Gardzieńska morena czołowa 25 lat później

Transkrypt

1 VII Zjazd Geomorfologów Polskich kraków 2005 Gardzieńska morena czołowa 25 lat później Krzysztof Petelski, Wacław Florek 1. Wstęp Przez długie lata znajomość budowy geologicznej zachodniej części Niziny Gardzieńsko-Łebskiej ograniczała się jedynie do pobieżnych obserwacji utworów powierzchniowych. Szczegółowo morenami lobu gardzieńskiego zajął się K. Petelski, który prowadził tu badania w latach uwieńczone obroną pracy doktorskiej w 1980 r. (Petelski 1985). Wzgórza czołowomorenowe otaczające od zachodu i południa jezioro Gardno tworzą krajobraz lobalny powstanie tych form K. Petelski przypisał lokalnemu nasunięciu (szarży), które miało miejsce w najstarszym dryasie (Rosa 1968, 1990). Dotychczas odnoszono to do wieku około lat BP (Rosa 1990) i opierano na odniesieniu do oscylacji w południowej Skanii bądź na datowaniach TL. Ostatnie datowania osadów organogenicznych na Nizinie Gardzieńsko-Łebskiej wykonane przez K. Rotnickiego i R.K. Borówkę (1994) wskazują, że gardzieńska szarża lądolodu miała miejsce pomiędzy a lat BP. 2. Budowa geologiczna i rzeźba lobu gardzieńskiego Najważniejszym elementem w rzeźbie omawianego obszaru są wzgórza czołowomorenowe otaczające od zachodu i południa jezioro Gardno, tworzące jeden z najbardziej wyrazistych krajobrazów lobalnych w Polsce. Składa się nań przede wszystkim główny (maksymalny) wał czołowomorenowy, który od Dębiny poprzez Machowinko, Redwanki, Dominek do Smołdzina okala misę końcową zajętą obecnie przez jezioro Gardno (ryc. 1). Na zapleczu wzgórz czołowomorenowych znajdują się ciągi form akumulacji szczelinowej. Są one oddzielone równiną torfową od jeziora Gardno, które zajmuje najniższą

2 354 Krzysztof Petelski, Wacław Florek Ryc. 1. Szkic geomorfologiczny arkusza Smołdzino (10) Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski 1 wysoczyzna morenowa falista, 2 moreny czołowe akumulacyjne, 3 równiny wodnomorenowe, 4 równiny wodnolodowcowe, 5 obszary zastoiskowe, 6 formy akumulacji szczelinowej, 7 kemy, 8 zagłębienia po martwym lodzie, 9 wydmy, 10 równiny piasków przewianych, 11 równiny jeziorne, 12 klif, 13 plaża, 14 długie stoki, 15 dna dolin rzecznych, 16 dolinki, parowy, młode rozcięcia erozyjne, 17 stożki napływowe, 18 krawędzie wysoczyzny, 19 równiny torfowe.

3 Gardzieńska morena czołowa 25 lat później 355 część misy końcowej lobu. Przedpole wału morenowego tworzą sandr, równiny utworów zastoiskowych oraz dolina odpływu wód lodowcowych. Prace badawcze w obrębie lobu gardzieńskiego w pierwszym etapie koncentrowały się na rozpoznaniu budowy geologicznej wału gardzieńskiej moreny czołowej oraz jego przedpola w odsłonięciach brzegu klifowego, rozciągającego się od wsi Dębina po Ustkę, dzięki czemu określono charakter nasunięcia lądolodu fazy gardzieńskiej (Petelski 1975, 1976). W drugim etapie prowadzono badania budowy geologicznej misy końcowej lobu gardzieńskiego (Petelski 1978) oraz przedpola wału czołowomorenowego. Na omawiany obszar K. Petelski wrócił w latach w ramach prac nad arkuszem Smołdzino (10) Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1: Okres 25 lat, który minął od obrony jego pracy doktorskiej, przyniósł kolosalny postęp wiedzy na temat procesów kształtujących obszary młodoglacjalne i stratygrafii późnego glacjału. Siłą rzeczy ponowne rozpoznanie budowy geologicznej omawianego obszaru (reambulacja posiadanych danych) zaowocowało zmianami obrazu uzyskanego 25 lat temu. Niezmienione pozostały, tak jak je wytyczono uprzednio, granice wału moreny czołowej lobu gardzieńskiego i form akumulacji szczelinowej na jej zapleczu. W obrębie misy końcowej, pomiędzy wałem czołowomorenowym a równiną torfową, otaczającą jezioro Gardno, określono zasięg występowania mułków, iłów i piasków pyłowatych osadów glacilimnicznych, akumulowanych w czasie, gdy niecka jeziora Gardno była zajęta przez martwe lody. Osady te występują na różnych poziomach wysokościowych, pomiędzy formami akumulacji szczelinowej. Najwięcej nowych danych przyniosły badania na obszarze przedpola wału gardzieńskiej moreny czołowej, czyli na obszarze słabiej rozpoznanym przed 25 laty. W obrębie doliny odpływu wód lodowcowych położonej pomiędzy krawędzią Wysoczyzny Damnickiej a wałem gardzieńskiej moreny czołowej wyznaczono nowy, sięgający o wiele dalej ku wschodowi, zasięg iłów zastoiskowych, wcześniej rozpoznanych po zachodniej stronie gardzieńskiej moreny czołowej, w okolicy Machowinka i Wytowna. Opisano szereg form kemowych występujących pomiędzy Kępnem a Czarnym Młynem. Wykazano też, że przebieg północnej krawędzi Wysoczyzny Damnickiej uwarunkowany jest istnieniem strefy zaburzeń glacitektonicznych, powstałych w czasie zlodowaceń południowopolskich. Strefa ta odegrała ważną rolę w powstaniu lobu gardzieńskiego. 3. Rozwój jeziora Gardno Prace badawcze K. Petelskiego prowadzone w latach nie obejmowały kwestii związanych z rozwojem jeziora Gardno oraz transgresją Morza Bałtyckiego na obszar zachodniej części Niziny Gardzieńsko-Łebskiej, ale w ciągu minionych 25 lat za sprawą wielu badaczy dokonał się w tym zakresie istotny postęp. Jego szczegółową analizę przyniosła ostatnio przeglądowa praca W. Florka (2003). Do połowy lat osiemdziesiątych ubiegłego stulecia rozwój badań dotyczących paleogeografii jeziora Gardno i jego sąsiedztwa był przede wszystkim zasługą badaczy z ośrodka gdańskiego. Decydujące okazały się jednak prace A. Wojciechowskiego (m.in. 1989, 1990, 1991), a także prace kartograficzne R. Rotnickiego, R.K. Borówki (arkusz Kluki) i grupy związanej z W. Florkiem (arkusze Smołdziński Las i Smołdzino).

4 356 Krzysztof Petelski, Wacław Florek W świetle tych, a także innych, nie wymienionych tu opracowań można się dziś pokusić o przedstawienie postglacjalnej ewolucji zachodniej części Niziny Gardzieńsko -Łebskiej, której istotną część zajmuje jezioro Gardno (ryc. 2), choć obraz, który wyłania się z dokonanej kompilacji nie jest jednoznaczny i w pełni spójny (por. W. Florek 2003). Trzeba tu przede wszystkim podkreślić, że interpretacja zdarzeń dokonana przez A. Wojciechowskiego (1989, 1990, 1991) na podstawie badań sedymentologicznych i datowań radiowęglowych pozostaje w sprzeczności z wynikami wcześniejszych badań paleobotanicznych (Zachowicz 1977, Zaborowska 1977, Bogaczewicz-Adamczak i in. 1981; Bogaczewicz-Adamczak, Miotk 1985; Zachowicz, Zaborowska 1985). Do najważniejszych ustaleń dokonanych przez A. Wojciechowskiego (1990, 1991) było odkrycie dowodów występowania dwóch transgresji morskich, z których starsza (Ga I: lat BP) objęła tylko północno-zachodnią część jeziora, a młodsza (Ga II), która nastąpiła po dacie BP, ogarnęła całą północną połowę jeziora Gardno. Badania W. Florka i A. Orłowskiego (1991) oraz W. Florka i M. Majewskiego (1997) przyniosły ustalenie wieku torfów podścielających wały brzegowe na wschodnim brzegu jeziora Gardno, co przybliżyło wiek górnoholoceńskich transgresji jeziora i uzupełniło rozpoznanie dokonane przez A. Wojciechowskiego (1990, 1991). W. Florek i M. Majewski (1997) wyróżnili jeszcze jedną górnoholoceńską transgresję jeziora Gardno, obejmującą okres, w który dotąd nie rozpoznano transgresji. Podstawą jej wyróżnienia jest wiek stropu osadów torfowych przykrytych osadami wału brzegowego leżącego najbliżej współczesnej linii brzegowej. Strop tych osadów wydatowano na 810±60 lat BP. Interesujące jest, że dopiero w najmłodszych osadach ujawnia się wyraźny wpływ Łupawy, wyrażający się strefowym wzbogaceniem osadów w terrygeniczną krzemionkę i wyraźnym wykształceniem stożka Łupawy u jej ujścia do jeziora, a także stożka wstecznego w północno-zachodniej części jeziora. Wyraźne jest też w przekrojach przebadanych przez A. Wojciechowskiego (1989, 1990) zazębianie się piaszczystych osadów stożka aluwialnego Łupawy z gytią detrytusową, które w środkowej części jeziora przechodzą w wał brzegowy. Akumulacja tej gytii rozpoczęła się po dacie lat BP. Zgodnie z danymi W. Florka, tuż przed datą lat BP ponownie został uruchomiony odpływ wód z jeziora Jasień, co musiało wywołać także wzrost aktywności fluwialnej Łupawy w dolnym jej biegu. Jest to interpretacja genezy utworów piaszczystych środkowej części jeziora dokonana przez W. Florka (1991), zupełnie odmienna od przedstawionej przez A. Wojciechowskiego (1985, 1990), który dopiero w fazie Ga III dostrzega rozcinanie starszych utworów torfowych i akumulację w ich miejsce serii piaszczystej. W. Florek (1991) zauważył dysproporcję rozmiarów stożka przypisywanego późnovistuliańskiej Łupawie i współczesnego. Przy obecnym tempie dostawy rumowiska (unoszonego i wleczonego) młodsza część stożka Łupawy, mająca około 8 km² powierzchni i średnio 2-metrową miąższość, zostałaby uformowana w ciągu zaledwie lat. Co stało się z materiałem przyniesionym wcześniej? Został wyerodowany, czy był odprowadzany w innym kierunku, do jeziora Łebsko?

5 Gardzieńska morena czołowa 25 lat później 357 Ryc. 2. Paleogeograficzna zmienność środowisk zachodniej części Niziny Gardnieńsko Łebskiej (na podstawie danych: Zachowicz 1977, Bogaczewicz-Adamczak, Fedorowicz, Miotk 1981, Wojciechowskiego 1989, 1990, 1991; Florka, Orłowskiego niepublikowane, za Florkiem 2003) 1 osady polodowcowe, 2 zbiornik zastoiskowy, 3 jezioro, 4 zalew morski (laguna), 5 torfowisko, 6 mierzeje i wały brzegowe, 7 delta.

6 358 Krzysztof Petelski, Wacław Florek 4. Zakończenie Uzyskane nowe dane pozwalają inaczej zinterpretować zanik lądolodu w obrębie misy końcowej lobu gardzieńskiego, a także umożliwiają inne spojrzenie na wydarzenia poprzedzające ówczesne nasunięcie się lądolodu. Zapewne powstanie tak charakterystycznego układu moren czołowych, otaczających misę końcową lobu gardzieńskiego, było uwarunkowane wpływem rzeźby podłoża podczwartorzędowego. Kwestia rangi nasunięcia lądolodu, który utworzył moreny czołowe lobu gardzieńskiego pozostaje otwarta. Większość autorów badających klif po K. Petelskim potwierdza istnienie oddzielnego poziomu gliny zwałowej, związanego z gardzieńską moreną czołową. Czy jest to zapis oddzielnej fazy fazy gardzieńskiej stadiału głównego zlodowacenia wisły czy tylko lokalnej szarży zanikającego lądolodu? Wyjaśnienie tego wymaga dalszych badań. Postglacjalna historia jeziora Gardno, mimo znaczącego postępu badań jest wciąż przedmiotem licznych kontrowersji i wymaga dalszego rozpoznania. Literatura Bogaczewicz-Adamczak B., Fedorowicz, Gołębiewski R., Miotk G., 1981, Polodowcowa historia rejonu jeziora Gardno, Zeszyty Nauk. Uniw. Gdańskiego, Geografia 12, Bogaczewicz-Adamczak B., Miotk G., 1985, Z badań biostratygraficznych nad osadami z rejonu jeziora Gardno, Peribalticum III, Florek W., 1991, Postglacjalny rozwój dolin rzek środkowej części północnego skłonu Pomorza, WSP w Słupsku. Florek W., 1996, Nizina Gardnieńsko-Łebska część zachodnia, [w:] Mat. Konf. 45 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geograficznego, Przewodnik wycieczek, Słupsk-Ustka września 1996, Florek W., 2003, Powstanie jeziora Gardno w świetle budowy geologicznej zachodniej części Niziny Gardnieńsko-Łebskiej, [w:] Z. Mudryk (red.), Jezioro Gardno, Pomorska Akademia Pedagogiczna, Słupsk, Florek W., Majewski M., 1997, Wiek wałów brzegowych a wiek górnoholoceńskich transgresji jeziora Gardno, [w:] Geologia i geomorfologia Pobrzeża i Południowego Bałtyku 3, Słupsk, Florek W., Orłowski A., 1991, O wieku maksimum transgresji jeziora Gardno, Przegl. Geol., 5-6, Petelski K., 1975, O budowie geologicznej gardzieńskiej moreny czołowej w odsłonięciach klifu pomiędzy Dębiną a Poddębiem na Pobrzeżu Zachodniopomorskim, Zesz. Nauk. Uniw. Gdańskiego, Geografia, 5, Petelski K., 1976, Zaburzenia glacidynamiczne w spągu środkowego poziomu glin zwałowych w odsłonięciach klifu w pobliżu wsi Dębina na Pobrzeżu Zachodniopomorskim, Zesz. Nauk. Uniw. Gdańskiego, Geografia, 6, Petelski K., 1978, Formy akumulacji martwego lodu w niecce końcowej lobu gardzieńskiego, Kwart. Geol., 22, 3,

7 Gardzieńska morena czołowa 25 lat później 359 Petelski K., 1985, Budowa geologiczna moreny czołowej i niecki końcowej lobu gardzieńskiego, Biul. Inst. Geol., 348, Rosa B., 1968, Obszar południowobałtycki w okresie ostatniego zlodowacenia i w holocenie, [w:] R. Galon (red.), Ostatnie zlodowacenia skandynawskie w Polsce, Prace Geogr. IG PAN, 74, Rosa B., 1990, Chronomorfologia gardzieńskich moren czołowych (pradoliny, brzeg morski, osady plenivistuliańskie i inne), Przewodnik 61 Zjazdu Polskiego Towarzystwa Geologicznego, Gdańsk września 1990, Kraków, Rotnicki K., Borówka R.K., 1994, Stratigraphy, palaeogeography and dating of the North Polish Stage in the Gardno-Łeba Coastal Plain, [w:] K. Rotnicki (red.), Changes of the Polish Coastal Zone, Poznań, Wojciechowski A., 1989, A lithofacies sequence model for South Baltic lagoonal deposits, Lake Gardno, Poland, Quaestiones Geographicae, sp. Issue, 2, Wojciechowski A., 1990, Analiza litofacjalna osadów jeziora Gardno, UAM, Geografia, 49, Poznań. Wojciechowski A., 1991, Model sekwencji litofacjalnej osadów jeziora Gardno, [w:] A. Kostrzewski (red.), Geneza, litologia i stratygrafia utworów czwartorzędowych, Poznań, Zaborowska K., 1977, Analiza flory okrzemek osadów dennych jeziora Gardno, Studia i Materiały Oceanologiczne, 19, Zachowicz J., 1977, Analiza palinologiczna osadów jeziora Gardno, Studia i Materiały Oceanologiczne, 19, Zachowicz J., Zaborowska K., 1985, Biostratygrafia osadów jeziora Gardno, Peribalticum, 3, Krzysztof Petelski Pomorska Akademia Pedagogiczna ul. Partyzantów Słupsk Wacław Florek Pomorska Akademia Pedagogiczna ul. Partyzantów Słupsk

8