Morfogeneza strefy marginalnej fazy pomorskiej

Transkrypt

1 VII Zjazd Geomorfologów Polskich kraków 2005 Morfogeneza strefy marginalnej fazy pomorskiej zlodowacenia vistuliańskiego w otoczeniu rynny jeziora narie 1. Obszar badań Obszar objęty badaniami znajduje się na Pojezierzu Mazurskim, na granicy pomiędzy Pojezierzem Iławskim a Pojezierzem Olsztyńskim, niedaleko miejscowości Morąg w otoczeniu jeziora Narie. Obszar nie należy do nieznanych pod względem geomorfologicznym i był już opisywany w literaturze, niemniej szereg problemów nie zostało rozwiązanych, niektóre wymagały rewizji i uzupełnień jak też tylko potwierdzeń i uściślenia wniosków. Wypowiadano się również na temat zasięgu fazy pomorskiej na analizowanym obszarze (Kondaracki 1952, Roszko (Roszkówna) 1955, 1956, 1961, 1968, 1973; Wiśniewski 1971, Roman 1990, Karasiewicz 2000). Najczęściej jest on wyznaczany na południe od Morąga w postaci dwóch kontaktujących się lobów lodowcowych w południowej części jeziora Narie. Na badanym obszarze występuje bogactwo form terenu jak i różnych facji glacjogenicznych. Dotychczasowe badania geomorfologiczne tak zarysowanej strefy najczęściej dotyczyły jej wybranych elementów rzeźby, a brak jest natomiast całościowego opracowania morfogenezy tego obszaru, które ujmowałoby wzajemne relacje wymienianych form tak w ujęciu czasowym jak i przestrzennym. 2. Cele i zadania badawcze Zasadniczym celem prowadzonych badań była próba określenia morfogenezy obszaru strefy marginalnej fazy pomorskiej zlodowacenia vistuliańskiego w rejonie interlobalnej pozycji rynny jeziora Narie, a główny cel wymagał postawienia sobie kilku zadań badawczych realizowanych w trakcie badań.

2 178 Ryc. 1. Obszar badań Badania terenowe w otoczeniu jeziora Narie prowadzono w latach Obejmowały one szeroki program badań geomorfologicznych, geologicznych i sedymentologicznych w ramach, których dokonano kartowania geomorfologicznego całego obszaru badań w skali 1: Charakterystyka geomorfologiczna obszaru badań Obszar badań obejmuje powierzchnię około 460 km 2. Jego rozciągłość równoleżnikowa wynosi około 23 km, a południkowa od 20 km do 27 km. Na wschód od jeziora Narie teren sięga prawie po dolinę Pasłęki, natomiast na północy przekracza moreny morąskie, obejmuje obszar wysoczyznowy ich zaplecza i dochodzi do moren markowskich, mniej więcej na linii Markowo, jezior Zimnochy i Okonie oraz Miłakowo. Zachodnią granicę opracowania wyznaczają moreny małdyckie oraz rynny jezior Ruda Woda i Bartężek, a południowa sięga po miejscowości Tarda, Ruś, Florczaki i Kozia Góra (ryc. 1).

3 Morfogeneza strefy marginalnej fazy pomorskiej zlodowacenia vistuliańskiego Zasadniczym elementem badanego obszaru jest rozległa, głęboka i wyraźna rynna subglacjalna jeziora Narie. Należy ona do rozległego systemu rynnowego o układzie południkowym i długości 48 km. Na podstawie badań określono ją jako rynnę subglacjalną o genezie glacjofluwialnej. Powstała ona w wyniku intensywnego przepływu wód subglacjalnych pod lądolodem w czasie glacjacji obszaru. Ustalono dokładnie, że rynna ta miała swoje wcześniejsze założenia i nie tyle powstała podczas maksymalnego zasięgu fazy pomorskiej zlodowacenia vistuliańskiego, co była odpreparowywana i żłobiona do obecnych zarysów, kiedy lądolód zatrzymał się na linii Bożęcin Bramka Jezioro Piłąg Jezioro Narie Kozia Góra, a było to w okresie pomiędzy 15,2 a 16,5 ka BP. Był to również maksymalny zasięg fazy pomorskiej na badanym obszarze. W tym czasie doszło do podziału lądolodu na dwa loby lodowcowe na linii jez. Narie. Wyodrębnił się wtedy wyraźnie lob Wisły i lob Łyny. Powstało szereg moren czołowych, stożek sandrowy i krawędź sedymentacyjna kontaktu lodowego, a więc szereg form marginalnych wskazujących na postój krawędzi lodowej. Zasadniczy wpływ na rozdział lądolodu na loby miał półwysep Kretowiny zlokalizowany w południowej części jeziora Narie oraz jak się zakłada wysoko wyniesione Wzniesienia Elbląskie zlokalizowanych na północny zachód od badanego obszaru. W obszarze ściśle interlobalnym znajdują się liczne zaburzenia glacjotektoniczne wskazujące na dynamiczne oddziaływanie lądolodu, natomiast w skrzydłach lądolód rozpływał się raczej swobodnie, czego dowodzą formy genezy akumulacyjnej. Podczas deglacjacji na badanym obszarze zaznaczy się jeszcze dwa postoje lądolodu, jeden na linii środkowej jeziora, a drugi w północnej części na linii tzw. moren morąskich i książnickich. W morenach morąskich zaobserwowano liczne zaburzenia i deformacje glacjotektoniczne, które wskazują na dynamiczne oddziaływanie lądolodu, a znaczna ilość form posiada cechy form zdrumlinizowanych. Stwierdzono, że jest to typ moren pchniętych. W kierunku wschodnim moreny te mają przedłużenie w postaci moren książnickich, które wykazują różnice w budowie geologicznej w stosunku do wyżej opisywanych. Generalnie są mniejsze, stanowią bardziej zwarty obszar a w budowie geologicznej dominują gliny morenowe. Po opuszczeniu moren morąskich i książnickich lądolód wycofał się poza obszar badań. W badanej strefie marginalnej znaczne przestrzenie zajmują formy, których geneza związana jest arealnym zamieraniem lądolodu. Kemy i moreny martwego lodu stwierdzono zarówno na wysoczyznach morenowych, jaki i w dnach rynien polodowcowych. W ostatnim etapie rozwoju rzeźby doszło do wytapiania martwych lodów, które konserwowały rynny subglacjalne, co doprowadziło do powstania licznych jezior. 4. Wnioski Na podstawie badań, osiągniętych wyników odtworzono przebieg zdarzeń glacjalnych i postglacjalnych, które miały największy wpływ na wykształcenie współczesnej rzeźby w otoczeniu jeziora Narie, a także sformułowano kilka wniosków, z których najważniejsze to: Rzeźba podłoża miała wpływ na wykształcenie niektórych jednostek morfologicznych, a szczególnie rynny jeziora Narie i moren związanych z subfazą kaszubsko-warmińską. Współczesna rynna jeziora Narie nawiązuje do form rynnowych/dolinnych funkcjonu-

4 180 jących już prawdopodobnie od schyłku zlodowaceń środkowopolskich i odnawianych w okresie dalszej części plejstocenu. Z uzyskanych danych wynika, że zarówno glacjacja i deglacjacja tego obszaru przebiegała w sposób złożony i wieloetapowy. Wykształcenie lobalnego, a w tym obszarze głównie interlobalnego układu czoła masy lodowej oraz kierunek ich transgresji było predysponowane topografią podłoża a w szczególności ogólnym obniżeniem niecki jeziora Narie i wysoko wyniesionym półwyspem Kretowiny. Zapewne wpływ na blokowanie mas lodowych, jak i zapoczątkowanie lobalnego układu czoła odegrało Wzniesienie Elbląskie oraz być może w mniejszym stopniu wysoko wyniesiony obszar moren morąskich i książnickich Obszar został prawie w całości przykryty przez lądolód vistuliański w czasie fazy pomorskiej. Z przyjętych schematów wynika, że było to pomiędzy 16,5 a 15,2 ka BP. Został określony prawdopodobny zasięg fazy pomorskiej, który w tym miejscu zaznaczył się poprzez lobalne ułożenie czoła lądolodu. Został on wyznaczony w oparciu o występujące formy, litologię i strukturę osadów powierzchniowych. Ważnym wskaźnikiem jest południowe rozprzestrzenienie powierzchniowego pokładu gliny morenowej pochodzącej najprawdopodobniej z fazy pomorskiej. Moreny morąskie i prawdopodobnie książnickie w wielu przypadkach są morenami pchniętymi, a serie glacjotektonicznie zaburzone stanowią osady sandrowe zalegające w korzeniowej partii tych form. Najczęściej występujące struktury to stromo, monoklinalnie ustawione serie osadów wodnolodowcowych, fleksuralne ugięcia warstw, drobne fałdy obalone, liczne uskoki odwrócone itp. Rynna jeziora Narie stanowiąca główny element morfologiczny badanego obszaru jest rynną subglacjalną o genezie glacjofluwialnej. Nie budzi również wątpliwości, że rynna jeziora Narie stanowiła ważne ogniwo hydrologiczne podczas glacjacji i deglacjacji badanego obszaru. W tej rynnie kumulował się odpływ wód podczas maksymalnego zasięgu fazy pomorskiej zlodowacenia vistuliańskiego, a także podczas recesji lądolodu. Aktualny kształt rynny został jednak ostatecznie uformowany podczas awansu i zaniku ostatniego lądolodu w fazie pomorskiej. Recesja ostatniego lądolodu z analizowanego obszaru miała złożony charakter, co przejawia się większym zróżnicowaniem form marginalnych od dotąd rozpoznanych. Były one kształtowane w zmiennych warunkach dynamiki i bazalnego reżimu czoła lądolodu, jak również w zależności od budowy geologicznej podłoża i jego morfologii. W oparciu o analizę geomorfologiczną i sedymentologiczną można na badanym terenie wyróżnić trzy odmienne strefy marginalne: Pierwsza jest związana z maksymalnym zasięgiem lądolodu. Druga recesyjna w stosunku do poprzedniej związana z linią Tątławki Wilnowo Bramka Obuchowo Trzecia, najbardziej rozległa strefa, związana jest z morenami morąskimi i książnickimi, w której występuje szereg linii postojowych wyrażonych spiętrzonymi morenami czołowymi i bardzo niewielkim udziałem sandrów na ich przedpolu.

5 Morfogeneza strefy marginalnej fazy pomorskiej zlodowacenia vistuliańskiego Literatura Karasiewicz M. T., 2000b, Zasięg fazy pomorskiej zlodowacenia wisły między jeziorem Bartężek a jeziorem Narie (Pojezierze Iławskie), [w:] Osady, struktury deformacyjne i formy warciańskiej strefy glacjomarginalnej na Nizinie Podlaskiej, Lublin 2000, Kondracki J., 1952, Uwagi o ewolucji morfologicznej Pojezierza Mazurskiego, Biul. Inst. Geol., 65, Roman M., 1990, Zlodowacenie Wisły w rejonie Bramki w zachodniej części Pojezierza Mazurskiego, Kwart. Geol., 34, 2, Roszkówna L., 1955, Moreny czołowe zachodniego Pojezierza Mazurskiego, Stud. Soc. Sc. Torun., C, 2, 2, Roszkówna L., 1956, Zagadnienie zasięgu stadium pomorskiego nad dolną Wisłą, Stud. Soc. Sc. Torun., Sec. C, 3, 1. Roszko L., 1968, Recesja ostatniego lądolodu z terenu Polski, [w:] R. Galon, Ostatnie zlodowacenie skandynawskie w Polsce, Prace Geogr. IG PAN, 74, Roszko L., 1973, Grunwald Frombork, [w:] W. Niewiarowski, Przewodnik wycieczek, XI Ogólnopolski Zjazd Geograficzny, Toruń wrzesień 1973, UMK Toruń, Wiśniewski E., 1971, Struktura i tekstura sandru ostródzkiego oraz teras doliny górnej Drwęcy, Prace Geogr., 83, Instytut Geografii Uniwersytet Mikołaja Kopernika ul. Fredry 6/ Toruń

6