Autoreferat. dotyczący działalności naukowej, dydaktycznej i organizacyjnej

Transkrypt

1 Dr Ryszard Makarowski 1. Imię i nazwisko: Autoreferat dotyczący działalności naukowej, dydaktycznej i organizacyjnej Ryszard Makarowski 2. Posiadane stopnie naukowe z podaniem nazwy, miejsca i roku uzyskania oraz tytuł rozprawy doktorskiej: 2005 magisterium w zakresie psychologii, Instytut Psychologii, Uniwersytet Gdański studia dzienne kierunek psychologia, Instytut Psychologii, Uniwersytet Gdański doktor nauk humanistycznych w zakresie psychologii, Instytut Psychologii, Uniwersytet Gdański, rozprawa doktorska pt. Osobowościowe predykatory funkcjonowania uczniów pilotów w sytuacji trudnej studia doktoranckie, Instytut Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego magisterium w zakresie chemii, Wydział Chemii, Uniwersytet im.a.mickiewicza w Poznaniu. 3. Informacje o dotychczasowym zatrudnieniu w jednostkach naukowych: , adiunkt w Instytucie Psychologii Uniwersytetu Gdańskiego. 4. Wskazanie osiągnięcia wynikającego z art. 16 ust. 2 Ustawy z dnia 14 marca 2003 r. o stopniach naukowych i tytule naukowym oraz o stopniach i tytule w zakresie sztuki: Za główne osiągnięcie naukowe zgodnie z powyższą ustawą uznaję opracowanie modelu czynnika ludzkiego w lotnictwie i weryfikację tego modelu w zakresie związku różnic indywidualnych temperamentu, ryzyka, agresji oraz doświadczonego stresu u pilotów i skoczków spadochronowych. a) Tytuł osiągnięcia naukowego: Stres i ryzyko jako elementy czynnika ludzkiego w sportach i profesjach lotniczych. b) autor, tytuł publikacji, rok wydania, nazwa wydawnictwa Ryszard Makarowski, Stres i ryzyko jako elementy czynnika ludzkiego w sportach i profesjach lotniczych. Warszawa 2016, Wydawnictwo AKAM, ISBN: , (s.360). c) omówienie celu naukowego ww. pracy i osiągniętych wyników wraz z omówieniem ich ewentualnego wykorzystania: Główne obszary naukowe to: I. Psychologia sportu, II. Psychologia stresu. 1

2 Ad. I Psychologia sportu Monografia Wskazana powyżej monografia składa się z części teoretyczno-przeglądowej oraz części przedstawiającej własne badania empiryczne. Książka omawia problematykę czynnika ludzkiego w lotnictwie, który jest przyczyną % wypadków lotniczych. Z przeglądu literatury polskiej i światowej wynika, że pomimo częstego używania pojęcia czynnik ludzki w terminologii naukowej nie ma jednej obowiązującej definicji, a istniejące określenia są często niespójne i bazują na wiedzy potocznej. W literaturze można odnaleźć wiele definicji czynnika ludzkiego. Wiąże się to z tym, że bardzo trudno zoperacjonalizować to pojecie oraz z tym, że czynnik ludzki występuje w bardzo różnych dziedzinach życia. Warte są odnotowania cztery rodzaje definicji pojęcia czynnik ludzki : 1) czynnik ludzki jako dyscyplina naukowa dotycząca interakcji człowieka z innymi elementami sytuacji, 2) czynnik ludzki jako zastosowanie informacji o człowieku do projektowania narzędzi, maszyn, systemów, etc, 3) czynnik ludzki jako nazwa specjalności zawodowej, która bada relacje człowiek-maszyna, 4) czynnik ludzki jako nieadekwatne działanie człowieka skutkujące błędem. Do konstrukcji własnej definicji wykorzystane zostało rozumienie czynnika ludzkiego jako dyscypliny naukowej zajmującej się interakcją człowieka ze środowiskiem oraz takim zachowaniem człowieka, które skutkuje błędem. W pierwszej kolejności dokonano wykładni słownikowej, gdzie czynnik jest rozumiany jako przyczyna wywołująca skutek, a słowo ludzki dotyczy człowieka. Z przyjętych do dalszych analiz definicji wynika, że elementami czynnika ludzkiego będzie sytuacja człowieka w środowisku i błąd człowieka. Oba te pojęcia były przedmiotem analiz T.Tomaszewskiego, który zdefiniował czym jest sytuacja, sytuacja normalna i sytuacja trudna. Autor ten twierdził, że związek między zadaniem a wynikiem zależy nie tylko od zewnętrznych czynników otoczenia, ale i od wewnętrznych czynników regulacyjnych zachowania, które mają status pośredniczący. Należy tutaj wspomnieć o jednej z najważniejszych koncepcji teoretycznych w psychologii lotniczej koncepcję świadomości sytuacyjnej Endsleya i Wickenasa, gdzie świadomość sytuacyjna oznacza adekwatną percepcję elementów otoczenia w przestrzeni i czasie, rozumienie co wokół się dzieje i właściwe przewidywanie co się stanie. Na ocenę sytuacji wpływa również szacowanie występującego stresu i ryzyka. Pojawił się problem, które teorie stresu i ryzyka zaprezentować w książce. Omówiono przede wszystkim klasyczne teorie stresu w tym m.in. koncepcję S. Folkman i R. Lazarusa. Jest to o tyle zasadne, iż w rzeczywistości jest to teoria zagrożeń przeszłych, teraźniejszych i przyszłych. Należy podkreślić, że problematyka stresu w lotnictwie posiada bogatą literaturę np.: monografie Leonhardta i Vogta, Hancocka i Szalmy, czy Campbella i Bagshawa. Na potrzeby książki przyjęto następującą definicję stresu psychologicznego: stres jest to stan napięcia emocjonalnego (na poziomie fizjologicznym i psychologicznym) wynikający z określonej transakcji jednostki z otoczeniem (lub samym sobą), odczuwany jako przykry, obciążający jej zasoby, zagrażający dobrostanowi lub też odczuwany jako stan przyjemnego podekscytowania, zadowolenia a nawet szczęścia, wzmacniający odporność i dający dużo energii do działania.w części teoretycznej omówiono czynniki wzmacniające eustres: prężność, twardość, poczucie koherencji, poczucie kontroli, samoocenę i poczucie własnej skuteczności, optymizm oraz flow uniesienie. Immamentną cechą stresu jest napięcie emocjonalne i dlatego omówiono problem niedostatecznej lub nadmiernej stymulacji, koncepcję optymalnego pobudzenia Hebba, koncepcję optymalnej stymulacji Leuby, model zindywidualizowanych stref optymalnego funkcjonowania Hanina, koncepcję stymulacji Zuckermana oraz katastroficzną teorię lęku Hardy go. Przedstawiono również teorię procesów przeciwstawnych Solomona, koncepcję konfliktu dążenie unikanie Millera oraz hipotezę mini-max Susan Miller, z tego powodu, iż dokonano weryfikacji tych teorii w prezentowanych badaniach własnych. W teoriach temperamentu odwołujących się do poziomu aktywacji, w których ważną rolę odgrywa pojęcie optymalnego poziomu aktywacji lub stymulacji, cechy temperamentalne 2

3 traktowane są jako czynnik modyfikujący stan stresu doświadczanego w warunkach skrajnie wysokiej lub skrajnie niskiej stymulacji. Stąd omówienie koncepcji temperamentu według J.Strelaua, który temperament rozumie jako względnie stałe cechy organizmu, pierwotnie biologicznie zdeterminowane. Tutaj jednak należy poczynić pewne zastrzeżenie mówiące o tym, że paradygmat cechowy ma ograniczenia i bezkrytyczna wiara w cechowe wyjaśnianie zachowania jest dawno nieaktualna. Kolejny (drugi) rozdział monografii rozpoczyna się omówieniem wybranych teorii ryzyka: użyteczności, perspektywy, psychologiczny model percepcji ryzyka Trimpopa, koncepcja ryzyka stymulacyjnego i instrumentalnego Zaleśkiewicza. Teorie te zakładają, że na spostrzeganie ryzyka wpływają czynniki osobowościowe oraz czynniki sytuacyjne, a połączenie ich daje pełniejszy obraz czym jest ryzyko. Do przeprowadzonych analiz wybrano ryzyko dlatego, że zakończenie lotu lub skoku ze spadochronem jest zawsze niewiadomą. Oczywistym jest, że na percepcję ryzyka mają wpływ czynniki osobowościowe i czynniki sytuacyjne. W rozdziale tym omówiono również związek agresywności z ryzykowaniem, związek zagrożenia z niebezpieczeństwem oraz motywacje człowieka do zachowań ryzykownych. O błędach popełnianych przez pilotów traktuje rozdział trzeci. Gdy sytuacja przebiega niepomyślnie, może dojść do wypadku lub katastrofy i dlatego w tym rozdziale omówiono najważniejsze teorie wypadkowości w komunikacji. Z treści tego rozdziału wynika, że najczęstszą przyczyną błędów skutkujących wypadkiem lub katastrofą lotniczą jest tzw. czynnik ludzki, któremu poświęcony jest rozdział czwarty. Tutaj pokazany został związek pomiędzy osobą uprawiającą sporty czy profesje lotnicze a otoczeniem. Można powiedzieć, że czynnik ludzki to człowiek w określonej sytuacji, zaś sytuacja składa się z wielu elementów. Czynnik ludzki to jeden z elementów środowiska, jeden z elementów sytuacji. Na potrzeby tej książki przyjęto, że. czynnik ludzki składa się z czynnika podmiotowego i czynnika sytuacyjnego, i są one we wzajemnej transakcji (podobnie jak w teorii stresu S. Folkman i R. Lazarusa występuje ocena pierwotna i wtórna zagrożenia). Na czynnik podmiotowy, którym mogą być m.in. cechy osobowości, temperament, ocena ryzyka i stresu, agresja, poczucie kontroli, samoocena czy inteligencja, strategie radzenia sobie wpływ ma świadomość sytuacyjna. Wpływ na nią mają procesy poznawcze, motywacyjne i emocjonalne. Współwystępowanie elementów sytuacyjnych i podmiotowych, ryzyka i stresu, które mogą doprowadzić do błędów można potraktować jako model czynnika ludzkiego. Pod pojęciem czynnika ludzkiego w lotnictwie należy rozumieć działanie (lub zaniechanie) pilota, mechanika, kontrolera ruchu, etc, lub innej osoby w relacji człowiek a współzależne środowisko lotnicze. To stres i ryzyko często zmieniają w lotnictwie sytuację normalną w sytuację trudną, a nawet w sytuację zagrażającą. Pod pojęciem czynnika ludzkiego w wypadkach lotniczych należy rozumieć nieadekwatne działanie człowieka skutkujące katastrofą, wypadkiem lub incydentem lotniczym. Należy nadmienić, że w światowej literaturze dotyczącej psychologii lotniczej można zauważyć dwa kierunki wykorzystania wyników badań naukowych: pierwszy dotyczy selekcji pilotów, a drugi, możliwości oceny ryzyka i zapobiegania wypadkom lotniczym. Chociaż formułuje się argumenty za nadrzędnym znaczeniem inteligencji ogólnej we wstępnej selekcji pilotów, to jednak pozapoznawcze zdolności, cechy i kompetencje są w stanie prognozować konkretne kryteria wykonania zarówno u pilotów początkujących jak i doświadczonych. Międzynarodowe Stowarzyszenie Transportu Lotniczego (IATA) w tzw. Zaleceniach najlepszych praktyk z zakresu kontroli zdolności do pracy pilotów już w 2010 r. poleca sprawdzanie podstawowych zdolności, umiejętności specyficznych, zdolności w działaniu, kompetencji społecznych i cech osobowości. Z kolei Europejska Agencja Bezpieczeństwa Lotniczego (EASA) w 2016 r. przedstawiła rekomendacje dla Komisji Europejskiej będące pokłosiem katastrofy samolotu Germanwings w Alpach spowodowanej umyślnie przez pilota Andeasa Lubitza. EASA zaleca nowe wymogi podczas wykonywania badań wstępnych i okresowych pilotów. Obowiązkowe mają być badania przesiewowe pod kątem ewentualnych problemów z alkoholem i narkotykami, a także całościowa ocena zdrowia psychicznego pod kątem chorób psychicznych i zaburzeń osobowości. 3

4 Część empiryczna monografii to zbiór różnych badań przeprowadzonych w latach , realizowanych w różnych grupach, dla różnych celów szczegółowych. Należy nadmienić, że wśród 16-letnich osób, które rozpoczynają przygodę z lotnictwem po zakończeniu podstawowego szkolenia szybowcowego lub samolotowego tylko 10% w pozostaje w lotnictwie. Z kolei z tych dziesięciu procent tylko kolejne 10% zostaje pilotami samolotów pasażerskich lub wojskowych. W książce przedstawiono badania uczniów pilotów oraz pilotów zawodowych, którzy bardzo często pomimo, że latają jako piloci samolotów pasażerskich biorą udział w szybowcowych lub samolotowych zawodach sportowych. Podstawowym celem badań była psychologiczna charakterystyka osób uprawiających sporty lotnicze na tle pilotów zawodowych, skoczków zawodowych (komandosów) oraz osób nie uprawiających sportów lotniczych w zakresie doświadczania ryzyka i stresu. Celem badań była weryfikacja uproszczonego model czynnika ludzkiego w lotnictwie w postaci modelu związku różnic indywidualnych w zakresie temperamentu, ryzyka i agresji oraz doświadczanego stresu. Poszukiwanie zróżnicowania pomiędzy grupą badaną, którą stanowili piloci i skoczkowie spadochronowi dokonywane było w oparciu o grupę kontrolną inżynierów i studentów politechnik oraz mechaników lotniczych. Dokonane analizy pozwoliły na opis grup pilotów i skoczków spadochronowych mogących różnie funkcjonować (z perspektywy ich bezpieczeństwa) w czasie pilotowania samolotu lub wykonywania skoku ze spadochronem. Organizacja Międzynarodowego Lotnictwa Cywilnego (ICAO) szacuje, że w latach wystąpi niedobór pilotów samolotów pasażerskich na poziomie około dwudziestu pięciu tysięcy osób rocznie. W związku z tym zaleca zmiany dotyczące procesów selekcji. Proponowane są modele statystyczne oparte na analizach regresji wielokrotnej, analizach dyskryminacyjnych oraz analizach logistycznych. Metody te winny zastępować tradycyjne modele oparte na procesie jedno lub wielostopniowej selekcji kandydatów na pilotów zawodowych. Zgodnie z powyższym w monografii zastosowano m.in. analizę logistyczną, analizę regresji, analizę skupień metodą k-średnich, analizę czynnikową i konfirmacyjną. Pomiaru ryzyka dokonano za pomocą trzech kwestionariuszy (Kwestionariusz SIRI Zaleśkiewicza, Skala Akceptacji Ryzyka Makarowskiego i Wieloczynnikowa Skala Zachowań Ryzykownych Studenskiego). Do pomiaru stresu wykorzystano dwa narzędzia; Kwestionariusz Poczucia Stresu autorstwa Plopy i Makarowskiego, Inwentarz Stanu i Cechy Lęku Spielbergera (w polskiej adaptacji Sosnowskiego i wsp.) oraz dwie ankiety mające na celu ustalenie listy stresorów i ich stresogenności. Zmiennymi objaśnianymi były temperament, oceniony Kwestionariuszem Temperamentu Stralaua (mierzący siłę procesów pobudzenia, hamowania i ruchliwości procesów nerwowych) i Skalą Poszukiwania Doznań Zuckermana oraz agresja oceniana Kwestionariuszem Agresji Bussa i Perrego. Ponadto dokonywano zapisu częstości akcji serca za pomocą sporttestera. Przedstawione w monografii wyniki badań mają wartość samą w sobie, bowiem badają m.in. hermetyczne grupy pilotów i skoczków spadochronowych, osób uzależnionych od narkotyków i mechaników lotniczych. Wykonane one były w warunkach naturalnych: na lotniskach, w czasie lotów i skoków spadochronowych, w czasie realnego ekstremalnego zagrożenia, którego nie można badać w laboratoriach stacjonarnych ze względów etycznych. Utrudnia to wprawdzie kontrolowanie zmiennych i skazuje na interpretację uzyskanych wyników ex post, to jednak taka eksploracja wytycza nauce przyszłe kierunki badań. Zgodnie z opinią Prof. dr hab. Tadeusza Tyszki mówiącą, że wyniki badań przedstawiane w książkach na stopień naukowy winny być wcześniej konfrontowane z szerszą opinią naukową poprzez publikację ich w znaczących pismach naukowych ( ; w monografii umieszczono wyniki badań, które zostały zamieszczone w dwóch czasopismach z listy filadelfijskiej i jednym umieszczonym na liście European Reference Index for the Humanities (ERIH) (The Journal of General Psychology, Journal of Air Transport Management, Przegląd Psychologiczny). Zaproponowany model czynnika ludzkiego w lotnictwie nie został w pełni zweryfikowany. Ten teoretyczny model obejmuje bardzo wiele elementów m.in takich jak:. komponent 4

5 poznawczy, czy błąd człowieka. Zweryfikowano uproszczony model związku różnic indywidualnych w zakresie temperamentu, ryzyka i agresji oraz doświadczanego stresu. Sporty lotnicze, a szczególnie zawody szybowcowe, samolotowe czy spadochronowe różnią się tym bardziej od innych dyscyplin sportowych, im większą mają rangę.. W lotnictwie istnieje bardzo wąska granica, która dzieli szczęście wygrania konkurencji od tragicznego pecha, bo czasami ryzykując można wygrać konkurencję a przegrać całe życie. W monografii zweryfikowano 17 hipotez. Uzyskane wyniki można podzielić na: takie, które przyczyniają się do poprawy bezpieczeństwa lotów czy skoków spadochronowych oraz takie, które wspomagają decyzje dotyczące selekcji pilotów. Uzupełnieniem tej monografii są dwie książki przeznaczone dla pilotów sportowych, pilotów zawodowych, psychologów i lekarzy mające w tytule określenie czynnik ludzki :1) Czynnik ludzki w operacjach lotniczych. Człowiek, możliwości i ograniczenia uwarunkowania psychofizjologiczne (2012), (współautor T.Smolicz). Kosowizna: Adriana Aviation sp z o.o., 2) Czynnik ludzki w procesie szkolenia lotniczego (2016), (współautor T.Smolicz). Dęblin: Wydawnictwo Wyższej Szkoły Oficerskiej Sił Powietrznych. 5. Omówienie pozostałych osiągnięć naukowo-badawczych (artystycznych) Kierunek moich zainteresowań badawczych ściśle wiąże się z problematyką, jaką podjąłem w pracy magisterskiej oraz rozprawie doktorskiej (praca magisterska pt. Osobowościowe predykatory funkcjonowania pilotów na Szybowcowych Mistrzostwach Polski Juniorów w Szybownictwie w 2004 r., praca doktorska pt. Osobowościowe predykatory funkcjonowania uczniów pilotów w sytuacji trudnej). Głównym nurtem moich badań jest analiza zachowania się człowieka w sytuacjach trudnych. Takie sytuacje występują m.in. w lotnictwie sportowym. Sporty lotnicze tj: szybownictwo, lotnictwo samolotowe i skoki spadochronowe można uprawiać samodzielnie po ukończeniu 16 roku życia. Pierwsza grupę badań przeprowadziłem na uczniach pilotach szybowcowych, u których analizowałem dynamikę poziomu lęku jako stanu podczas trzytygodniowego, letniego, podstawowego szkolenia szybowcowego. Okazało się, że najwyższe (ekstremalne) nasilenie lęku występuje u tych osób podczas pierwszego samodzielnego lotu szybowcem. Lot ten niebezpiecznie zbliża się do granicy bezpieczeństwa i winien być wykonywany w warunkach optymalnych, bowiem wiąże się to z możliwością popełnienia błędu, skutkującego wypadkiem lub katastrofą. Wnioski z tych badań opublikowałem w Polskim Przeglądzie Medycyny i Psychologii Lotniczej, 2004 w artykule pt. Dynamika lęku podczas podstawowego szkolenia szybowcowego. Replikację tych badań przeprowadziłem na osobach wykonujących pierwszy w życiu lot szybowcem oraz osobach wykonujących pierwsze bungee jumping. Wyniki badań wskazują, że dynamika emocji jest bardziej złożona niż założenia wymienionych powyżej teorii. Wyniki przeprowadzonych badań opublikowałem w artykułach naukowych pt. Jakie emocje występują podczas pierwszego w życiu lotu szybowcem oraz pierwszego w życiu skoku ze spadochronem? Medicina Sportiva, 2007, oraz pt. Skoki na bungee a teoria perspektywy D. Kahnemana i A. Tverskyego. Polski Przegląd Medycyny i Psychologii Lotniczej, U uczniów pilotów szybowcowych analizowałem nie tylko dynamikę lęku jako stanu, ale również dynamikę lęku jako cechy. Badania wykonywane były przed rozpoczęciem szkolenia lotniczego i po ukończeniu podstawowego szkolenia szybowcowego. Zauważyłem wyraźny spadek lęku jako cechy po zakończeniu kursu szybowcowego. Prawdopodobną tego przyczyną było nabycie odporności (zwiększanie zasobów) przez uczniów pilotów w czasie trwania szkolenia szybowcowego. Przeprowadzone badania dają podstawę do twierdzenia, że szkolenie lotnicze zasadniczo wpływa na dojrzewanie i krystalizację osobowości. Wyniki badań opublikowałem w monografii pt. Granice ryzyka paradygmat psychologiczny, Kraków Polski Przegląd Medycyny i Psychologii Lotniczej 2006 r. Kolejnym moim zagadnieniem badawczym była analiza efektywności szkolenia lotniczego w grupie uczniów pilotów, jak i pilotów biorących udział w zawodach szybowcowych. 5

6 Jak wynika z przeprowadzonych badań efektywność podstawowego szkolenia lotniczego zależy od poziomu inteligencji, samooceny oraz wysokiego poziomu aktywności i energii. Inne badania wykonane podczas Szybowcowych Mistrzostw Polski Juniorów, miały znaleźć odpowiedź na pytanie: jakie wymiary osobowości decydują o tym, że niektórzy z pilotów osiągają wybitne wyniki i stają się mistrzami? Okazuje się, że podstawowym predykatorem decydującym o zajmowanym miejscu podczas zawodów szybowcowych nie są wymiary osobowości czy temperamentu, ale ilość wylatanych godzin na szybowcach i samolotach. Badani piloci mieli podobne cechy osobowości, ale różnili się tzw. nalotem, czyli doświadczeniem. Jeszcze inne moje badania porównywały uczniów pilotów szybowcowych z instruktorami szybowcowymi. Należy nadmienić, że część z tych instruktorów to piloci regularnych linii lotniczych. Wnioski z tych badań były następujące: uczniowie piloci, którzy ukończyli podstawowe szkolenie szybowcowe, mający niski poziom lęku, pewni siebie, spokojni, ufni we własne siły, mają szanse w przyszłości zostać instruktorami lotniczymi, a co za tym idzie pozostać w lotnictwie i wykonywać zawód pilota. Poziom ryzyka i stresu był sprawdzany również u pilotów szybowcowych, juniorów i seniorów, którzy uczestniczyli w Szybowcowych Mistrzostwach Polski. Potwierdziła się hipoteza, że juniorzy bardziej niż seniorzy są skłonni do zachowań ryzykownych. Należy nadmienić, że seniorzy, którzy wielokrotnie doznali smaku porażki latają ostrożniej, zwykle bardziej równo i jeśli nie muszą ryzykować w czasie zawodów sportowych, to w przeciwieństwie do juniorów tego nie czynią. Podejmują ryzyko tylko wtedy, gdy zmuszają ich do tego konkurenci. Seniorzy częściej niż juniorzy preferują styl radzenia sobie ze stresem skoncentrowany na rozwiązywaniu problemów i konkretnych zadań (Temperament a style radzenia sobie ze stresem u seniorów i juniorów Szybowcowych Mistrzostw Polski w 2008 r., Polskie Forum Psychologiczne 2010). Uprawianie sportu, a szczególnie uprawianie sportów lotniczych nie zawsze jest bezpieczne. W 2007 r. na 12-tym Europejskim Kongresie Psychologii Sportu w Grecji przedstawiłem referat pt. Human factor in air sports accidents in Poland according to textmining analysis, w którym przedstawiłem analizę wypadków lotniczych w latach , jakie wydarzyły się w Polskim lotnictwie sportowym. Do analizy wykorzystałem rzadko stosowaną analizę text mining. Kolejną badaną przeze mnie grupą byli motocykliści. Przypisuje się im niejednokrotnie szereg negatywnych cech, jak wysoki poziom agresji czy ryzykanctwo, choć łatwo się domyślić, iż podłoże tych zachowań może mieć charakter temperamentalny. Ujawniło się szereg istotnych różnic pomiędzy motocyklistami a grupą kontrolną (studenci i absolwenci Politechniki). Motocykliści charakteryzowali się wyższym poziomem ruchliwości procesów nerwowych oraz siłą procesów pobudzenia przy niższym poziomie siły procesów hamowania. W zakresie ryzyka wykazywali wyższy poziom ryzyka stymulacyjnego, instrumentalnego oraz antyzdrowotnego, przy jednocześnie niższych poziomach ryzyka fizycznego, społecznego, etycznego, jak i finansowego. W wyniku analizy czynnikowej udało się wyłonić trzy grupy motocyklistów: asekurantów, z syndromem Mad Maxa oraz łowców wrażeń. Uzyskane wyniki badań własnych zostały zamieszczone w Polish Psychological Bulletin (Psychological aspects of risk and aggression among motorcyclist Mad Max syndrome 2010). W innym badaniu podjąłem próbę weryfikacji teorii dążenia unikania Millera. Dotyczyło ono zachowań ryzykownych podczas wyprawy w 2008 r. na Kilimandżaro. Okazało się, że przyjęta przed badaniem hipoteza mówiąca o tym, że podczas wchodzenia na Kilimandżaro gradient motywacji będzie bardziej stromy niż gradient poziomu leku (co miało decydować o zdobyciu szczytu) nie potwierdził się. Gradient dążenia był opadający, a nie wznoszący co przewiduje teoria Millera. Wyniki uzyskane podczas tych badań mówią, że konflikt motywacyjny dążenie unikanie, z dala od domu ulega zmniejszeniu, a nie zwiększeniu. Proces habituacji powoduje, że początkowa ekscytacja wyprawą słabnie i obojętnieje. Wyniki przedstawiłem w rozdziale pracy zbiorowej pt. Weryfikacja teorii dążenia unikania N.E.Millera podczas wyprawy na Kilimandżaro (Człowiek u progu trzeciego tysiąclecia. Zagrożenia i wyzwania. Tom 4, Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls). 6

7 W 2010 r. poddałem weryfikacji teorię perspektywy D. Kahnemana i A. Tversky ego, która zakłada, że ludzie są bardziej skłonni do podejmowania ryzyka działając w sferze strat, niż w sferze zysków. Badania były wykonane na 85 osobach wykonujących skoki na bungee (Skoki na bungee a teoria perspektywy D. Kahnemana i A. Tverskyego, Polski Przegląd Medycyny i Psychologii Lotniczej, 2012). Część badań została przeprowadzona w języku angielskim poza granicami Polski w: Tanzanii, Afganistanie, Nepalu, Indiach, Norwegii, Hiszpanii, Włoszech, Wielkiej Brytanii, USA. Badania te były niezbędne do adaptacji kulturowej kwestionariuszy, których jestem autorem (6 Months Hard Situation Questionnaire, Polish Journal of Social Science, 2008; Aggressiveness in sport measurement method, Journal of Physical Education and Sport, 2013). W 2011 r. został zbadany poziom zagrożenia i ryzyka osób pracujących w organizacjach humanitarnych w Afganistanie (nie będących Afgańczykami). Poziom odczuwanego zagrożenia był mierzony za pomocą czterech pytań ankietowych, zaś poziom odczuwanego stresu, jak i poziom ryzyka stymulacyjnego był miernikiem stymulacji. Badania 110 osób (65 kobiet i 45 mężczyzn) przeprowadzone były w j. angielskim. Wyższy poziom stresu charakteryzował kobiety, zaś wyższy poziom ryzyka stymulacyjnego był charakterystyczny dla badanych mężczyzn. Sprawdzono różnice pomiędzy zbadanymi osobami w Kabulu a angielskojęzycznymi studentami z USA, Kanady i Europy Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego. Poziom ryzyka stymulacyjnego nie różnicuje obu grup. Poziom stresu był zdecydowanie mniejszy u osób pracujących w Afganistanie, niż badanych studentów. Za pomocą analizy konfirmacyjnej analizowałem trzy różne modele, różniące się poziomem stresu. Korelacje w tych modelach pokazały, że im większy poziom stresu wewnętrznego (intrapsychicznego), tym wyższy poziom ryzyka stymulacyjnego, a im większy poziom stresu zewnętrznego, tym niższy poziom ryzyka stymulacyjnego. U osób pracujących w Afganistanie stres zewnętrzny jest traktowany jako wyzwanie, z którym należy sobie poradzić, a im więcej wyzwań zewnętrznych, tym bardziej adaptacja idzie w kierunku obniżenia poziomu pobudzenia. Stres intrapsychiczny podwyższa poziom ryzyka stymulacyjnego. Nie ma badań dotyczących osób cywilnych pracujących w ramach organizacji humanitarnych w rejonach działań wojennych, w tym w Afganistanie. Stąd wyjątkowość przeprowadzonych analiz (Poczucie zagrożenia pracowników organizacji humanitarnych w Afganistanie, Psychologia Społeczna, 2013). Od 2007 r. współpracuję z Akademią Wychowania Fizycznego i Sportu w Gdańsku. Efektem tej współpracy było opublikowanie artykułów z pracownikami tej uczelni: Lipowski, M., Makarowski, R. (2010). Narcyzm u sportowców prawda czy stereotyp? Polskie Forum Psychologiczne; Makarowski, R., Makurat, F., Budnik, D., Przybylski, J. (2009). Człowiek, emocje i skoki spadochronowe. Rocznik Naukowy AWFiS Gdańsk; Makarowski, R., Makarowski, P. (2009). Metody statystyczne w planowaniu badań empirycznych w psychologii sportu. W: M. Plopa, M. Blażek (red.). Współczesny człowiek w świetle dylematów i wyzwań: perspektywa psychologiczna. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls; Lachowicz, M., Makarowski, R. (2009). Poczucie kontroli a zmiany w sferze psychicznej zawodników gimnastyki. W: M. Plopa, M. Błażek (red.). Współczesny człowiek w świetle dylematów i wyzwań: perspektywa psychologiczna. Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls; Lipowski, M., Buliński, L., Makarowski, R. (2008). Aktywności ruchowa odchudzających się kobiet. W: M. Krawczyński (red.). Psychologiczne konteksty aktywności fizycznej człowieka. Gdańsk: Wydawnictwo Ateneum Szkoły Wyższej w Gdańsku. Brałem aktywny udział w wielu szkoleniach i kursach dotyczących zaawansowanych analiz statystycznych. m.in.: 1) W 2007 r. ukończyłem kurs Text mining Karaków StatSoft Polska Sp. z o.o. 2) W 2008 r. ukończyłem kurs Analizy wielowymiarowe, oraz Prognozowanie i analiza szeregów czasowych Karaków StatSoft Polska Sp. z o.o. 3) W 2010 r. ukończyłem kurs Amos od analizy regresji i analizy czynnikowej do modelowania strukturalnego ze zmiennymi ukrytymi Warszawa, Predictive Solution. 7

8 4) W 2010 r. ukończyłem kurs Konfirmacyjna analiza czynnikowa z programem LISREL Gdańsk, Uniwersytet Gdański. 5) W 2011 r. ukończyłem kurs Modelowanie strukturalne od teorii do prezentacji wyników. Model rekurencyjny ze zmiennymi ukrytymi Warszawa, Predictive Solution. W 2012 r. z dr Karolem Karasiewiczem prowadziłem kurs dla polskich psychologów w Szkole Wyższej Psychologii Społecznej w Warszawie w ramach zimowych warsztatów analitycznych Predictive Solutions pt. Modelowanie strukturalne z programem Amos wybrane modele równań strukturalnych na przykładach z psychologii. W celu przeprowadzenia zaplanowanych badań stworzyłem pięć metod badawczych: 1. Skala Akceptacji Ryzyka (Granice Ryzyka. Paradygmat psychologiczny (2008), Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls). 2. Kwestionariusz Sytuacji Trudnych 6 m-cy (Polish Journal of Social Science, 3, ) 3. Dylemat studenta (Granice Ryzyka. Paradygmat psychologiczny (2008), Kraków: Oficyna Wydawnicza Impuls) 4. Kwestionariusz Poczucia Stresu (Kwestionariusz Poczucia Stresu. Podręcznik (2010 ), (współautor M.Plopa) Warszawa: VIZJA Press&IT). 5. Aggressiveness in sport measurement method (Journal of Physical Education and Sport, 13 (3), s Ukończenie także ścisłego kierunku studiów dało mi szerokie podstawy matematyczne i informatyczne, stąd moje zainteresowanie statystyką, metodologią oraz informatycznymi programami statystycznymi. Z wykorzystaniem wiedzy z tego zakresu opublikowane zostały dwa artykuły: The use of Statistical in Planning an Experiment in Psychology and Educational Science, Metody statystyczne w planowaniu badań empirycznych w psychologii sportu (zgodnie z informacją o osiągnięciach naukowych) oraz dwóch skryptów: Zastosowanie pakietu Statystycznego Statistica Pl w psychologii skrypt dla studentów(do użytku wewnętrznego), Modelowanie strukturalne z programem AMOS wybrane modele równań strukturalnych na przykładach z psychologii (szczegóły w wykazie osiągnięć dydaktycznych). Ad 2. Psychologia stresu. W 2006 r. rozpoczęła się moja współpraca z Katedrą i Zakładem Toksykologii Gdańskiego Uniwersytetu Medycznego. Celem wykonywanych badań z perspektywy patogenetycznej było ukazanie patologicznych związków przyczynowych z podatnością na choroby. Badane były m.in. zachowania antyzdrowotne, jako forma poszukiwania ryzyka. Analizy statystyczne użyte przeze mnie w tych badaniach (analizy ścieżek) umożliwiły potwierdzenie hipotezy mówiącej o możliwości uzyskania zamiany doznań nieakceptowanych społecznie na zachowania społecznie akceptowane. Należy podkreślić, iż w tych badaniach połączono zmienne biochemiczne ze zmiennymi psychologicznymi, uzyskanymi za pomocą klasycznych kwestionariuszy badającymi temperament i ryzyko, poszukiwano związków występujących pomiędzy stresem psychologicznym, a stresem oksydacyjnym. Wyniki badań zostały opublikowane w Journal of Chromatography B, 2009; Chromatographia, Oba te czasopisma z listy filadelfijskiej nie są czasopismami psychologicznymi, są natomiast czasopismami chemicznymi. Wspomniane powyżej dwa artykuły dotyczą nowych biochemicznych metod badawczych. Umożliwiają one dokonywanie bardziej optymalnych badań czynników modyfikujących stan zdrowia. Założono, że jednym z nich jest aktywność sportowa, która zależy od temperamentu danej osoby. Wiadomo, że odpowiednio dozowany wysiłek fizyczny w dużym stopniu zapobiega wielu chorobom cywilizacyjnym, m.in. chorobie wieńcowej. Badanym obiektywnym czynnikiem ryzyka w tym przypadku był podwyższony poziom homocysteiny. Stężenie homocysteiny we krwi jest uwarunkowane przez szereg czynników, do których zalicza się m.in. niewłaściwą dietę oraz brak lub nieznaczną aktywność fizyczną. Podjąłem próbę skonstruowania ogólnego modelu takich zależności. W wykonanych badaniach przeanalizowałem trzy grupy czynników: czynniki biochemiczne (homocysteina i kwas foliowy obniżający stężenie homocysteiny), czynnik 8

9 związany z uprawianiem sportu oraz czynnik psychologiczny temperament (Zachowanie antyzdrowotne jako forma poszukiwania ryzyka próba konstrukcji modelu, Medycyna Sportowa, 2008; Temperamentalne podłoże aktywności sportowej jako czynnik ochronny chorób serca poszukiwanie modelu, Medycyna Sportowa, 2009). Moje zainteresowanie ukierunkowane na połączenie biochemii z psychologią wynikają z ukończonych przeze mnie dwóch kierunków studiów: chemii i psychologii. Łącznikiem jest stres, a w szczególności stres psychologiczny i stres oksydacyjny. Próby spojrzenia na psychologię poprzez pryzmat biochemii wynikają z konieczności widzenia człowieka z perspektywy systemowej. W 2008 r. w książce Granice Ryzyka. Paradygmat psychologiczny przedstawiłem medyczną koncepcję ryzyka, która powstała w połowie XX wieku w związku ze zidentyfikowaniem czynników wywołujących niektóre choroby. W książce tej, jak i artykułach naukowych przytoczyłem wyniki badań własnych dotyczących wpływu palenia tytoniu a ryzyka krótszego życia (Influence of smoking on the level of total plasma homocysteine in active and passive smokers, Acta Toxicologica 2008; Wpływ palenia tytoniu na poziom homocysteiny i glutationu w materiale biologicznym, Przegląd Lekarski, 2006). Konsekwencją zachowań antyzdrowotnych są następstwa, które niejednokrotnie wymuszają konieczność długotrwałej rehabilitacji (rozdział w książce pt. Izolacja społeczna osób po urazie mózgu w pełnej wsparcia rodzinie, 2010; Speech intelligibility in children with cerebral palsy attending an art therapy program, Medical Science Monitor, 2010). W tych artykułach pomimo, że nie jestem pierwszym autorem moje zaangażowanie w redakcję artykułów było ważne i znaczące. Wykonane kwestionariuszowe badania psychologiczne w warunkach naturalnych są badaniami trudnymi do wykonania, w przeciwieństwie do badań wykonywanych w laboratoriach i są obarczone ograniczoną możliwością kontrolowania zmiennych. Interpretacja wyników jest ex post, czyli ocena danego zjawiska jest dokonywana już po jego wystąpieniu. Aby choć częściowo ustrzec się tego błędu szereg badań było wykonanych z wykorzystaniem zapisu zmiennych fizjologicznych. Częstość akcji serca podczas wykonywania skoków spadochronowych, szybowcowych i samolotowych lotów szkolnych, lotów szybowcem podczas zawodów sportowych, samolotowych lotów akrobacyjnych, skoków na bunglee mierzona była za pomocą sporttestera. Badania na uczniach skoczkach spadochronowych podczas pierwszych skoków ze spadochronem były przeprowadzane z wykorzystaniem sporttestera mierzącego częstość akcji serca. Okazało się, że nie pierwszy skok ze spadochronem, ale skok drugi wywołuje największe nasilenie emocji negatywnych. Podczas wykonywania pierwszych skoków ze spadochronem występują dwa tzw. piki zwiększonej częstotliwości akcji serca: pierwszy w momencie oddzielania się ucznia skoczka spadochronowego od samolotu, a drugi przed lądowaniem. Celem badań na tej grupie osób była również weryfikacja teorii emocji przeciwstawnych R.Salomona (Polish Journal of Social Science, 2007, Rocznik Naukowy AWFiS, 2009). W 2010 r. została wydana wraz z M.Plopą książka pt. Kwestionariusz Poczucia Stresu. Podręcznik, który jest jednym z częściej używanych przez psychologów narzędzi badających stres. Pokazanie alternatywy dla zażywania substancji psychoaktywnych, zamiana tych antyzdrowotnych zachowań na skoki spadochronowe była celem programu Lepsza adrenalina zamiast amfetamina realizowanego przez Ośrodek Leczenia, Terapii i Rehabilitacji Uzależnień dla Dzieci i Młodzieży Stowarzyszenia MONAR w Gdańsku. Wykonane analizy doprowadziły do wyodrębnienia trzech grup początkujących skoczków spadochronowych uzależnionych od substancji psychoaktywnych: 1. poszukiwacze stymulacji z wysokim poziomem lęku, 2. unikający ryzyka, 3. umiarkowani. Wyniki pierwszej grupy wskazują, że osoby z wysokim zapotrzebowaniem na stymulację w celu osiągnięcia odpowiedniego poziomu właściwego pobudzenia mogą świadomie lub nieświadomie dążyć do sytuacji nadmiernego i niepotrzebnego ryzyka. Taki skoczek może być niesłusznie przekonany o swoich umiejętnościach wychodzenia z każdej sytuacji trudnej. Uzyskane w tej grupie wyniki wydają się być paradoksalne: wysoki poziom lęku i wysoki poziom ryzyka stymulacyjnego. Oznacza to, że badane osoby idą na całość, 9

10 ść ś ł ń ŚĆ ł ę Ż ń ę Ó żę ń ł ę ę ę ę ą ó Ś ó ł ś ę ń ó ó ż ę ń ę ę ą ę ł ęć Ół ą ę ę Ś ę ę ę ą ę ł ę ł ń łę ą ę ą ę ą ż ń ę ł ł ą