Kryształy w meteorytach *
|
|
- Łukasz Świderski
- 6 lat temu
- Przeglądów:
Transkrypt
1 Rozdział 11 Kryształy w meteorytach * MARIAN SZRGOT 11. Kryształy w meteorytach Crystals in meteorites Crystals forming various types of meteorites have been presented. Meteorites from Polish collections, and meteorites from falls and finds in Poland have been used as examples of extraterrestrial materials. Meteoryty to fragmenty skał spadłe na Ziemię z przestrzeni międzyplanetarnej. Sa pozostałościa po utworzeniu kładu Słonecznego, a niektóre z nich stanowia materię pierwotna, zktórej uformował się nasz układ planetarny. Meteoryty sa ważnym źródłem informacji o materii pozaziemskiej, a ich fizyczne i chemiczne właściwości, zwłaszcza zawartość oraz rozkład pierwiastków i minerałów, struktura wewnętrzna minerałów, ich mikrostruktura i tekstura pozwalaja odczytać historię narodzin i ewolucji materii w kosmosie. Badania materii pochodzenia pozaziemskiego prowadza do poznania nowych faz krystalicznych nieznanych na Ziemi, procesów minerało- i skałotwórczych, wejrzenia w historię tworzenia i ewolucji planet i planetoid oraz do poznania właściwości materii tworza cej szechświat [1 5, 9, 12 15, 16 19, 20, 23, 26 29]. Meteoryty spadały na Ziemię od pocza tku jej istnienia i w wielu przypadkach silnie ja przeobrażały. Towarzyszyły one gatunkowi ludzkiemu od zawsze. Poznawaliśmy, ceniliśmy i wykorzystywaliśmy meteoryty jako narzędzia, broń, ozdoby oraz przedmioty kultu. Tajemnice i piękno materii pozaziemskiej również i dzisiaj wzbudzaja dreszcz * Serdeczne podziękowania składam: prof. dr. hab. inż. Andrzejowi Maneckiemu, prof. dr. hab. ukaszowi Karwowskiemu, panu Andrzejowi Pilskiemu, dr Jadwidze Białej, mgr Elżbiecie Plucińskiej, panu Kazimierzowi Mazurkowi, dr. Krzysztofowi Polańskiemu, panu łodzimierzowi ypychowi oraz panom Marcinowi Cimale i Tomaszowi Jakubowskiemu.
2 210 Kryształy w przyrodzie i technice MARIAN SZRGOT emocji i olbrzymie zainteresowanie. Celem niniejszej pracy jest prezentacja materii pozaziemskiej i jej składników krystalicznych, które moga być identyfikowane na podstawie cech makroskopowych, charakterystyk mikroskopowych oraz składu chemicznego. Meteoryty sa pozostałościa po utworzeniu kładu Słonecznego, a niektóre z nich, te najmniej przeobrażone, np. chondryty węgliste, stanowia materię pierwotna, zktórej uformował się nasz układ planetarny. Meteoryty to najczęściej fragmenty istnieja cych planetoid, zgrupowanych w pasie między Marsem i Jowiszem, lub planetoid zniszczonych wskutek zderzeń kosmicznych, także odłamki planet w nich zapisana jest historia materii kosmicznej. Znamy również meteoryty marsjańskie (SNC, ALH84001) oraz meteoryty księżycowe. meteorytach poszukujemy śladów życia pozaziemskiego w celu poznania tajemnic jego narodzin i rozprzestrzeniania. Istnieje wiele różnych klasyfikacji meteorytów. Tradycyjnie dzielimy je na kamienne, żelazno-kamienne oraz żelazne. Meteoryty kamienne sa najliczniej reprezentowane spośród wszystkich klas meteorytów (ryc. 160(a)). Dzielimy je na chondryty i achondryty. Meteoryty żelaznokamienne to pallasyty oraz mesosyderyty. śród meteorytów żelaznych wyróżniamy: heksaedryty (H) (93,5% Fe i 4.5 6% Ni, średnio 5.5% Ni), oktaedryty (O) (6 17% Ni) oraz ataksyty (D) (> 16% Ni). Rycina 161 prezentuje nowa klasyfikację meteorytów, w której na pierwszym planie wyróżniono dwie grupy meteorytów: niezdyferencjonowane i zdyferencjonowane. Pokazano na niej pozycję jednego z polskich meteorytów: pierwotnego achondrytu enstatytowego Zakłodzie [21]. Nazwy meteorytów pochodza najczęściej od nazwy geograficznej miejsca, w pobliżu którego zaobserwowano spadek lub dokonano znaleziska. Meteoryty zdyferencjonowane (żelazne, żelazno-kamienne oraz większość achondrytów) pochodza z większych obiektów, które uległy stopieniu i w wyniku grawitacyjnego rozwarstwienia składników o różnej gęstości utworzyły ja dro oraz kamienny płaszcz i skorupę [2, 5, 9, 12 19]. Meteoryty niezdyferencjonowane (chondryty i pierwotne achondryty) pochodza z obiektów małych. Meteoryty żelazne pochodza najczęściej z ja der planetoid, pallasyty z warstwy granicznej między ja drem i płaszczem, achondryty ze skorupy. Mezosyderyty stanowia brekcje impaktowe, sa wynikiem zderzeń planetoid, zawieraja wymieszane składniki wszystkich ciał biora cych udział w zderzeniach. Charakterystyczne cechy makroskopowe meteorytów to skorupa obtopieniowa oraz regmaglipty, wgłębienia na powierzchni, które powstaja podczas przelotu meteoroidów przez atmosferę ziemska z dużymi,
3 11. Kryształy w meteorytach 211 kosmicznymi prędkościami (ryc. 162 i 164). Prędkości wlotowe w atmosferę zawarte sa zwykle w przedziale wartości od 14 do 22 km/s, zaś w końcowej fazie, podczas upadku na grunt, sa dla małych meteorytów najczęściej niewielkie, rzędu 0.1 km/s. Głównymi pierwiastkami tworza cymi materię meteorytów sa obejmuja ce około 90 94% całego składu minerałów: Si, O, Fe i Mg. Istotnymi składnikami meteorytów o wkładzie 6 10% sa : Ca, Al, S, Ni, Na, K, Cr, P, Mn, Cl i C. Pozostałe pierwiastki stanowia ła cznie około 1% substancji meteorytów. meteorytach wykryto dotychczas około 300 minerałów, w skałach ziemskich ponad 4 tys. minerałów [13]. Tabela 4 prezentuje zawartość głównych składników mineralnych w różnych grupach meteorytów, a ryc. 160(b) i 174 ilustruja zawartość minerałów obecnych w chondrytach. Tabela 4: dział procentowy różnych faz mineralnych w różnych klasach meteorytów (% objętościowe) (wg: [9, 15, 29]) Minerały meteorytów Żelazne Pallasyty Mezosyderyty Achondryty Chondryty Żelazo-nikiel Oliwin Pirokseny Skalenie Troilit Schreibersyt Chromit Cohenit Apatyt 0.7 Głównymi minerałami meteorytów żelaznych sa stopy żelazo-niklu: kamacyt (żelazo belkowe, α-feni) i taenit (żelazo wstęgowe, γ -FeNi), meteorytów żelazno-kamiennych typu pallasytów: kamacyt i taenit (około 50%) oraz minerały krzemianowe (50%); oliwiny krzemiany żelaza i magnezu, także pirokseny krzemiany żelaza, magnezu i wapnia. mezosyderytach metal (45%) występuje w postaci ziaren w strukturze piroksenów (31%) zawieraja cych także plagioklazy (16%) (ryc. 165(g) i 176). pallasytach ziarna oliwinów, średnio 4 mm, tkwia w żelazo- -niklowej, nieprzerwanej strukturze kamacytu (ryc. 165(c), (d)). Meteoryty kamienne: chondryty i achondryty zbudowane sa głównie z oliwinów i piroksenów (> 70% objętości) oraz skaleni (21% w achondrytach, 12% w chondrytach), ale zawieraja ponadto wiele innych
4 212 Kryształy w przyrodzie i technice MARIAN SZRGOT minerałów, np. troilit (FeS, 1.5 5%), FeNi (11% w chondrytach, 1.5% w achondrytach), chromit, cohenit, schreibersyt, apatyt, a chondryty węgliste także materięorganiczna, m. in. aminokwasy ważny budulec organizmów żywych (ryc. 174(a), 176). ażna grupę meteorytów stanowia meteoryty żelazne. Meteoryty żelazne to fragmenty żelazno-niklowych ja der małych planet zniszczonych wskutek zderzeń kosmicznych. Skład tych meteorytów odpowiada składowi chemicznemu ja dra Ziemi, materii wnętrza naszej planety niedostępnej obecnie do bezpośrednich badań. Średni skład głównego składnika tych meteorytów tj. żelaza meteorytowego wynosi: 90.8% Fe, 8.6% Ni, 0.6% Co [3]. meteorytach żelaznych można trawieniem chemicznym ujawnić i zbadać ich mikrostrukturę, zwłaszcza struktury typowe dla żelaza materii pozaziemskiej: strukturę idmanstättena w oktaedrytach oraz linie Neumanna w kamacycie heksaedrytów, oktaedrytów i mezosyderytów (ryc. 165(a), (b), (h), 166, 167, 169). Oznaczenia grup meteorytów żelaznych: H heksaedryty, O oktaedryty, D ataksyty. Oktaedryty posiadaja różna zawartość niklu (6 17%), a w strukturze idmanstättena uwidacznia się to poprzez różna szerokość belek kamacytu (zwykle od 0.2 do 3.3 mm). Im większa zawartość Ni, tym belki kamacytu sa węższe, a im mniej niklu, belki sa szersze. Z szerokości belek kamacytu wnioskować można także oszybkości ostygania ciała macierzystego, bardzo powolnego ostygania, w którym tempo zmian temperatury było rzędu 1 10 K/mln lat. Znamy oktaedryty bardzo gruboziarniste (Ogg, grubość belek mm; % Ni), gruboziarniste (Og, mm; % Ni), średnioziarniste (Om, mm, % Ni), drobnoziarniste (Of, mm; % Ni), bardzo drobnoziarniste (Off, < 0.2 mm, % Ni), plessytowe (Opl, < 0.2 mm). Ataksyty (D) posiadaja duża zawartość niklu (16 70%) i nie wykazuja struktury idmanstättena. Natomiast szerokość belek kamacytu w heksaedrytach, które zawieraja najmniej niklu ze wszystkich grup meteorytów żelaznych ( % Ni), przyjmuje się za równa lub przewyższa jaca 5 cm, co oznacza, że jest ona równa lub większa od szerokości samego meteorytu, który zwykle składa się z jednego lub kilku dużych kryształów [17]. Oprócz podziału strukturalnego meteorytów żelaznych opartego na zawartości niklu, dokonano podziału, uwzględniaja c zawartość pierwiastków śladowych wyrażona w ppm, głównie: Ge, Ga, Ir (klasy: I, II, III i IV oraz podklasy A, B, C i D). klasie I, dla przykładu, zawartość Ga wynosi ppm, a Ge: ppm, natomiast w klasie IV Ga: 1 3 ppm i Ge: < 1 ppm. Diagram fazowy Fe-Ni
5 11. Kryształy w meteorytach 213 pokazuja cy obszar występowania głównych minerałów meteorytów żelaznych: kamacytu i taenitu oraz heksaedrytów i oktaedrytów zaprezentowano na ryc. 169(e). idać, że struktura dwufazowa kamacyt- -taenit dla oktaedrytów (6.5 13% Ni) powstaje jako wynik ochładzania taenitu. meteorytach kamiennych typu chondrytów cecha charakterystyczna jest występowanie chondr zajmuja cych nawet do 75% objętości meteorytu (ryc. 165(e), ). Chondry to kuliste lub elipsoidalne agregaty minerałów, głównie wysokotemperaturowych krzemianów oliwinów i piroksenów. Rozmiary chondr, wyrażone ich średnica, wynosza zwykle od 0.01 do 3 mm, niekiedy dochodza do 1 cm. yróżniamy różne populacje i typy chondr, z których najczęściej spotykanymi sa chondry średnie: mm. Badania cienkich płytek (0.03 mm), wktórych skały iminerały meteorytów staja się przezroczyste, ujawniaja wświetle spolaryzowanym różne typy teksturalne chondr, m. in. chondry belkowe, utworzone z warstwowo ułożonych kryształów oliwinów, rozdzielonych warstewkami szkliwa (np. ryc. 171). Oprócz oliwinów ((Mg, Fe) 2 [SiO 4 ]) i piroksenów rombowych ((Mg, Fe) 2 [Si 2 O 6 ]), stanowia cych główny składnik chondr i ciasta skalnego, wykryć można także inne minerały, m. in.: główne składniki meteorytów żelaznych: kamacyt (żelazo belkowe, (α-fe, Ni (92 93% Fe, 6 7.5% Ni)), taenit (żelazo wstęgowe, γ -Fe, Ni o zawartości Ni 8 60%, zwykle 24 30% Ni oraz Fe średnio 75%), także troilit (FeS), chromit (FeCr 2 O 4 ), schreibersyt i rhabdyt ((Fe, Ni) 3 P), glinokrzemiany (np. plagioklaz (Na, Ca)(Al, Si) 4 O 8 ), krzemionkę (SiO 2 ) i inne (ryc. 160(b), 174). Chondry pod względem teksturalnym podzielono na: C kryptokrystaliczne (5%), RP radialne piroksenowe (7%), BO belkowe oliwinowe (4%), PO porfirowe oliwinowe (23%), PP porfirowe piroksenowe (10%), POP porfirowe oliwinowo-piroksenowe (48%), GOP ziarniste oliwinowo-piroksenowe (3%) [17]. Chondry utworzyły się w mgławicy słonecznej przez gwałtowne, całkowite lub częściowe stopienie i szybkie ochłodzenie, i nazywane były kroplami ognistego deszczu. Chondryty podzielono na różne klasy petrograficzno-chemiczne uwzględniaja c metemorfizm termiczny oraz zmiany pod wpływem wody, którym one ulegały (ryc. 163). Oznaczenia literowe chondrytów opisuja grupy meteorytowe na podstawie ich składu chemicznego i izotopowego. C chondryty węgliste; E chondryty enstatytowe; H, L i LL chondryty zwyczajne. Symbol L oznacza niska całkowita zawartość żelaza; LL niska całkowita zawartość żelaza i niska zawartość metalicznego
6 214 Kryształy w przyrodzie i technice MARIAN SZRGOT żelaza, H wysoka zawartość żelaza. Typy petrologiczne sa oznaczone przez cyfry, które opisuja dodatkowe cechy chondrytów: stopień przeobrażenia przez wodę i ciepło, rozmiar i wyrazistość chondr i inne składniki. waża się, że każda z grup chondrytów pochodzi z tego samego ciała macierzystego, ale ich historia przemian była różna. Przypuszczalnie aubryty pochodza z planetoidy 44 Nysa, achondryty typu HED (howardyty, eukryty i diogenity) z planetki 4 esta, chondryty zwyczajne L4 z 433 Erosa, chondryty zwyczajne typu H z planetki 6 Hebe, chondryty enstatytowe E4 z 16 Psyche, a chondryty węgliste CM2 z 1 Ceres [16, 17]. Minerałami najbardziej rozpowszechnionymi w meteorytach, buduja cymi ich podstawowa masę, sa oliwiny (Mg, Fe) 2 SiO 4, zawieraja ce zwykle 10 30% fajalitu (Fe 2 SiO 4 ); pirokseny (Mg 1 x Fe x ) 2 [Si 2 O 6 ] (enstatyt (x < 0.12), bronzyt (0.12 < x < 0.3), hipersten (x > 0.3), pirokseny jednoskośne ((Fe, Mg, Ca) 2 [Si 2 O 6 ]), plagioklazy (NaAlSi 3 O 8 -CaAl 2 Si 3 O 8, albit- -oligoklaz, bytowit-anortyt), serpentyn (Mg 3 Si 2 O 5 (OH) 4 ). Minerałami rzadszymi, akcesorycznymi sa : siarka (S), lonsdaleit (C), cliftonit (C), cohenit (Fe, Ni) 2 C, krystobalit (SiO 2 ), whitlocklit (merrylit) Ca 3 (PO 4 ) 2, spinel (MgAl 2 O 4 ), granaty (Ca 3 Al 2 [SiO 4 ] 3 grossular) i inne [27]. łasnościa specyficzna składu meteorytów jest powszechne występowanie żelazo-niklu, bardzo rzadkiego na Ziemi, oraz bardzo mała zawartość kwarcu dominuja cego w warunkach ziemskich. Szereg minerałów jest znanych tylko w meteorytach. Sa to m. in.: osbornit (TiN), carlsbergit (CrN), sinoit (Si 2 N 2 O), oldhamit (CaS), daubreelit (FeCr 2 S 4,), schreisbersyt (Fe, Ni) 3 P, perryit ((Ni, Fe) 2 (Si, P), farringtonit Mg 3 PO 4, ureyit NaCr(SiO 3 ) i inne [27]. Dota d nie wykryto ich w skałach ziemskich. Kryształy meteorytów sa zwykle małe, czasem mikroskopowe, największe rzędu kilku mm, rzadko dochodza do 1 cm. Najmniejsze to kryształy o rozmiarach mikrometrowych oraz nanometrowych. Do tych najmniejszych należa : kryształy diamentu (C), grafitu (C), lonsdaleitu (C), SiC, TiC, ZrC, MoC, Al 2 O 3,MgAl 2 O 4 isi 3 N 4 będa ce ziarnami materii międzygwiazdowej, przedsłonecznej [17, 25]. Dowodzi to, że informacje zapisane w materii meteorytów obejmuja nie tylko pocza tki tworzenia naszego układu planetarnego, lecz opisuja także zdarzenia wcześniejsze w historii materii galaktycznej i pozwalaja prześledzić jej ewolucję. Znamy 22 meteoryty, których spadki i znaleziska objęły terytorium Polski. Należa do nich: chondryty zwyczajne: typu L: Baszkówka (ryc. 162(a)), Skalin, Suchy Dul; chondryty zwyczajne typu H: Pułtusk
7 11. Kryształy w meteorytach 215 (ryc. 164(b)), Piława Górna, Grzempy, ikanówko, Podgrodzie; achondryt (howardyt) Białystok; mezosyderyt owicz (ryc. 176); meteoryty żelazne: oktaedryty gruboziarniste: Morasko (ryc ), Krza dka, Przełazy (ryc. 165(a)); oktaedryt średnioziarnisty Świecie, oktaedryt drobnoziarnisty Częstochowa Raków II, ataksyt Częstochowa Raków I [7] oraz pierwotny achondryt enstatytowy Zakłodzie (ryc. 175). Niektóre z nich np. meteoryt żelazny Oborniki, meteoryt kamienny Da browa użycka oraz meteoryt Ratyń, zaginęły [4, 6, 8, 10, 11, 18 21]. końcu 2004 r. znaleziono trzy nowe meteoryty: meteoryt żelazny Jankowo Dolne, chondryt Krupe (ryc. 177 [7]) oraz chondryt Święcany. ażna rolę w badaniach materii pozaziemskiej odgrywaja meteoryty planetarne. Z Marsa pochodza achondryty należa ce do grupy SNC, do której przyporza dkowano shergottyt DaG 735 (ryc. 179). Meteorytem księżycowym jest znaleziony w 2007 r. achondryt NA 5219 (ryc. 180). iele spośród dotychczas odkrytych kryształów meteorytów pokrywa się z minerałami ziemskimi, występuja cymi w skałach ziemskich lub wytworzonymi w ziemskich laboratoriach badawczych, w znanych, dobrze określonych warunkach fizycznych. arunki takie panowały w czasie tworzenia tych kryształów w kosmosie. spółczesne metody eksperymentalne wykorzystywane w badaniach meteorytów pozwalaja odtworzyć procesy nie tylko tworzenia, lecz i późniejszych przemian materii meteorytowej, także jej długa podróż kosmiczna do naszej planety, przelot przez atmosferę i historię ziemskich przemian. Poszukiwania i badania meteorytów dostarczaja wielu ważnych, fundamentalnych dla nauki informacji o materii pozaziemskiej, dla zdobycia których organizujemy kosztowne misje kosmiczne, wysyłaja c w przestrzeń załogowe i bezzałogowe pojazdy. Odkrywcom meteorytów i nowych pozaziemskich minerałów dostarczaja wielu fascynuja cych wrażeń isatysfakcji, zwykłym ludziom pozwalaja obcować zfragmentami materii przybyłej z dalekich planet i planetoid oraz podziwiać ich nieziemskie piękno. Nam wszystkim umożliwiaja poznawanie i zrozumienie wszechświata. Literatura [1] Bischoff A., Planetary and Space Science 2001, 49, s [2] Boschke F. L., Z kosmosu na Ziemię, arszawa [3] Buchwald V. F., Handbook of Iron Meteorites, Berkeley [4] Grady M. M., Catalogue of Meteorites, Cambridge 2000.
8 216 Kryształy w przyrodzie i technice MARIAN SZRGOT [5] Hurnik B., H. Hurnik, Materia kosmiczna na Ziemi, jej źródła i ewolucja, Poznań [6] Karwowski., [w:] Materiały II Seminarium Meteorytowego, Olsztyn 2003, Olsztyn Sosnowiec 2003, s. 42. [7] Karwowski., Meteoryt 2004, 4(52), s. 3, 26. [8] Kotowiecki A., [w:] Materiały II Seminarium Meteorytowego, Olsztyn 2003, Olsztyn Sosnowiec 2003, s. 55. [9] Krinov E. L., Principles of Meteoritics, New York [10] odziński M., M. Żmudzka, Otoczak 2003, 29, s. 17. [11] Manecki A., Geological Quarterly 2001, 45(3) s. 211 (i prace innych autorów zamieszczone w tym numerze poświęconym meteorytowi Baszkówka). [12] Manecki A., Meteoryty, pyły kosmiczne i skały księżycowe, Kraków [13] Manecki A., Encyklopedia minerałów z polskim i angielskim słownikiem nazw: Minerały Ziemi i materii kosmicznej, Kraków [14] Mason B., Meteorites, New York [15] Mc Call G. J. H., Meteorites and Their Origins, Devon [16] McSween Jr. H. Y., Meteorities and Their Parent Planets, New York [17] Norton O. R., The Cambridge Encyclopedia of Meteorites, Cambridge [18] Pilski A. S., Meteoryty w zbiorach polskich, Olsztyn [19] Pilski A. S., Nieziemskie skarby, arszawa [20] Pokrzywnicki J., Meteoryty Polski, Studia Geologica Polonica 1964, 15. [21] Przylibski T. A., P. P. Zagożdżon, R. Kryza, A. S. Pilski, [w:] Materiały II Seminarium Meteorytowego, Olsztyn 2003, Olsztyn Sosnowiec 2003, s. 80. [22] Rożniakowski K., M. Szurgot, T.. ojtatowicz, [w:] Materiały II Seminarium Meteorytowego, Olsztyn 2003, Olsztyn Sosnowiec 2003, s [23] Simonienko A. I., Mietieority oskołki asteroidow, Moskwa [24] Szurgot M., [w:] Materiały II Seminarium Meteorytowego, Olsztyn 2003, Olsztyn Sosnowiec 2003, s [25] Szurgot M., A. Karczemska, M. Kozanecki, Extraterrestrial diamonds, [w:] Nanodiam, S. Mitura, P. Niedzielski, B. alkowiak (eds), PN, arszawa 2006, s [26] Szurgot M., K. Polański, [w:] Materiały II Seminarium Meteorytowego, Olsztyn 2003, Olsztyn Sosnowiec 2003, s [27] Yushkin I. P., Topominieralogia, Moskwa [28] ood J. A., Meteorites and the Origin of Planets, New York [29] ood J. A., kład Słoneczny, PN, arszawa [30] ood J. A., [w:] The Moon, Meteorites and Comets, B. M. Middlehurst, G. Kuiper (eds), Chicago 1963, s. 337.
9
10
11
12
13
14
15
16
17
18
19
20
21
22
OLSZTYŃSKIE PLANETARIUM I OBSERWATORIUM ASTRONOMICZNE POLSKIE TOWARZYSTWO METEORYTOWE II SEMINARIUM METEORYTOWE 24-26.04.
OLSZTYŃSKIE PLANETARIUM I OBSERWATORIUM ASTRONOMICZNE POLSKIE TOWARZYSTWO METEORYTOWE II SEMINARIUM METEORYTOWE 24-26.4.23 OLSZTYN Marian SZURGOT 1, Krzysztof POLAŃSKI 2 BADANIA MIKROSKOPOWE CHONDRYTÓW
Bardziej szczegółowoBadania bezpośrednie (np.: sondy kosmiczne, meteoryty itp.) Obserwacje form krajobrazu (budowa i ilość kraterów, wylewy magmy itp.
Dariusz Ślązek Badania bezpośrednie (np.: sondy kosmiczne, meteoryty itp.) Obserwacje form krajobrazu (budowa i ilość kraterów, wylewy magmy itp.) Metody porównawcze pomiędzy poszczególnymi ciałami w naszym
Bardziej szczegółowoACTA SOCIETATIS METHEORITICAE POLONORUM Rocznik Polskiego Towarzystwa Meteorytowego Vol. 1, 2009
ACTA SOCIETATIS METHEORITICAE POLONORUM Rocznik Polskiego Towarzystwa Meteorytowego Vol. 1, 2009 Marian SZURGOT 1, Marcin KOZANECKI 2, Anna KARCZEMSKA 3, Stanisław MITURA 4 ZASTOSOWANIE SPEKTROSKOPII RAMANA
Bardziej szczegółowoI KONKURS METEORYTOWY
Imię. Nazwisko. Klasa... Pytania: 1. Układ Słoneczny powstał : a) 450 mln lat temu b) ponad 14 mld lat temu c) 3,2 mld lat temu d) ok. 4,5 mld lat temu I KONKURS METEORYTOWY DLA UCZNIÓW KATOLICKIEGO GIMNAZJUM
Bardziej szczegółowoACTA SOCIETATIS METHEORITICAE POLONORUM Rocznik Polskiego Towarzystwa Meteorytowego Vol. 1, 2009
ACTA SOCIETATIS METHEORITICAE POLONORUM Rocznik Polskiego Towarzystwa Meteorytowego Vol. 1, 2009 Marian SZURGOT 1, Marcin KOZANECKI 2 SPEKTROSKOPIA RAMANA W BADANIU METEORYTÓW NWA 4039 i NWA 1465 RAMAN
Bardziej szczegółowoOLSZTYŃSKIE PLANETARIUM I OBSERWATORIUM ASTRONOMICZNE POLSKIE TOWARZYSTWO METEORYTOWE II SEMINARIUM METEORYTOWE
OLSZTYŃSKIE PLANETARIUM I OBSERWATORIUM ASTRONOMICZNE POLSKIE TOWARZYSTWO METEORYTOWE II SEMINARIUM METEORYTOWE 24-26.04.2003 OLSZTYN Marian SZURGOT 1 WŁASNOŚCI TERMOFIZYCZNE METEORYTÓW, CIEPŁO WŁAŚCIWE
Bardziej szczegółowoACTA SOCIETATIS METHEORITICAE POLONORUM Rocznik Polskiego Towarzystwa Meteorytowego Vol. 1, 2009
Marian SZURGOT 1 ACTA SOCIETATIS METHEORITICAE POLONORUM Rocznik Polskiego Towarzystwa Meteorytowego Vol. 1, 2009 IDENTYFIKACJA MINERAŁÓW NOWEGO UREILITU NWA XXX ZA POMOCĄ SPEKTROSKOPII RAMANA IDENTIFICATION
Bardziej szczegółowoPo co badamy meteoryty?
Andrzej Muszyński* Wstęp W mediach znaleźć można często informacje o meteorach bądź asteroidach stanowiących potencjalne zagrożenie dla życia na Ziemi. Takie przekonanie w opinii publicznej ugruntowały
Bardziej szczegółowoWykłady z Geochemii Ogólnej
Wykłady z Geochemii Ogólnej III rok WGGiOŚ AGH 2010/11 dr hab. inż. Maciej Manecki A-0 p.24 www.geol.agh.edu.pl/~mmanecki ELEMENTY KOSMOCHEMII Nasza wiedza o składzie materii Wszechświata pochodzi z dwóch
Bardziej szczegółowoPiława Górna, osiedle Kośmin / osiedle Kopanica Koordynaty przedstawiają przybliżone współrzędne miejsc Opis lokalizacji i dostępności
Opis geostanowiska Grzegorz Gil Informacje ogólne (weryfikacja) Numer obiektu 177 Nazwa obiektu (oficjalna, obiegowa lub Miejsca upadku fragmentów meteorytu "Gnadenfrei" ("Piława nadana) Górna") Współrzędne
Bardziej szczegółowoSUROWCE MINERALNE. Wykład 4
SUROWCE MINERALNE Wykład 4 Rozpowszechnienie niektórych pierwiastków w skorupie ziemskiej (Norton 1974) Nb Procesy powstawania minerałów i ich zespołów dzielimy na: 1.procesy magmowe, 2.procesy hipergeniczne,
Bardziej szczegółowoOLSZTYŃSKIE PLANETARIUM I OBSERWATORIUM ASTRONOMICZNE POLSKIE TOWARZYSTWO METEORYTOWE II SEMINARIUM METEORYTOWE
OLSZTYŃSKIE PLANETARIUM I OBSERWATORIUM ASTRONOMICZNE POLSKIE TOWARZYSTWO METEORYTOWE II SEMINARIUM METEORYTOWE 24-26.04.2003 OLSZTYN Łukasz KARWOWSKI 1 METEORYT ŁOWICZ - CO NOWEGO? O CZYM WIADOMO DOTYCHCZAS?
Bardziej szczegółowoCiała drobne w Układzie Słonecznym
Ciała drobne w Układzie Słonecznym Planety karłowate Pojęcie wprowadzone w 2006 r. podczas sympozjum Międzynarodowej Unii Astronomicznej Planetą karłowatą jest obiekt, który: znajduje się na orbicie wokół
Bardziej szczegółowoOLSZTYŃSKIE PLANETARIUM I OBSERWATORIUM ASTRONOMICZNE POLSKIE TOWARZYSTWO METEORYTOWE II SEMINARIUM METEORYTOWE
OLSZTYŃSKIE PLANETARIUM I OBSERWATORIUM ASTRONOMICZNE POLSKIE TOWARZYSTWO METEORYTOWE II SEMINARIUM METEORYTOWE 24-26.04.2003 OLSZTYN Jacek SIEMIĄTKOWSKI 1, Ewa JANASZAK 2 MODELE TWORZENIA SIĘ CHONDR Wśród
Bardziej szczegółowoAuxiliary sciences in archaeology, preservation of relicts and environmental engineering. CD -no 17 Ed. M. Pawlikowski
Auxiliary sciences in archaeology, preservation of relicts and environmental engineering. CD -no 17 Ed. M. Pawlikowski METEORYT ŻELAZNY Z KRATERU KAMIL. PUSTYNIA ZACHODNIA. EGIPT Iron meteorite from Kamil
Bardziej szczegółowo1. Obserwacje nieba 2. Gwiazdozbiór na północnej strefie niebieskiej 3. Gwiazdozbiór na południowej strefie niebieskiej 4. Ruch gwiazd 5.
Budowa i ewolucja Wszechświata Autor: Weronika Gawrych Spis treści: 1. Obserwacje nieba 2. Gwiazdozbiór na północnej strefie niebieskiej 3. Gwiazdozbiór na południowej strefie niebieskiej 4. Ruch gwiazd
Bardziej szczegółowoBROSZURA INFORMACYJNA POLSKIEGO TOWARZYSTWA METEORYTOWEGO
BROSZURA INFORMACYJNA POLSKIEGO TOWARZYSTWA METEORYTOWEGO Byłem dziś świadkiem przepięknego zjawiska. Podczas spaceru o godzinie 20:33 na kierunku północno-zachodnim pojawił się bardzo jasny bolid. Świecił
Bardziej szczegółowoACTA SOCIETATIS METHEORITCAE POLONORUM Rocznik Polskiego Towarzystwa Meteorytowego Vol. 1, 2009
ACTA SOCIETATIS METHEORITCAE POLONORUM Rocznik Polskiego Towarzystwa Meteorytowego Vol. 1, 2009 Agnieszka GURDZIEL 1, Łukasz KARWOWSKI 2 PROCESY WIETRZENIA W METEORYCIE PUŁTUSK (WSTĘPNE WYNIKI BADAŃ) WEATHERING
Bardziej szczegółowoBadanie składu pierwiastkowego i mineralnego chondrytu węglistego NWA 4967 za pomocą analitycznej mikroskopii elektronowej
ACTA SOCIETATIS METHEORITICAE POLONORUM Rocznik Polskiego Towarzystwa Meteorytowego Vol. 2, 2011 Marian SZURGOT 1, Krzysztof POLAŃSKI 2, Janusz W. KOSIŃSKI 3 Badanie składu pierwiastkowego i mineralnego
Bardziej szczegółowoOLSZTYŃSKIE PLANETARIUM I OBSERWATORIUM ASTRONOMICZNE POLSKIE TOWARZYSTWO METEORYTOWE II SEMINARIUM METEORYTOWE 24-26.04.
OLSZTYŃSKIE PLANETARIUM I OBSERWATORIUM ASTRONOMICZNE POLSKIE TOWARZYSTWO METEORYTOWE II SEMINARIUM METEORYTOWE 24-26.04.2003 OLSZTYN Łukasz KARWOWSKI 1, Stanisław JACHYMEK 2, Anna LUDWIG 3, Agnieszka
Bardziej szczegółowoSkały budujące Ziemię
Skały budujące Ziemię Minerały Minerał pierwiastek lub związek chemiczny powstały w przyrodzie w sposób naturalny, jednorodny pod względem chemicznym i fizycznym. Minerały w większości mają budowę krystaliczną.
Bardziej szczegółowoANDRZEJ MANECKI METEORYTY, PYŁY KOSMICZNE I SKAŁY KSIĘŻYCOWE
POLSKA AKADEMIA NAUK ODDZIAŁ W KRAKOWIE uka dla wszystkich ANDRZEJ MANECKI METEORYTY, PYŁY KOSMICZNE I SKAŁY KSIĘŻYCOWE ** POLSKA AKADEMIA NAUK ODDZIAŁ W KRAKOWIE NAUKA DLA WSZYSTKICH Nr 251 ANDRZEJ MANECK1
Bardziej szczegółowoWYKŁAD HISTORIA GEOLOGII starożytność XVI-XVII wiek XVIII-XIX wiek (początki) kamienie milowe WSTĘP DO NAUK O ZIEMI
WYKŁAD 2017 Historia geologii, minerały, skały HISTORIA GEOLOGII starożytność XVI-XVII wiek XVIII-XIX wiek (początki) kamienie milowe PLANETA ZIEMIA BUDOWA WNĘTRZA ZIEMI MINERAŁY, SKAŁY POWIERZCHNIA ZIEMI
Bardziej szczegółowoWYKŁAD WSTĘP DO NAUK O ZIEMI. Wokół geologii
Wokół geologii 10.01.2019 - Wojewoda, J., 2019. Czas i Przestrzeń geologiczna. W ramach wystawy izraelskiej artystki Elli Littwitz - "I wody stały się piołunem". Muzeum Współczesne we Wrocławiu, 18:00.
Bardziej szczegółowoRys Krater meteorytowy Canyon Diablo w Arizonie
1. Elementy kosmochemii 1 1. ELEMENTY KOSMOCHEMII O planetach Układu Słonecznego zdobywamy z wolna wiedzę z bezpośrednich badań załogowych czy bezzałogowych misji kosmicznych wysyłanych na Księżyc, na
Bardziej szczegółowoPO CO ZASTANAWIAĆ SIĘ NAD TYM, JAK POWSTAJĄ SKAŁY?
PO CO ZASTANAWIAĆ SIĘ NAD TYM, JAK POWSTAJĄ SKAŁY? (1) Aby poszukiwać surowców złoża wiążą się z określonymi procesami geologicznymi, w tym magmowymi procesami skałotwórczymi; (2) Dla celów ogólnogeologicznych
Bardziej szczegółowoPetrograficzny opis skały
Petrograficzny opis skały Skała: S-15 Badana skała to plutoniczna skała magmowa. Minerały występujące w skale to: plagioklazy, biotyt, hornblenda, kwarc, w ilościach podrzędnych stwierdzono cyrkon i apatyt,
Bardziej szczegółowoSKAŁY MAGMOWE SKAŁY GŁĘBINOWE (PLUTONICZNE)
SKAŁY MAGMOWE Skały magmowe powstają w procesie krystalizacji magmy. Utwory krystalizujące pod powierzchnią ziemi zaliczamy do skał głębinowych (plutonicznych), natomiast na powierzchni do skał wylewnych
Bardziej szczegółowoNr 3 (7) Wrzesień 1993 METEORYT
11) Nr 3 (7) Wrzesień 1993 METEORYT Biuletyn wydawany przez Olsztyńskie Planetarium i Obserwatorium Astronomiczne i Society of Meteoritophiles dla polskich miłośników meteorytów Księżyc, Meteoryty, Mars
Bardziej szczegółowoACTA SOCIETATIS METHEORITCAE POLONORUM Rocznik Polskiego Towarzystwa Meteorytowego Vol. 1, 2009
Agnieszka JASTRZĘBSKA 1 ACTA SOCIETATIS METHEORITCAE POLONORUM Rocznik Polskiego Towarzystwa Meteorytowego Vol. 1, 2009 ZMIANY SZOKOWE W METEORYTACH ŻELAZNYCH NA PRZYKŁADZIE METEORYTÓW MORASKO I JANKOWO
Bardziej szczegółowoACTA SOCIETATIS METHEORITCAE POLONORUM Rocznik Polskiego Towarzystwa Meteorytowego Vol. 1, 2009
ACTA SOCIETATIS METHEORITCAE POLONORUM Rocznik Polskiego Towarzystwa Meteorytowego Vol. 1, 2009 Łukasz KARWOWSKI 1, Andrzej MUSZYŃSKI 2, Ryszard, KRYZA 3, Andrzej S. PILSKI 4 POLIMINERALNE NODULE W GRUBOZIARNISTYM
Bardziej szczegółowoZastosowanie spektroskopii Ramana do identyfikacji minerałów meteorytu NWA 4967
ACTA SOCIETATIS METHEORITICAE POLONORUM Rocznik Polskiego Towarzystwa Meteorytowego Vol. 2, 2011 Marian SZURGOT 1, Izabela TSZYDEL 2 Zastosowanie spektroskopii Ramana do identyfikacji minerałów meteorytu
Bardziej szczegółowoSUROWCE I RECYKLING. Wykład 4
SUROWCE I RECYKLING Wykład 4 Minerały główne skał magmowych Kwarc SiO 2 Skalenie ortoklaz K[AlSi 3 O 8 ] albit Na[AlSi 3 O 8 ] anortyt - Ca[Al 2 Si 2 O 8 ] Miki muskowit KAl 2 [(OH,F) 2 AlSi 3 O 10 ] biotyt
Bardziej szczegółowoKORDIERYT Al 3 (Mg,Fe 2+ ) 2 Si 5 AlO 18 (rombowy-pseudoheksagonalny)
KORDIERYT Al 3 (Mg,Fe 2+ ) 2 Si 5 AlO 18 (rombowy-pseudoheksagonalny) CECHA Wykształcenie Forma Łupliwość Relief Barwa/pleochroizm Bliźniaki kordieryt ziarna, krótkie słupki o przekroju pseudoheksagonalnym
Bardziej szczegółowoBadania meteorytu NWA 4560 za pomocą analitycznej mikroskopii elektronowej
ACTA SOCIETATIS METHEORITICAE POLONORUM Rocznik Polskiego Towarzystwa Meteorytowego Vol. 4, 2013 Marian SZURGOT 1, Krzysztof POLAŃSKI 2 Badania meteorytu NWA 4560 za pomocą analitycznej mikroskopii elektronowej
Bardziej szczegółowoIdentyfikacja minerałów meteorytu NWA 4505 za pomocą spektroskopii Ramana
ACTA SOCIETATIS METHEORITICAE POLONORUM Rocznik Polskiego Towarzystwa Meteorytowego Vol. 4, 2013 Marian SZURGOT 1, Renata KISIEL 2, Krzysztof KISIEL 2 Identyfikacja minerałów meteorytu NWA 4505 za pomocą
Bardziej szczegółowoPlutonizmem (nazwa od Plutona - boga podziemi z mitologii greckiej) nazywamy zjawiska związane:
7a. Plutonizm Plutonizmem (nazwa od Plutona - boga podziemi z mitologii greckiej) nazywamy zjawiska związane: z lokalnym upłynnieniem skał w głębi litosfery (powstawaniem ognisk magmowych), wnikaniem,
Bardziej szczegółowoOLSZTYŃSKIE PLANETARIUM I OBSERWATORIUM ASTRONOMICZNE POLSKIE TOWARZYSTWO METEORYTOWE II SEMINARIUM METEORYTOWE
OLSZTYŃSKIE PLANETARIUM I OBSERWATORIUM ASTRONOMICZNE POLSKIE TOWARZYSTWO METEORYTOWE II SEMINARIUM METEORYTOWE 24-26.04.2003 OLSZTYN Bogusława HURNIK 1 MATERIA MIĘDZYGWIAZDOWA W CHNDRYTACH Materia naszej
Bardziej szczegółowoTajemnice Srebrnego Globu
Tajemnice Srebrnego Globu Teorie powstania Księżyca Księżyc powstał w wyniku zderzenia pra Ziemi z ciałem niebieskim o rozmiarach zbliżonych do ziemskich Ziemia i Księżyc powstały równocześnie, na początku
Bardziej szczegółowoBadania mikroskopowe ureilitu NWA XXX
ACTA SOCIETATIS METHEORITICAE POLONORUM Rocznik Polskiego Towarzystwa Meteorytowego Vol. 2, 2011 Marian SZURGOT 1 Badania mikroskopowe ureilitu NWA XXX Microscopic Investigations of NWA XXX Ureilite Abstract:
Bardziej szczegółowoWYKŁAD HISTORIA GEOLOGII starożytność XVI-XVII wiek XVIII-XIX wiek (początki) kamienie milowe WSTĘP DO NAUK O ZIEMI
WYKŁAD 2017 Historia geologii, minerały, skały HISTORIA GEOLOGII starożytność XVI-XVII wiek XVIII-XIX wiek (początki) kamienie milowe PLANETA ZIEMIA BUDOWA WNĘTRZA ZIEMI MINERAŁY, SKAŁY POWIERZCHNIA ZIEMI
Bardziej szczegółowozakres pt dla metamorfizmu: od t ~ 200 C i p ~ 2 kbar do t ~ 700 C
METAMORFIZM Metamorfizm procesy powodujące mineralne, strukturalne i teksturalne przeobrażenie skał w stanie stałym, bez większego ilościowego udziału fazy ciekłej, w głębszych warstwach skorupy ziemskiej,
Bardziej szczegółowoGEOCHEMIA WYBRANYCH PIERWIASTKÓW
GEOCHEMIA WYBRANYCH PIERWIASTKÓW Na, K i inne metale alkaliczne silnie elektrododatnie metale o dużych promieniach jonowych tworzące jony +1 i wiązania w przewadze jonowe sód i potas są składnikami minerałów
Bardziej szczegółowoZaczęło się od listu dr Coblinera
Poznańskie żelazo z Kosmosu odkrywa swoje tajemnice Meteoryt Morasko po 99 latach Zaczęło się od listu dr Coblinera do kierownika Muzeum w Poznaniu, w którym czytamy: Podczas kopania szańców znalazłem
Bardziej szczegółowoAstronomia. Badania Układu Słonecznego. Wykład V. > dla studentów. Kratery: Kratery el Diablo w Arizonie. Koliste struktury:
Astronomia Badania Układu Słonecznego Wykład V Badania bezpośrednie (np.: sondy kosmiczne, meteoryty itp.) Obserwacje form krajobrazu (budowa i ilość kraterów, wylewy magmy itp.) Metody porównawcze pomiędzy
Bardziej szczegółowoAstronomia. Wykład V. > dla studentów. Waldemar Ogłoza. Wykład dla studentów geografii
Astronomia Wykład V Wykład dla studentów geografii Waldemar Ogłoza www.as.up.krakow.pl > dla studentów Badania Układu Słonecznego Badania bezpośrednie (np.: sondy kosmiczne, meteoryty itp.) Obserwacje
Bardziej szczegółowoSUROWCE I RECYKLING. Wykład 2
SUROWCE I RECYKLING Wykład 2 Układ krystalograficzny grupuje kryształy o pewnych wspólnych cechach symetrii geometrycznej Postacie krystalograficzne Kryształy ograniczone ścianami jednoznacznymi stanowią
Bardziej szczegółowoMeteoryty w zbiorach Muzeum Geologicznego im. Stanisława Józefa Thugutta, Wydział Geologii UW aktualne dane katalogowe
ACTA SOCIETATIS METHEORITICAE POLONORUM Rocznik Polskiego Towarzystwa Meteorytowego Vol. 3, 2012 Marek STĘPISIEWICZ 1 Meteoryty w zbiorach Muzeum Geologicznego im. Stanisława Józefa Thugutta, Wydział Geologii
Bardziej szczegółowoWyniki badań składu pierwiastkowego i mineralnego eukrytu NWA 4039 za pomocą analitycznej mikroskopii elektronowej
ACTA SOCIETATIS METHEORITICAE POLONORUM Rocznik Polskiego Towarzystwa Meteorytowego Vol. 3, 2012 Marian SZURGOT 1, Krzysztof POLAŃSKI 2 Wyniki badań składu pierwiastkowego i mineralnego eukrytu NWA 4039
Bardziej szczegółowoAmeboidalne oliwinowe agregaty w chondrytach zwyczajnych
ACTA SOCIETATIS METHEORITICAE POLONORUM Rocznik Polskiego Towarzystwa Meteorytowego Vol. 2, 2011 Krzysztof OWOCKI 1 Ameboidalne oliwinowe agregaty w chondrytach zwyczajnych Amoeboid Olivine Aggregates
Bardziej szczegółowoa TB - średnia odległość planety od Słońca Giuseppe Piazzi OCR ( )
Fizyka i Chemia Ziemi Układ Słoneczny cz. 2 T.J. Jopek jopek@amu.edu.pl IOA UAM Układ Słoneczny Układ Słoneczny stanowią: Układ Planetarny Słońce, planety, Obłok Oorta (komety) Pas Kuipera (planety karłowate
Bardziej szczegółowo-1r/1- B. Największą liczbę meteoroidów z roju Perseidów można dostrzec na niebie w nocy między 12 a 13 sierpnia (wpisz nazwę miesiąca).
-1r/1- LIII OLIMPIADA GEOGRAFICZNA Zawody III stopnia pisemne podejście 1 ROZWIĄZANIA Zadanie 1 A. Większość meteoroidów w Układzie Słonecznym pochodzi (wstaw znak w odpowiedni kwadrat): spoza Układu Słonecznego
Bardziej szczegółowoUkład Słoneczny. Fizyka i Chemia Ziemi. Odkrycie małych planet. Odległości planet od Słońca. Układ Słoneczny stanowią:
Fizyka i Chemia Ziemi Układ Słoneczny cz. 2 T.J. Jopek jopek@amu.edu.pl IOA UAM Układ Słoneczny Układ Słoneczny stanowią: Układ Planetarny Słońce, planety, Obłok Oorta (komety) Pas Kuipera (planety karłowate
Bardziej szczegółowoZasady zapisywania wzorów krzemianów
Zasady zapisywania wzorów krzemianów Wzór chemiczny podaje skład chemiczny danego związku Rodzaje wzorów 1. Tlenkowy pokazuje skład ilościowy i jakościowy 2. Koordynacyjny oprócz składu ilościowego i jakościowego
Bardziej szczegółowoWietrzenie meteorytów Saint-Aubin i Zegdou w kolekcjach
ACTA SOCIETATIS METHEORITICAE POLONORUM Rocznik Polskiego Towarzystwa Meteorytowego Vol. 7, 2016 Agnieszka GURDZIEL 1, Łukasz KARWOWSKI 2 Wietrzenie meteorytów Saint-Aubin i Zegdou w kolekcjach Weathering
Bardziej szczegółowoMETEORYT. W numerze: Chondryty CM Wspólne źródło eukrytów i mezosyderytów? Dzieci Westy Późnodewońskie impakty Relacja z Ensisheim
BIULETYN MIŁOŚNIKÓW METEORYTÓW METEORYT Nr 2 (86) Czerwiec 2013 W numerze: Chondryty CM Wspólne źródło eukrytów i mezosyderytów? Dzieci Westy Późnodewońskie impakty Relacja z Ensisheim kwartalnik dla miłośników
Bardziej szczegółowoETAP II. Astronomia to nauka. pochodzeniem i ewolucją. planet i gwiazd. na wydarzenia na Ziemi.
ETAP II Konkurencja I Ach te definicje! (każda poprawnie ułożona definicja warta jest aż dwa punkty) Astronomia to nauka o ciałach niebieskich zajmująca się badaniem ich położenia, ruchów, odległości i
Bardziej szczegółowoPetrologiczna i mineralogiczna charakterystyka chondrytu węglistego NWA 4967
ACTA SOCIETATIS METHEORITICAE POLONORUM Rocznik Polskiego Towarzystwa Meteorytowego Vol. 5, 2014 Marian SZURGOT 1 Petrologiczna i mineralogiczna charakterystyka chondrytu węglistego NWA 4967 Petrological
Bardziej szczegółowoMATERIAŁY SUPERTWARDE
MATERIAŁY SUPERTWARDE Twarde i supertwarde materiały Twarde i bardzo twarde materiały są potrzebne w takich przemysłowych zastosowaniach jak szlifowanie i polerowanie, cięcie, prasowanie, synteza i badania
Bardziej szczegółowoFizyka i Chemia Ziemi
Fizyka i Chemia Ziemi Temat 3: Układ Słoneczny cz. 2 T.J. Jopek jopek@amu.edu.pl IOA UAM 2012-01-26 T.J.Jopek, Fizyka i chemia Ziemi 1 Układ Słoneczny Układ Słoneczny stanowią: Układ Planetarny Słońce,
Bardziej szczegółowoMINERAŁY są podstawowymi składnikami, z których zbudowane są skały.
2a. Minerały MINERAŁY są podstawowymi składnikami, z których zbudowane są skały. Pod tym określeniem ukrywają się powstałe w naturalnych procesach przebiegających w środowisku przyrodniczym Ziemi (na powierzchni
Bardziej szczegółowoGLAUKONIT K 2 (Fe 3+, Al, Fe 2+, Mg) 4 (Si 7 AlO 20 )(OH) 4 (jednoskośny)
GLAUKONIT K 2 (Fe 3+, Al, Fe 2+, Mg) 4 (Si 7 AlO 20 )(OH) 4 (jednoskośny) CECHA Forma/wykształcenie Łupliwość Relief glaukonit pseudoheksagonalne kryształy, rzadkie i źle wykształcone zwykle drobne łuseczki,
Bardziej szczegółowoOLSZTYŃSKIE PLANETARIUM I OBSERWATORIUM ASTRONOMICZNE POLSKIE TOWARZYSTWO METEORYTOWE II SEMINARIUM METEORYTOWE
OLSZTYŃSKIE PLANETARIUM I OBSERWATORIUM ASTRONOMICZNE POLSKIE TOWARZYSTWO METEORYTOWE II SEMINARIUM METEORYTOWE 24-26.04.2003 OLSZTYN Tadeusz A. PRZYLIBSKI 1, Paweł P. ZAGOŻDŻON 2, Ryszard KRYZA 3, Andrzej
Bardziej szczegółowoŚnieżka najwyższy szczyt Karkonoszy (1602 m n.p.m.)
7b. Metamorfizm Metamorfizm jest procesem endogenicznym, zmieniającym powierzchnię Ziemi. W wyniku jego działania skały skorupy ziemskiej ulegają przemianie pod wpływem wysokiej temperatury i wysokiego
Bardziej szczegółowoTechnologie wytwarzania metali. Odlewanie Metalurgia proszków Otrzymywanie monokryształów Otrzymywanie materiałów superczystych Techniki próżniowe
Technologie wytwarzania metali Odlewanie Metalurgia proszków Otrzymywanie monokryształów Otrzymywanie materiałów superczystych Techniki próżniowe KRYSTALIZACJA METALI I STOPÓW Krzepnięcie - przemiana fazy
Bardziej szczegółowoTechnologie wytwarzania metali. Odlewanie Metalurgia proszków Otrzymywanie monokryształów Otrzymywanie materiałów superczystych Techniki próżniowe
Technologie wytwarzania metali Odlewanie Metalurgia proszków Otrzymywanie monokryształów Otrzymywanie materiałów superczystych Techniki próżniowe KRYSTALIZACJA METALI I STOPÓW Krzepnięcie - przemiana fazy
Bardziej szczegółowoPowstanie i ewolucja Układu Słonecznego I
Astrobiologia Powstanie i ewolucja Układu Słonecznego I Wykład 2 Chondryty węgliste Meteoryty te mają skład chemiczny najbardziej zbliżony do materii pierwotnej, z której powstał Układ Słoneczny. Zawierają:
Bardziej szczegółowoOLSZTYŃSKIE PLANETARIUM I OBSERWATORIUM ASTRONOMICZNE POLSKIE TOWARZYSTWO METEORYTOWE II SEMINARIUM METEORYTOWE 24-26.04.
OLSZTYŃSKIE PLANETARIUM I OBSERWATORIUM ASTRONOMICZNE POLSKIE TOWARZYSTWO METEORYTOWE II SEMINARIUM METEORYTOWE 24-26.04.2003 OLSZTYN Andrzej MANECKI 1 PYŁY KOSMICZNE METODY SEPARACJI, MINERALOGICZNO-
Bardziej szczegółowoPrezentacja. Układ Słoneczny
Prezentacja Układ Słoneczny Układ Słoneczny Układ Słoneczny układ planetarny składający się ze Słońca i powiązanych z nim grawitacyjnie ciał niebieskich. Ciała te to osiem planet, 166 znanych księżyców
Bardziej szczegółowoProcentowa zawartość sodu (w molu tej soli są dwa mole sodu) wynosi:
Stechiometria Każdą reakcję chemiczną można zapisać równaniem, które jest jakościową i ilościową charakterystyką tej reakcji. Określa ono bowiem, jakie pierwiastki lub związki biorą udział w danej reakcji
Bardziej szczegółowoBIULETYN MIŁOŚNIKÓW METEORYTÓW METEORYT. Nr 3 (95) Wrzesień 2015 ISSN X. W numerze:
BIULETYN MIŁOŚNIKÓW METEORYTÓW METEORYT Nr 3 (95) Wrzesień 2015 ISSN 1642-588X W numerze: Górnictwo pozaziemskie Chondry oliwinowe porfirowe Jeziora Zerelia Niesklasyfikowane znaleziska pustynne Ignacy
Bardziej szczegółowo1. Rodzaje tektokrzemianów. 2. Formy strukturalne dwutlenku krzemu. 3. Naturalne odmiany SiO Wysokociśnieniowe odmiany SiO 2.
Tektokrzemiany 1. Rodzaje tektokrzemianów. 2. Formy strukturalne dwutlenku krzemu. 3. Naturalne odmiany SiO 2. 4. Wysokociśnieniowe odmiany SiO 2. Główne grupy anionów krzemotlenowych 1. 0D nie polimeryczne
Bardziej szczegółowoI. Substancje i ich przemiany
NaCoBeZU z chemii dla klasy 1 I. Substancje i ich przemiany 1. Pracownia chemiczna podstawowe szkło i sprzęt laboratoryjny. Przepisy BHP i regulamin pracowni chemicznej zaliczam chemię do nauk przyrodniczych
Bardziej szczegółowoJak klasyfikujemy chondryty zwyczajne?
ACTA SOCIETATIS METHEORITICAE POLONORUM Rocznik Polskiego Towarzystwa Meteorytowego Vol. 5, 2014 Mateusz SZYSZKA 1 Jak klasyfikujemy chondryty zwyczajne? How we classified ordinary chondrites? Abstract:
Bardziej szczegółowoGRANICE METAMORFIZMU:
Metamorfizm jest to proces zmian mineralogicznych i strukturalnych skał w stanie stałym, bez większego udziału fazy ciekłej, w odpowiedzi na warunki fizyczne (zawsze podwyższona temperatura i przeważnie
Bardziej szczegółowoOPIS GEOSTANOWISKA. Teresa Oberc-Dziedzic, Stanisław Madej. Informacje ogólne. Charakterystyka geologiczna geostanowiska Proterozoik? Litologia.
OPIS GEOSTANOWISKA Teresa Oberc-Dziedzic, Stanisław Madej Informacje ogólne Nr obiektu Nazwa obiektu (oficjalna, obiegowa lub nadana) Współrzędne geograficzne [WGS 84 hddd.dddd] Miejscowość Opis lokalizacji
Bardziej szczegółowoKryształy w życiu człowieka
Kryształy w życiu człowieka Kryształy mają duży szereg zastosowań m.in.w medycynie,farmacji,jubilerstwie itp. Aby dowiedzieć się wielu ciekawych informacji o kryształach,musimy zacząć naszą,,podróż w dział
Bardziej szczegółowoMetale i niemetale. Krystyna Sitko
Metale i niemetale Krystyna Sitko Substancje proste czyli pierwiastki dzielimy na : metale np. złoto niemetale np. fosfor półmetale np. krzem Spośród 115 znanych obecnie pierwiastków aż 91 stanowią metale
Bardziej szczegółowoANALIZA ZJAWISKA NIECIĄGŁOŚCI TWORZENIA MIKROWIÓRÓW W PROCESIE WYGŁADZANIA FOLIAMI ŚCIERNYMI
NIECIĄGŁOŚĆ TWORZENIA MIKROWIÓRÓW prof. dr hab. inż. Wojciech Kacalak, dr inż. Katarzyna Tandecka, dr inż. Łukasz Rypina Politechnika Koszalińska XXXIII Szkoła Naukowa Obróbki Ściernej Łódź 2015 ANALIZA
Bardziej szczegółowoMETEORYT. Węgiel w meteorytach żelaznych. W numerze:
BIULETYN MIŁOŚNIKÓW METEORYTÓW METEORYT Nr 2 (90) Czerwiec 2014 ISSN 1642-588X W numerze: Co to jest chondryt? Szukanie meteorytów Astroblema Agoudal Meteoryty Valle i Gnadenfrei VIII Konferencja Meteorytowa
Bardziej szczegółowo2012-03-21. Charakterystyka składników - ŻELAZO Duże rozpowszechnienie w przyrodzie ok. 5% w skorupie ziemskiej. Rudy żelaza:
WYKRES RÓWNOWAGI FAZOWEJ STOPÓW Fe -C Zakres tematyczny 1 Charakterystyka składników - ŻELAZO Duże rozpowszechnienie w przyrodzie ok. 5% w skorupie ziemskiej Rudy żelaza: MAGNETYT - Fe 3 O 4 (ok. 72% mas.
Bardziej szczegółowoUkład Słoneczny. Powstanie Układu Słonecznego. Dysk protoplanetarny
Układ Słoneczny Powstanie Układu Słonecznego Układ Słoneczny uformował się około 4,6 mld lat temu w wyniku zagęszczania się obłoku materii składającego się głównie z gazów oraz nielicznych atomów pierwiastków
Bardziej szczegółowoWykład 8. Przemiany zachodzące w stopach żelaza z węglem. Przemiany zachodzące podczas nagrzewania
Wykład 8 Przemiany zachodzące w stopach żelaza z węglem Przemiany zachodzące podczas nagrzewania Nagrzewanie stopów żelaza powyżej temperatury 723 O C powoduje rozpoczęcie przemiany perlitu w austenit
Bardziej szczegółowo* AU K onferencja Sekcji O bserwatorów K omet # P olskiego T owarzystwa M iłośników A stronomii, * ' * i *# * * określające komety,
Polskie Towarzystwo M iłośników# A stronomii, B iuletyn N aukowy Sekcji O bseiasvatorów K omet* M i 1_ * * * * AU K onferencja Sekcji O bserwatorów K omet # P olskiego T owarzystwa M iłośników A stronomii,
Bardziej szczegółowouczeń opanował wszystkie wymagania podstawowe i ponadpodstawowe
1 Agnieszka Wróbel nauczyciel biologii i chemii Plan pracy dydaktycznej na chemii w klasach pierwszych w roku szkolnym 2015/2016 Poziom wymagań Ocena Opis wymagań podstawowe niedostateczna uczeń nie opanował
Bardziej szczegółowoKwarc. Plagioklaz. Skaleń potasowy. % objętości. Oliwin. Piroksen. Amfibol. Biotyt. 700 C 0 Wzrost temperatury krystalizacji
% objętości % SiO 2 70 65 56 48 44 40 Żyłowa Aplit Lamprofiry Diabaz Wylewna Ryolit Dacyt Andezyt Bazalt Pikryty Glebinowa Muskowit Granit Granodioryt Dioryt Gabro Perydotyt Perydotyt (dunit) 80 60 40
Bardziej szczegółowoMIKROSKOPIA METALOGRAFICZNA
MIKROSKOPIA METALOGRAFICZNA WYKŁAD 3 Stopy żelazo - węgiel dr inż. Michał Szociński Spis zagadnień Ogólna charakterystyka żelaza Alotropowe odmiany żelaza Układ równowagi fazowej Fe Fe 3 C Przemiany podczas
Bardziej szczegółowoPorównawcze badania mössbauerowskie meteorytów: Sołtmany (L6), Chelyabinsk (LL5) i Grzempy (H5)
ACTA SOCIETATIS METHEORITICAE POLONORUM Rocznik Polskiego Towarzystwa Meteorytowego Vol. 5, 2014 Karol SZLACHTA 1, Marek WOŹNIAK 2, Jolanta GAŁĄZKA-FRIEDMAN 1 Porównawcze badania mössbauerowskie meteorytów:
Bardziej szczegółowoNADPRZEWODNIKI WYSOKOTEMPERATUROWE (NWT) W roku 1986 Alex Muller i Georg Bednorz odkryli. miedziowo-lantanowym, w którym niektóre atomy lantanu były
FIZYKA I TECHNIKA NISKICH TEMPERATUR NADPRZEWODNICTWO NADPRZEWODNIKI WYSOKOTEMPERATUROWE (NWT) W roku 1986 Alex Muller i Georg Bednorz odkryli nadprzewodnictwo w złożonym tlenku La 2 CuO 4 (tlenku miedziowo-lantanowym,
Bardziej szczegółowoGeopolimery z tufu wulkanicznego. dr hab. inż. Janusz Mikuła prof. PK mgr inż. Michał Łach
Geopolimery z tufu wulkanicznego dr hab. inż. Janusz Mikuła prof. PK mgr inż. Michał Łach Tuf wulkaniczny skład i właściwości Tuf wulkaniczny jest to porowata skała należąca do skał okruchowych, składająca
Bardziej szczegółowoPodstawowe pojęcia i prawa chemiczne, Obliczenia na podstawie wzorów chemicznych
Podstawowe pojęcia i prawa chemiczne, Obliczenia na podstawie wzorów chemicznych 1. Wielkości i jednostki stosowane do wyrażania ilości materii 1.1 Masa atomowa, cząsteczkowa, mol Masa atomowa Atomy mają
Bardziej szczegółowoBUDOWLANY PODZIAŁ KAMIENI
Budowlany podział kamieni WYKORZYSTAĆ KAMIEŃ 139 BUDOWLANY PODZIAŁ KAMIENI Najprostszą formą wykorzystania skał jako surowca budowlanego jest bezpośrednie użycie ich fragmentów. Rodzaj wybranej skały,
Bardziej szczegółowo580,10 581,42 581,42 581,70 Węgiel humusowy. Bardzo liczne siarczki żelaza w różnych formach.
1 2 4 3 Zdj.28. Pokład węgla humusowego nr205/1 (579,10-580,10m) -1, następnie iłowiec (580,10-581,42m) -2; pokład węgla humusowego nr205/2 (581,42-581,70m) -3 oraz mułowiec (581,70-587,15m) -4. Zdj.29.
Bardziej szczegółowoGeopolimery z tufu wulkanicznego. dr hab. inż. Janusz Mikuła prof. PK mgr inż. Michał Łach
Geopolimery z tufu wulkanicznego dr hab. inż. Janusz Mikuła prof. PK mgr inż. Michał Łach Tuf wulkaniczny skład i właściwości Tuf wulkaniczny jest to porowata skała należąca do skał okruchowych, składająca
Bardziej szczegółowoMateriały katodowe dla ogniw Li-ion wybrane zagadnienia
Materiały katodowe dla ogniw Li-ion wybrane zagadnienia Szeroki zakres interkalacji y, a więc duża dopuszczalna zmiana zawartości litu w materiale, która powinna zachodzić przy minimalnych zaburzeniach
Bardziej szczegółowoWIKTOR JASIŃSKI INSTYTUT BADAWCZY DRÓG I MOSTÓW FILIA WROCŁAW
WIKTOR JASIŃSKI INSTYTUT BADAWCZY DRÓG I MOSTÓW FILIA WROCŁAW SUWAŁKI, 15-16 marca 2018 Szacunkowy udział produkowanych kruszyw w drogownictwie Podział kruszyw - naturalne kruszywa z recyklingu 6% kruszywa
Bardziej szczegółowoWłaściwości kryształów
Właściwości kryształów Związek pomiędzy właściwościami, strukturą, defektami struktury i wiązaniami chemicznymi Skład i struktura Skład materiału wpływa na wszystko, ale głównie na: właściwości fizyczne
Bardziej szczegółowoOPIS GEOSTANOWISKA. Stanisław Madej. Informacje ogólne. Charakterystyka geologiczna geostanowiska
OPIS GEOSTANOWISKA Stanisław Madej Informacje ogólne Nr obiektu 68 Nazwa obiektu (oficjalna, obiegowa lub nadana) Łom diorytów Brodziszów Współrzędne geograficzne [WGS 84 hddd.dddd] Długość: 16.78696312
Bardziej szczegółowoGeochemia krajobrazu. pod redakcją Urszuli Pokojskiej i Renaty Bednarek
Geochemia krajobrazu pod redakcją Urszuli Pokojskiej i Renaty Bednarek SPIS TREŚCI Spis treści Spis treści Przedmowa... 11 CZĘŚĆ 1. WIADOMOŚCI WPROWADZAJĄCE Rozdział I. Elementy chemii ogólnej (Urszula
Bardziej szczegółowoPOSTĘPY ASTRONOMII CZASOPISMO POŚWIĘCONE UPOWSZECHNIANIU WIEDZY ASTRONOMICZNEJ PTA TOM XXVII ZESZYT 1 STYCZEŃ MARZEC 1979
/ '. i ' j..... POSTĘPY ASTRONOMII PL ISSN 0032 5414 omw M i3 CZASOPISMO POŚWIĘCONE UPOWSZECHNIANIU WIEDZY ASTRONOMICZNEJ PTA TOM XXVII ZESZYT 1 STYCZEŃ MARZEC 1979 W ARSZAW A-ŁÓDŹ 1979 PAŃSTWOWE WYDAWNICTWO
Bardziej szczegółowo