionkowy i proprioceptywny stanowiące podłoże zdrowego rozwoju dziecka. Kiedy działają wydajnie i automatycznie, dziecko kieruje swoje oczy, uszy i uwagę na świat zewnętrzny (Kranowitz, 2012, s. 67). Definicja wg Jean Ayres (1991): Integracja sensoryczna to proces, w którym mózg informacje ze zmysłów przyjmuje, przesiewa i eliminuje, rozpoznaje, interpretuje oraz integruje z już posiadanymi, aby następnie odpowiedzieć właściwą reakcją ruchową, działaniem, czyli zastosować je do użytku.

2 Przetwarzanie to ma charakter dynamiczny, nieprzerwany i cykliczny (Kranowitz, 2012, s. 67), a odbywa się w układzie nerwowym za pomocą neuronów (100 mld). Efektywne przetwarzanie wrażeń wyzwala automatyczne reakcje, które pozwalają nam odnajdywać się i panować nad otoczeniem. Rozwój integracji zmysłów odbywa się w sposób zaplanowany, według określonej kolejności. Czynności niższego rzędu przechodzą w czynności bardziej skomplikowane. Rozwój integracji zmysłów angażuje różne zmysły w różnym stopniu. za pomocą zmysłów odbywa się odbiór wrażeń które w trakcie rozwoju integrowane są w czynności ssania, jedzenia, budowania więzi uczuciowej matki z dzieckiem, odczuwania przyjemności z bodźców dotykowych, ruchy gałek ocznych, utrzymania postawy, równowagi, napięcia mięśniowego, dostosowania się do wpływu wywieranego przez siłę grawitacji które następnie integrowane są w bardziej złożone produkty jak czucie własnego ciała, koordynację między dwiema stronami ciała, planowanie ruchu, aktywność własną, koncentrację uwagi, stabilność emocjonalną które dalej budują poziom jeszcze bardziej skomplikowanych układów czynności jak koordynacja wzrokowo-ruchowa, percepcja wzrokowa, celowa aktywność ruchowa, mowa, język aby dalej, w wyniku integracji rozwinęła się zdolność do koncentracji, do organizacji i porządkowania wrażeń, samokontroli, samozaufania i szacunku do siebie, zdolność do nauki, myślenia abstrakcyjnego, myślenia i rozumowania, dominacji jednej ze stron ciała i półkuli mózgu Przedszkolak, wg Ayres, powinien: 1 poziom, najniższy, czyli na bazie pierwotnych systemów sensorycznych (dotyk, równowaga i ruch, pozycja ciała, system wzroku i słuchu) przejść na poziom 2 umiejętności sensoryczno motoryczne (świadomość ciała, skoordynowane korzystanie z obu stron ciała, preferowanie jednej ręki, planowanie motoryczne), aby na razie zatrzymać się na poziomie 3 - umiejętności percepcyjno motoryczne (dyskryminacja słuchowa, dyskryminacja wzrokowa, koordynacja wzrokowo ruchowa). Uczeń powinien osiągnąć poziom 4 gotowość szkolną czyli umiejętności szkolne, złożone umiejętności motoryczne, regulację uwagi, zorganizowane zachowanie, poczucie własnej wartości i samokontrola. Przedstawiony schemat przechodzenia od czynności niższego do wyższego rzędu to jak budowa domu: jeżeli cegły wyżej nie będą opierały się na całym rzędzie cegieł niżej budowla będzie się chwiała. Dziecko im jest mniejsze tym bardziej liczy się wpływ otoczenia na jego rozwój. Gdy dostarczane są nowe bodźce, aktywność mózgu wzrasta tym samym zwiększa się liczba połączeń nerwowych. Mózg malucha został tak zaprogramowany, aby uczyć się i rozwijać. Dziecko odkrywa świat, bada właściwości przedmiotów za pomocą wszystkich zmysłów (dzięki temu ulegają one zestrojeniu). Poznaje prawa przyrody w oparciu o proste doświadczenia. Bardzo ważne jest wobec tego dostarczanie dziecku różnorodnych bodźców stymulujących jego rozwój i pozwalających na wykorzystywanie w pełni swoich możliwości.

3 Niepotrzebne są drogie zabawki, aby dziecko zdobywało wiedzę i harmonijnie się rozwijało - wystarczy wsparcie kochających opiekunów i pomysły na wykorzystanie przedmiotów i sprzętów z otoczenia. Ciekawość poznawcza, którą posiada każde dziecko oraz potrzeba zbierania doświadczeń są naturalnymi regulacjami dla przechodzenia do bardziej złożonych systemów, do zintegrowania. Zaburzenia integracji sensorycznej. Zaburzenie przetwarzania sensorycznego to trudność sposobie odbierania, organizowania i wykorzystywania przez mózg informacji sensorycznej, w wyniku czego codzienne interakcje z otoczeniem danej osoby są nieefektywne. Stymulacja sensoryczna może wywołać trudności w ruchu, emocjach, uwadze lub reakcjach adaptacyjnych (Kranowitz, 2012, s. 77). SPD świadczy o niestrawności mózgu (termin za J. Ayres). Istnieje wiele czynników, zagrożeń, które mogą spowodować zaburzenia w rozwoju integracji sensorycznej na każdym z kolejnych etapów rozwojowych. Nie może wytworzyć się wówczas fundament do budowy dalszych, bardziej skomplikowanych i złożonych umiejętności. Im niższy, bardziej bazowy, czyli podstawowy jest poziom uszkodzenia, tym rozleglejsze są jego skutki (A. Kałużna, 2004, s. 142). Dysfunkcje integracji sensorycznej występują u osób z trudnościami w uczeniu się (również z dysleksją), z zaburzeniami regulacji, osobami z ADHD, autyzmem, w tym z Zespołem Aspergera, a także innymi opóźnieniami rozwojowymi. Inną grupę stanowią dzieci, u których nie stwierdza się znaczących lub diagnozowalnych problemów (mogą to być dzieci nazywane jako niegrzeczne, przeszkadzające, zaczepiające się o własne nogi, nie pamiętające kolejności wykonywania czynności, zaczepiające rówieśników, mające problemy emocjonalne lub w kontaktach społecznych), ale które mogą doświadczać przykrych konsekwencji swojego zachowania i pomimo wielu negatywnych doświadczeń i częstych pouczeń nie potrafią tego zmienić. Tzw. normalne dzieci. Z takimi dziećmi skutecznie mogą pracować nauczyciele, pedagodzy, którzy nie są terapeutami integracji sensorycznej, i którzy mogą wykorzystywać w swojej pracy dostępne w literaturze przykłady zabaw i ćwiczeń. Z pozostałymi osobami z zaburzeniami SI pracują certyfikowani terapeuci, którzy ukończyli ponad 170 godzinny kurs 2 stopnia i legitymują się certyfikatem, który wyraźnie informuje, że mogą oni prowadzić terapię integracji sensorycznej. Bardzo ogólnie mówiąc: Pierwsza komplikacja: zaburzony któryś z systemów. Druga komplikacja: zaburzony proces: odbioru lub eliminacji lub rozpoznawania lub interpretacji lub integracji. Trzecia komplikacja: nie zintegrowane wrażenia niższego rzędu. Przyczyny, czynniki ryzyka (za: M. Karga, 2012): W czasie ciąży: lekarstwa, substancje chemiczne, używki, toksyny, zakażenia, zarażenia wirusowe, infekcje, zatrucie ciążowe, długotrwały lub gwałtowny stres, mikrouszkodzenia korowe, ciąża zagrożona, ciąże mnogie, konieczność długotrwałego leżenia, unieruchomienie (fotel bujany!). W okresie okołoporodowym:

4 wcześniactwo, niedotlenienie dziecka, trauma okołoporodowa, cesarskie cięcie, poród przedwczesny lub opóźniony (więcej niż 14 dni), poród bardzo szybki lub długotrwały, poród z interwencją. Czynniki poporodowe: niska waga urodzeniowa, hospitalizacja, długotrwała żółtaczka, zanieczyszczenie środowiska, niewłaściwa dieta (nadmierna ilość konserwantów, wzmacniaczy i barwników zatruwająca organizm i upośledzająca wchłanianie ważnych witamin i mikroelementów), nadmierna, nieodpowiednia lub niewystarczająca stymulacja (przebodźcowanie hipermarkety!), zaburzona relacja: rodzic dziecko (niechciana ciąża, nieakceptacja społeczna). Ważne: kołyska! Wybrane przykłady zaburzeń integracji sensorycznej (za: Emmons, Anderson, 2007; (Kranowitz, 2012,): 1. Nadwrażliwość na dotyk, ruch, bodźce wzrokowe i słuchowe. Objawy: dziecko zakrywa oczy, uszy, zatyka nos, krztusi się, wymiotuje, krzyczy lub zastyga w bezruchu, odmawia uczestnictwa w niektórych zajęciach czy zabawach (np. omija szeroko karuzelę), nie pozwala obcinać włosów, paznokci, nie lub kąpać się, myć zębów, czesać włosów. Wycofuje się z pomieszczeń, aktywności. 2. Niedowrażliwość (podwrażliwość) czyli zbyt mała wrażliwość na dotyk, ruch, bodźce wzrokowe lub słuchowe. Objawy: dziecko tarza się po podłodze, turla, uderza innych, zderza się, obija o ściany, kręci się jak bąk, biega na oślep, potrząsa różnymi częściami ciała, macha rękoma przed oczami, stuka w stół, ostukuje uszy, jedną zabronioną aktywność natychmiast zastępuje drugą, lubi być mocno przytulane, może być hałaśliwe, może nie zauważać i nie reagować na nawet silniejsze stłuczenia. 3. Zbyt wysoki lub zbyt niski poziom aktywności. Objawy: dziecka jest wszędzie pełno lub zachowuje się w sposób wysoce ostrożny, asekuracyjny, potrafi wysmarować się kremem lub inną substancją wielokrotnie, tarzać się w różnych materiałach i substancjach. 4. Opóźnienia, problemy w rozwoju zdolności ruchowych, planowania motorycznego (dyspraksja). Objawy: problemy z koordynacją, swobodnym poruszaniem się, swobodą ruchów, prezentuje niepewne, niezręczne ruchy, w zakresie rozwoju siły (prezentujące się np. niemożnością utrzymania i prawidłowego prowadzenia narzędzia piszącego), trudność z operowaniem zwykłymi narzędziami, bałagan w miejscu pracy, podczas jedzenia. 5. Kłopoty z zachowaniem.

5 Objawy: dziecko nie słucha opiekunów, ucieka, reaguje agresją lub wycofaniem, unika bliskości, nie toleruje zachowań innych osób, ma kłopot z powtarzaniem tych samych zachowań. 6. Dysfunkcja układu dotykowego. Objawy: unikanie najczęściej delikatnego dotyku, dotykanie tylko wybranych powierzchni, noszenie wybranych ubrań, ale także dotykanie wszystkiego, co pojawia się w zasięgu ręki, chowanie dłoni w kieszenie, zwijanie w pięści, nadmierne reagowanie na przypadkowy dotyk, poszturchnięcie przez inną osobę, dzieci takie mają problem z uspołecznieniem, ponieważ unikają rówieśników z obawy przed dotykiem. 7. Dysfunkcja układu przedsionkowego. Objawy: problem z równowagą, koordynacją i planowaniem ruchów, dziecko wydaje się niezdarne, nie lubi zajęć WF, może preferować jeden rodzaj aktywności (huśtawka), a unikać innego (karuzela, jazda na rowerze), choroba lokomocyjna, mdłości przy ruchu obrotowym, nadmierne pobudzenie podczas ruchów głowy i oczu, szybka męczliwość, toleruje ruch wymyślony przez siebie, nie lubi oderwania od podłoża np. skoków, porusza się niepewnie, jakby się chwiał, kładzie głowę na stole, popiera się, osuwa na krześle. 8. Dysfunkcja układu proprioceptywnego. Objawy: układ ten wspiera naukę chodzenia, poprawne siedzenie, utrzymanie długopisu, używanie sztućców, odejmowanie kogoś z odpowiednią siłą, korzystanie z placu zabaw, dziecko niezamierzenie wpada na wszystko i na wszystkich, rozlewa płyny, ma za silny lub za mocny nacisk, tupie, żeby zapewnić mięśniom i stawom dodatkową informację, posługuje się wzrokiem w celu kontrolowania czynności ubierania się, by się zorientować jak poruszyć ciałem, ruchy prawej i lewej ręki nie są synchroniczne, może być sztywne, napięte, nie rozróżnia stron ciała. Podobne do wypisanych objawów mogą wskazywać na inne zaburzenia, dlatego w przypadku złożonych trudności, dużej intensywności, ryzyka zagrożenia sobie i innym, a także utrudnionego funkcjonowania wśród rówieśników ważna jest konsultacja z certyfikowanym terapeutą. Przedstawione zaburzenia pierwotne mogą powodować wystąpienie zaburzeń wtórnych i w momencie gdy jedne nałożą się na drugie są trudne do rozpoznania (np. pomimo dużego wysiłku wkładanego w wykonanie czynności dziecko nie radzi sobie, zauważa, że odstaje od rówieśników, co powoduje frustrację i dalej zaburzenia emocjonalne). Wskazówki: - uważnie obserwować dziecko samo pokaże, co lubi, a czego unika, - dziecko z zaburzeniami węchowymi może mieć obniżoną pamięć wzrokową, - ćwiczenia równoważne poprawiają słuch (ślimak i zmysł równowagi unerwione są tym samym nerwem), - ważna jest sekwencja (kolejność) umiejętności, a nie opóźnienie w rozwoju np. o 3 miesiące względem rówieśników, - ruch na czworakach wskazany dla wszystkich dzieci, - przy nieprawidłowościach w rozwoju mowy wskazane intensywne ćwiczenia rąk, - ważna jest zasada, aby najpierw nie eliminować dysfunkcjonalnego zachowania, ale pokazywać zachowanie funkcjonalne, wówczas dziecko samo zastąpi to pierwsze tym drugim,

6 - zapisywanie przy jakiej okazji, jakich warunkach zewnętrznych pojawia się zachowanie odmienne od większości rówieśników, - włączanie ćwiczeń śródlekcyjnych do codziennego programu zajęć. Kilka przykładów dopasowania przedszkola (szkoły) i dziecka z SPD. 1. Komunikacja z nauczycielem (wyjaśnienie rodzaju problemu i strategii wsparcia: np. żucie gumy pomaga w organizacji nauki, przerwy na rozciągnięcie mięśni). 2. Ograniczenie lub dostarczenie bodźców (w miarę możliwości np. zajęcia plastyczne bez malowania rękoma maczanymi w farbie, zapewnienie większej ilości miejsca dziecku z zaburzeniami dotyku, OGRANICZENIE ILOŚCI GAZETEK ŚCIENNYCH - przebodźcowanie). 3. Przekazywanie wzajemnie informacji: Potrafi się skoncentrować, gdy, Jego koordynacja poprawia się, gdy. 4. Uwaga na zmianę wrażliwości dziecka na bodźce to, co dziś drażniło jutro może nie być dostrzegane przez dziecko. 5. Dziecko z nadwrażliwością słuchową drażni dzwonek przypominanie o zbliżającym się dźwięku, posadzenie z dala od akwarium, dziecko z nadwrażliwością wzrokową nie może siedzieć blisko okna, ani w miejscu, gdzie światło się mieni (odblaski) tam może siedzieć dziecko podwrażliwe wzrokowo. Ważne jest też wyeliminowanie zakłóceń węchowych (doznania płynące ze stołówki, malowanego korytarza) w celu poprawienia koncentracji większości dzieci. 6. Na karcie pracy biała przestrzeń wokół zadań do wykonania pomaga dziecku skupić się na jednej rzeczy. Może otrzymywać dodatkową białą kartkę do zakrywania pozostałych zadań. 7. Sprawdzenie, czy cicha muzyka klasyczna płynąca w tle łagodzi doznania słuchowe i pomaga się zorganizować. 8. Opracowanie stałego planu dnia i przypominanie o nim dzieciom (stała pora wyjścia na spacer, odbierania przez rodziców, wyjaśnianie struktury zajęć). Plan dnia lub tygodnia umieszczony w formie schematycznych obrazków w rogu sali. Wcześniejsze zapowiadanie zmian. 9. Dbanie o zapewnienie poznawania świata jak największą ilością zmysłów (zajęcia angażujące kilka zmysłów). 10. Dziecko z SPD dłużej niż inni przetwarza nowe informacje, należy zapewnić mu więcej czasu lub wrócić do tłumaczenia później. 11. Zadania złożone należy rozbijać na mniejsze elementy. 12. Dawanie możliwości ograniczonego wyboru spowoduje wybór bezpiecznej czynności dla dziecka, a nauczycielowi da informację o preferencjach. 13. Dzieci z zaburzeniami koncentracji muszą mieć informacje krótkie, wskazujące na czynność do wykonania lub zaprzestania, najlepiej nawiązać kontakt wzrokowy, dotknąć dziecka, mówić po imieniu. Przykłady zabaw do wykorzystania w prezentowanej poniżej literaturze. Literatura: Integracja sensoryczna teoria: 1. Ayres J., Sensory integration and learning disorders. Western Psychological Services, 1972, Los Angeles. 2. Ayres J., Sensory integration and the child. Western Psychological Services, 1991, Los Angeles.

7 3. Kranowitz C. S., Nie-zgrane dziecko. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego diagnoza i postępowanie. Harmonia Universalis, 2012, Gdańsk. 4. Maas Violet. F., Uczenie się przez zmysły. WSiP, 1998, Warszawa. 5. Odowska-Szlachcic B., Metoda integracji sensorycznej we wspomaganiu rozwoju mowy u dzieci z uszkodzeniami ośrodkowego układu nerwowego. Wydawnictwo Harmonia, 2010, Gdańsk. 6. Sadowska L. (red.), Neurofizjologiczne metody usprawniania dzieci z zaburzeniami rozwoju. Wyd. AWF we Wrocławiu, 2004, Wrocław. Integracja sensoryczna praktyka (przykłady zabaw): 1. Borkowska M., Wagh K., integracja sensoryczna na co dzień. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2011 (dodruk), Warszawa. 2. Emmons P. G., Anderson L. M., Dzieci z zaburzeniami integracji sensorycznej. Liber, 2007, Warszawa. 3. Kranowitz C. S., Nie-zgrane dziecko w świecie gier i zabaw. Harmonia Universalis, 2012, Gdańsk. 4. Kuleczka-Raszewska M., Markowska D., Uczę się poprzez ruch. Harmonia Universalis, 2012, Gdańsk. Przypisy: 1. Kałużna A., Zasady diagnostyki i terapii zaburzeń rozwoju integracji sensorycznej u dzieci. W: L. Sadowska (red.), Neurofizjologiczne metody usprawniania dzieci z zaburzeniami rozwoju. Wyd. AWF we Wrocławiu, 2004, Wrocław. 2. Kranowitz C. S., Nie-zgrane dziecko. Zaburzenia przetwarzania sensorycznego diagnoza i postępowanie. Harmonia Universalis, 2012, Gdańsk. 3. Karga M., Neurofizjologiczne podstawy procesów integracji sensorycznej. Mat. dla uczestników kursu, 2012, Warszawa.