KRYTERIUM MORALNOŚCI I ZASADY POMOCNICZE W BIOETYCE. Paweł Bortkiewicz UAM

Transkrypt

1 KRYTERIUM MORALNOŚCI I ZASADY POMOCNICZE W BIOETYCE Paweł Bortkiewicz UAM

2 ROZWÓJ BIOETYKI - POD WPŁYWEM odkryć w biologii, medycynie, genetyce i technice medycznej, rozstrzygnięć prawnych oraz polityki organizacji, komitetów, komisji etycznych i dyskusji jednak - winna ujawnić założenia filozoficzne, kryterium dobra i zła

3 W ETYCE FILOZOFICZNEJ - PRZYNAJMNIEJ TRZY UJĘCIA a) eudajmonistyczne (istotą dobra moralnego jest szczęściodajność czynu) albo utylitarystyczne (to jest dobre, co przynosi korzyść), b) deontonomiczne (to jest dobre, co jako obowiązek nakaże autonomiczny podmiot albo prawodawca) c) personalistyczne (to jest dobre moralnie, co jest afirmacją godności osoby).

4 POWSTAWANIE BIOETYKI W KONTEKŚCIE RADYKALNEGO ODDZIELENIA fakty nauki ścisłe obiektywizm i autorytet wartości etyka sfera prywatna i subiektywne upodobania Konsekwencją tego był tryumfalizm pozytywizmu, który przy końcu XIX i przez pierwszą połowy XX wieku zdominował rozumienie nauk ścisłych, a problemy etyki i kwestie wartości wykluczył z poważnej dyskusji intelektualnej". (D. Callahan)

5 bioetyka uprawiana z pozycji scientyzmu, naturalizmu i utylitaryzmu program pomnażania użyteczności nowych odkryć naukowych i technicznych

6 utylitaryzm socjobiologia (E. O. Wilson, R. Dawkins) zredukowanie natury ludzkiej do zespołu cech, które charakteryzują ludzkie ciało, a zachowanie ludzkie do zdeterminowanych mechanizmów znanych socjobiologii odrzucenie pojęcia natury ludzkiej jako czegoś niezmiennego cele postępowania człowieka zredukowano do celów użyteczności biologicznej, do przetrwania i zachowania gatunku

7 UTYLITARYZM W BIOETYCE STOSOWANEJ prosty i sugestywny rachunek strat i korzyści nawet w skomplikowanych sytuacjach medycznych Utylitaryści stali się bliscy ekonomistom którzy obliczają korzyści, tak jak się szacuje zyski i straty finansowe ((R. Gillon)

8 eutanazja ciężko chorych eutanazja noworodków z bezmózgo-wiem czy zespołem Downa kalkulacja utylitarystyczna niektóre opinie lekarskich wypowiedzi np. ŚOZ por. aborcja leży w interesie przyszłego dziecka, które będzie kaleką" (WHO, Lizbona 1981)

9 utylitaryzm osoba jako rzecz, której można użyć dla bliżej nieokreślonej korzyści gatunku ludzkiego, ludzkości, cywilizacji, dobrobytu; redukuje wartości osoby do jej właściwości biologicznych, genetycznych czy społecznych deontonomizm czyn przez to jest dobry, że jest aktem autonomicznej decyzji. wolność - wartość absolutna; brak racji uzasadniających dany czyn autonomia podmiotu - samym w sobie źródłem słuszności czynu

10 Personalizm właściwą normą moralności jest godność osoby ludzkiej. afirmacja godności osoby określa dobroć moralną czynu, a natura osoby wyznacza słuszność czynu rozum ludzki może odczytać i zrozumieć porządek zawarty w naturze osoby i formułować obowiązki wyrastające z cielesno-duchowej natury osoby ludzkiej nie przekreśla to wolności osoby, ale ukierunkowuje wolność na dobro osoby jako osoby (godziwe, a nie tylko przyjemne lub użyteczne)

11 USZCZEGÓŁOWIENIE KRYTERIUM MORALNOŚCI W BIOETYCE - ZASADY ETYCZNE część z nich funkcjonowała już w etyce medycznej inne formułowano podczas społecznej dyskusji określenia tych zasad - wciąż przedmiotem dyskusji etyka zasad (L. Beauchamp i J. F. Childress) etyka cnót (E. D. Pellegrino).

12 PODSTAWOWE ZASADY BIOETYCZNE zasada czynienia dobra, dobroczynienia zasada nie szkodzenia T. L. Beauchamp i J. F. Childress (PrincipIes of biomedical ethics) zasada szacunku dla autonomii zasada sprawiedliwości

13 KAŻDA Z PODSTAWOWYCH ZASAD OGRANICZENIA Z POZOSTAŁYCH TRZECH realizacja zasady czynienia dobra zasada nie szkodzenia (minimalizowania szkody) szacunek dla pacjenta, dla jego autonomii wymóg sprawiedliwości

14 WYMÓG CZYNIENIA DOBRA dotyczy relacji lekarz pacjent dobro = zdrowie, czynienie dobra to przeciwdziałanie złu: cierpieniu, chorobie, niesprawności szczególne oczekiwanie od lekarza [przyrzekał "służyć zdrowiu i życiu ludzkiemu" i "przeciwdziałać cierpieniu ] - ryzyko pułapki paternalizmu [lekarz widzi dobro chorego po swojemu, ustanawia się ekspertem od dobra]

15 ZASADA NIE SZKODZENIA jakby odwrotną stroną zasady wyświadczania dobra. non nocere" to wymóg powszechny, obowiązujący - jako minimum etyczne zasada drugorzędna, podporządkowana wymogowi czynienia dobra i szacunku dla autonomii oraz sprawiedliwości leczenie - konieczne zbilansowanie przewidywanych korzyści i strat ryzyko pułapki nihilizmu terapeutycznego i ograniczenia działań diagnostycznych nieleczenie to szkodzenie

16 ZASADA SZACUNKU DLA AUTONOMII poszanowanie godności pacjenta, podmiotowe traktowanie chorego, konieczność uzyskania jego zgody na wszystkie działania, które go dotyczą, po właściwym poinformowaniu paternalizm lekarski relacja partnerska poszanowanie wolności jako podstawowego prawa człowieka nakaz zgodnego z prawdą, zrozumiałego i taktownego informowania, wymóg przestrzegania tajemnicy i zakaz "uszczęśliwiania" na siłę, działania bez zgody lub wbrew woli chorego (poza przypadkami, kiedy to postępowanie jest uprawnione)

17 AUTONOMIA (SAMORZĄD, SAMOSTANOWIENIE) autonomia myśli autonomia woli autonomia działania por. brak autonomii działania przy zachowanej autonomii myślenia i woli - stan zwiotczenia po zastosowaniu środków kuraropodobnych bez znieczulenia lekarz powinien szanować autonomię, nawet wtedy gdy jest ona ograniczona, czynić starania o uzyskanie zgody także dzieci i chorych psychicznie, a przynajmniej nie działać wbrew ich woli autonomia (wola) chorego zobowiązuje, ale nie bezwzględnie

18 ZASADA SPRAWIEDLIWOŚCI dotyczy właściwej dystrybucji środków ograniczonych podział sprawiedliwy to "równym równo, a nierówno proporcjonalnie do tej nierówności (Arystoteles por. różnej wielkości porcje posiłków podawanych dzieciom i dorosłym, różne dawki leków zależnie od masy ciała i od nasilenia zaburzeń chorobowych itp. konieczne jest ustalenie właściwej kolejności kierowanie się kryteriami medycznymi: potrzeby leczniczej i przewidywanej skuteczności nie wolno kierować się osobistymi preferencjami, dyskryminować kogokolwiek

19 UWAGI KRYTYCZNE I DSYKUSYJNE

20 UWAGI KRYTYCZNE I DSYKUSYJNE źródło zasad - w moralności potocznej [Beauchamp i Childress] moralności potocznej nie utożsamiają jednak wprost z potocznymi pierwowzorami potoczne pierwowzory analiza interpretacja: wyważenie i uszczegółowienie zasady etyki medycznej wyważanie nie gwarantuje jasności i precyzji wskazówek odnośnie do postępowania w konkretnych sytuacjach droga do negocjacji i kompromisów

21 wyważaniu miałyby nie podlegać jedynie pewne specyficzne normy o wydźwięku zdecydowanie absolutnym np. zakaz torturowania nie mniejszą torturą wydaje się jednak psychiczna presja szantażu czy możliwość uzyskania dzięki niej cennych informacji pozwalających na przykład uratować czyjeś życie nie mogłaby stanowić wystarczającej racji dla jej usprawiedliwienia?

22 normy zawdzięczają swój absolutny wymiar znaczeniu słów użytych do ich sformułowania morderstwo to zabójstwo bez "dobrych racji" zabójstwo nie jest złe w każdej sytuacji relatywizm

23 otrzymujemy kryterium/kryteria treściowo puste sformułowane zasady są pozbawione treści, nie postrzega się tego jednak jako błąd skąd czerpać ową treść? wspólna nam wszystkim intuicja moralna? pytanie o rację przyjmowanych intuicyjnie zasad? etologia czy etyka?

24 zasady północnoamerykańskiej bioetyki oparte są w dużej mierze na neokontraktalizmie = umowa społeczna przez część społeczeństwa, która jest zdolna do określania takich etycznych norm ta sama ugoda społeczna może w określonych przypadkach ograniczać te prawa, gdy np. zachodzi konflikt interesów

25 PRYNCYPIA BIOETYKI MYŚL ANGLO-AMERYKAŃSKA PRYNCYPIA DOBIERANE ARBITRALNIE AUTONOMII NIESZKODZENIA DOBROCZYNNOŚCI SPRAWIEDLIWOŚCI MYŚL PERSONALIST YCZNA PRYNCYPIA UZASADNIANE PERSONALIST YCZNO- ONTOLOGICZNIE OCHRONY ŻYCIA FIZYCZNEGO WOLNOŚCI I ODPOWIEDZIALNOŚCI CAŁOŚCIOWOŚCI (TERAPEUTYCZNA) WIĘZI SPOŁECZNEJ I POMOCNICZOŚCI

26 PERSONALIZM PRYNCYPIA SĄ IMPLIKACJAMI WYPŁYWAJĄCYMI Z NORMY PERSONALISTYCZNEJ Norma personalistyczna poprzedza zasadę nieczynienia zła, dobroczynności, autonomii. Jest to norma normans dla pozostałych zasad. Ujawnia ona bowiem, że to osoba jest podstawą naszych zachowań moralnych, a nie jakaś rzeczywistość pozaosobowa, np. jakieś nakazy prawne, społeczne czy obyczajowe. Dopiero po określeniu obiektywnego dobra dla osoby, można powiedzieć, czym jest w medycynie dobroczynność, nieszkodzenie. Bez tego jako dobroczynność można uznać przeróżne antyhumanistyczne działania szkodliwe dla osoby

27 PRYNCYPIA (funkcja porządkująca) NORMY (funkcja działania) WARTOŚCI (funkcja interpretująca) CNOTY (funkcja motywująca)

28 PRYNCYPIA BIOETYKI PERSONALISTYCZNEJ zasada fundamentalnej wartości życia i jego ochronę, zasada wolności i odpowiedzialności, zasada całościowości (zasada terapeutyczna), zasada więzi społecznej i pomocniczości

29 niektóre pryncypia ze wspomnianej myśli anglo- -amerykańskiej, w znacznej mierze korespondują z pryncypiami, które wskazuje również bioetyka personalistyczna zasadnicza różnica - w myśli bioetyki personalistycznej pryncypia te są ze sobą logicznie powiązane - odwołują się do integralnego dobra osoby - tworzą między sobą hierarchię ważności

30 A. ZASADA FUNDAMENTALNEJ OCHRONY ŻYCIA FIZYCZNEGO ważność i zasadność tego pryncypium ma uzasadnienie w naturze każda forma życia ma określoną wartość, a równowaga, jaka powinna zachodzić między różnymi jego formami, jest też warunkiem przetrwania człowieka jednak nie do przyjęcia afirmacja każdej formy życia/całej przyrody na równi z człowiekiem rodzi sprzeczności niemożliwe do rozwiązania życie ludzkie jest niezrównanie wyższego rzędu

31 A. ZASADA FUNDAMENTALNEJ OCHRONY ŻYCIA FIZYCZNEGO życie cielesne, fizyczne nie jest dodatkiem natury zewnętrznej człowieka wartość fundamentalna ochrona życia - do każdego momentu życia człowieka pryncypium ochrony życia fizycznego w hierarchii wartości na pierwszym miejscu wyżej niż zdrowie nie można poświęcać życia dla ratowania zdrowia sformułowana pozytywnie

32 B. ZASADA WOLNOŚCI I ODPOWIEDZIALNOŚCI wolność - fundamentalna wartość człowieka i wyraz jego afirmacji, konieczny element jego rozwoju = zdolność w podejmowaniu decyzji i działania = możliwość dysponowanie sobą samym i samookreślaniem zakłada współistnienie innych wartości, na których jest zbudowana - [szacunek dla życia własnego i innych] związek z prawdą

33 B. ZASADA WOLNOŚCI I ODPOWIEDZIALNOŚCI pełne doświadczenie wolności przyjęcie ciężaru odpowiedzialnego traktowania życia sprzeciw wobec autonomii - jako wolności od obowiązku troszczenia się o własne życie zasada ta wtórna wobec z. ochrony życia

34 B. ZASADA WOLNOŚCI I ODPOWIEDZIALNOŚCI zasada wolności i odpowiedzialności obowiązki pacjenta w trosce o własne zdrowie obowiązek właściwej współpracy w dziedzinie troski o zdrowie odpowiedzialne traktowanie pacjenta jako osoby zasada wolności i odpowiedzialności - pod uwagę przy etycznej ocenie eksperymentów, działań inżynierii genetycznej, refleksji ekologicznej

35 C. ZASADA CAŁOŚCIOWOŚCI jedną z najstarszych św. Tomasz z Akwinu (za Arystotelesem): część istnieje dla całości i dlatego dla niej też może być poświęcona człowiek stanowi całość

36 C. ZASADA CAŁOŚCIOWOŚCI co stanowi ową całość? dyskusja etyków, psychologów, biologów i teologów. wyłącznie wymiar fizyczny wymiar ponadcielesny [dobra w płaszczyźnie psychologicznej i psychosocjalnej] płaszczyzna fizyczna, duchowa, jak i moralna człowieka

37 C. ZASADA CAŁOŚCIOWOŚCI zasada wypływa z wizji relacji, jakie zachodzą między częścią a całością respektowanie poszczególnych części z konsekwencją, że w razie konfliktu dobro części jest podporządkowane dobru całości. pryncypium całościowości nie staje w kolizji z poprzednią zasadą szacunku i ochrony życia ludzkiego

38 C. ZASADA CAŁOŚCIOWOŚCI z ważnych racji (ratowanie życia i zdrowia) człowiek może zadysponować swoimi elementami, które tworzą całość jego organizmu ingerencja nie może naruszyć jego tożsamości, etycznie uzasadniona celowości działania 1. ingerencja dotyczy chorej części organizmu, celem - ratowanie całego organizmu; 2. nie ma innej możliwości i środków wyleczenia; 3. uzasadnione prawdopodobieństwo skuteczności danej ingerencji; 4. wyrażenie zgody przez pacjenta (lub zasady prawa w tej materii)

39 C. ZASADA CAŁOŚCIOWOŚCI nie da się usprawiedliwić każdego poświęcania jakiegoś organu dla całego ciała: sterylizacja antyprokreacyjną, terapeutyczne przerwanie ciąży medycyna i chirurgia trans płciowa okaleczenia fizyczne z motywacji jedynie psychologicznej czy psychosocjalnej

40 D. ZASADA WIĘZI SPOŁECZNEJ I POMOCNICZOŚCI określa postawy, jakich oczekuje się od społeczności nie pozbawia i nie zastępuje człowieka w jego osobistej odpowiedzialności pryncypium solidarności staje się ważne w dzisiejszych uwarunkowaniach zasada więzi społecznej i solidarności

41 D. ZASADA WIĘZI SPOŁECZNEJ I POMOCNICZOŚCI człowiek - ze swej natury istotą społeczną zobowiązania jednostki o dobro wspólne wzajemne relacje i powiązania jednostki ze wspólnotą obowiązek społeczeństwa wobec pojedynczego człowieka

42 D. ZASADA WIĘZI SPOŁECZNEJ I POMOCNICZOŚCI pryncypium więzi społecznej i solidarności ofiarowywanie organów/ tkanek dawcy na rzecz drugiego człowieka pośmiertne zadysponowanie swoim ciałem do naukowych badań praktyka wolontariatu opiekuńczego. sprzeciw wobec przeznaczania ogromnych fundusze na cele przeciwne ochronie nienaruszalności życia ludzkiego = zafałszowane potrzeby medyczne