Justyna Kusztal System resocjalizacji młodzieży niedostosowanej społecznie w Polsce i w Niemczech

Transkrypt

1 3 Justyna Kusztal System resocjalizacji młodzieży niedostosowanej społecznie w Polsce i w Niemczech Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum Wydawnictwo WAM Kraków 2008

2 4 Recenzenci Prof. zw. dr hab. Stanisław Palka Prof. DWSETWP, dr hab. Marek Heine Wyższa Szkoła Filozoficzno-Pedagogiczna Ignatianum, Kraków, ul. Kopernika 26 Projekt okładki Joanna Panasiewicz Opracowanie techniczne Jacek Zaryczny ISBN (Ignatianum) ISBN (WAM) WYDAWNICTWO WAM ul. Kopernika KRAKÓW tel fax DZIAŁ HANDLOWY tel fax Zapraszamy do naszej KSIĘGARNI INTERNETOWEJ tel tel. / fax Drukarnia Wydawnictwa WAM ul. Kopernika Kraków

3 5 Spis treści Wstęp 11 Rozdział pierwszy Ewolucja i stan obecny idei i praktyki resocjalizacji nieletnich Filozoficzny i prawny kontekst pedagogiki resocjalizacyjnej Postępowanie z nieletnimi w ujęciu ewolucyjnym na tle głównych tendencji w zapobieganiu i zwalczaniu przestępczości Aktualne trendy w przeciwdziałaniu przestępczości nieletnich 22 Rozdział drugi Metodologia badań własnych Cel i problematyka badań Zmienne w badaniach porównawczych Kulturowe i ekonomiczne determinanty kondycji młodzieży w społeczeństwie ponowoczesnym Młodzież polska w społeczeństwie na granicy ponowoczesności Etiologia społecznego niedostosowania młodzieży System resocjalizacji w kontekście wychowania i regulacji prawnych Składniki systemu resocjalizacji Cele i funkcje systemu resocjalizacji Metody, formy i środki w systemie oddziaływań resocjalizacyjnych Efektywność systemu resocjalizacji Wskaźniki w badaniach porównawczych 47

4 6 Spis treści 2.4. Metody i narzędzia badawcze Dylematy metodologiczne badań interdyscyplinarnych Zalety klasycznych badań systemowych w analizie porównawczej systemu resocjalizacji młodzieży niedostosowanej społecznie Komparatystyka prawnicza i metody analizy tekstów prawnych Procedura i organizacja własnych badań porównawczych Miejsce i czas badań Charakterystyka badanej grupy Charakterystyka zgromadzonych materiałów 58 Rozdział trzeci Kategorie młodzieży społecznie niedostosowanej w polskim i niemieckim systemie resocjalizacji Zachowania sprzeczne z prawem Czyn karalny nieletniego w Ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich Granice nieletności w Ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich Odpowiedzialność karna nieletnich według Kodeksu karnego Odpowiedzialność karna nieletnich w niemieckiej Ustawie o sądownictwie dla nieletnich Zachowania sprzeczne z normami społecznymi Demoralizacja według Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich Zagrożenie dobra dziecka według polskiego Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego Zagrożenie dobra dziecka w niemieckich regulacjach normatywnych Granice wiekowe młodzieży objętej systemem resocjalizacji wobec zachowań sprzecznych z normami społecznymi Ochrona dzieci i młodzieży przed społecznym niedostosowaniem w Ustawie o ochronie młodzieży (JugendschutzGesetz) 75 Rozdział czwarty Sfera teleologiczna ustawodawstwa obejmującego pomoc i resocjalizację młodzieży społecznie niedostosowanej Profilaktyka jako podstawowy cel ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich 77

5 Spis treści Prewencja poprzez wychowanie w niemieckiej Ustawie o sądownictwie dla nieletnich Podstawowe zasady wymiaru sprawiedliwości wobec nieletnich 81 Rozdział piaty Instytucje zaangażowane w proces resocjalizacji młodzieży społecznie niedostosowanej Podmioty publiczne w systemie resocjalizacji Urząd ds. Młodzieży w Niemczech Pomoc sądowa dla młodzieży w wymiarze sprawiedliwości dla nieletnich i młodocianych Zasady funkcjonowania pomocy sądowej w praktyce na przykładzie Jugendgerichtshilfe w Aachen Rodzinny Ośrodek Diagnostyczno-Konsultacyjny i pomoc sądowa dla młodzieży i ich rola w diagnozie pedagogicznej nieletniego Sąd dla nieletnich w polskich i niemieckich regulacjach normatywnych Sąd dla nieletnich w opinii respondentów Kurator w polskiej Ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich i Bewaehrungshelfer w Ustawie o sądownictwie dla nieletnich Policja i prokurator w polskim i niemieckim wymiarze sprawiedliwości ds. nieletnich Szkoła w systemie resocjalizacji młodzieży niedostosowanej społecznie Podmioty niezależne w systemie resocjalizacji i pomocy młodzieży Międzynarodowe Stowarzyszenie na rzecz Pomocy w Wychowaniu (IGfH) i Krajowy Komitet Wychowania Resocjalizującego w systemie resocjalizacji dzieci i młodzieży niedostosowanej społecznie MONAR w systemie pomocy i resocjalizacji młodzieży niedostosowanej społecznie Organizacje samopomocowe w systemie pomocy i resocjalizacji młodzieży niedostosowanej społecznie Osoba wychowawcy w systemie resocjalizacji młodzieży niedostosowanej społecznie Osoba wychowawcy w systemie resocjalizacji w opinii respondentów Podnoszenie kompetencji kadry pedagogicznej na przykładzie wybranych instytucji resocjalizacyjnych 134

6 8 Spis treści Rozdział szósty Reakcje na zachowania prawnie relewantne Środki wychowawcze według polskiej Ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich i niemieckiej Ustawy o sądownictwie dla nieletnich Środki polegające na zobowiązaniu do określonych zachowań Dzienny Ośrodek Socjoterapii U Siemachy w Krakowie i jego funkcje w systemie resocjalizacji Otwarte Centrum Pracy z Dziećmi i Młodzieżą JoJo we Frechen Naprawienie szkody w polskiej Ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich i niemieckiej Ustawie o sądownictwie dla nieletnich Mediacja w polskiej Ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich a pojednanie ofiary ze sprawcą w niemieckiej Ustawie o sądownictwie dla nieletnich Zasady postępowania mediacyjnego w Nadrenii Północnej Środki wychowawcze polegające na nadzorze Ośrodek kuratorski w polskim systemie resocjalizacji młodzieży niedostosowanej społecznie Środki o charakterze stacjonarnym w polskiej Ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich Ośrodek Wychowawczy w Gródku nad Dunajcem Umieszczenie w zakładzie wychowawczym w niemieckim systemie resocjalizacji młodzieży niedostosowanej społecznie na przykładzie St. Josefhaus w Eckernhagen Charakter prawny środków izolacyjnych w warunkach polskiego i niemieckiego systemu pomocy i resocjalizacji młodzieży Środki dyscyplinujące w niemieckiej Ustawie o sądownictwie dla nieletnich Środek poprawczy w polskiej Ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich Zakład Poprawczy i Schronisko dla Nieletnich w Pszczynie koncepcja resocjalizacji i pomocy młodzieży niedostosowanej społecznie Kara dla nieletnich w polskim i niemieckim wymiarze sprawiedliwości dla nieletnich i młodocianych 200

7 Spis treści Zakład karny w Kolonii oddział dla nieletnich kobiet koncepcja pedagogiczna i organizacja Środki probacyjne w polskim i niemieckim wymiarze sprawiedliwości dla nieletnich i młodocianych Probacja i praca resocjalizacyjna kuratora w opinii respondentów Środki tymczasowe i zabezpieczające w polskim i niemieckim wymiarze sprawiedliwości dla nieletnich i młodocianych Zadania schroniska dla nieletnich w polskiej Ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich i Untersuchungshaft w niemieckiej Ustawie o sądownictwie dla nieletnich Alternatywne formy wykonywania środka tymczasowego w postaci aresztu śledczego U-Haft Vermeidung w niemieckim systemie resocjalizacji młodzieży niedostosowanej społecznie 225 Rozdział siodmy Warunki efektywności funkcjonowania systemu resocjalizacji i jej uwarunkowania w opinii respondentów i w świetle analizy dokumentów Kryteria efektywności systemu resocjalizacji w opinii respondentów Ocena funkcjonowania systemu resocjalizacji młodzieży niedostosowanej społecznie w opinii wywiadowanych i w świetle dokonanych obserwacji Indywidualny dobór metod, form i środków resocjalizacyjnych w systemie resocjalizacji Koszty resocjalizacji zakładowej w systemie resocjalizacji młodzieży niedostosowanej społecznie Ewaluacja w systemie resocjalizacji młodzieży niedostosowanej społecznie Kierunki reform systemu resocjalizacji w opinii badanej grupy Wymiana międzynarodowa i szanse skonstruowania uniwersalnego systemu resocjalizacji młodzieży niedostosowanej społecznie 231 Rozdział ósmy Wnioski z badań własnych 265 Podsumowanie 281 Bibliografia 285 Aneks 299

8 11 Wstęp Niniejsza publikacja jest analizą porównawczą systemu resocjalizacji młodzieży niedostosowanej społecznie w Polsce i w Niemczech. System resocjalizacji jest współcześnie rozumiany jako ogół zorganizowanych instytucjonalnie, popartych teoretycznie oraz normatywnie celów, zasad, procesów, metod, form i środków działania w kierunku wyeliminowania antyspołecznych postaw i zachowań człowieka. Dlatego analizie poddane zostały działania pomocowe nakierowane na profilaktykę oraz działania tradycyjnie resocjalizacyjne. System, ze względu na regulacje ustawowe, obejmuje generalnie młodzież do 21 roku życia. Opracowanie to nie stanowi jedynie komentarza do obowiązujących aktów prawnych konstytuujących funkcjonowanie systemów resocjalizacji młodzieży społecznie niedostosowanej w Polsce i w Niemczech. Celem pracy jest przedstawienie podobieństw i różnic w strukturze systemu i jego funkcjonowanie w praktyce prawnej i resocjalizacyjnej; analizę aktów prawnych uzupełnia prezentacja konkretnych rozwiązań instytucjonalnych w obszarze resocjalizacji i pomocy młodzieży niedostosowanej społecznie.

9 12 System resocjalizacji młodzieży niedostosowanej Składam serdeczne podziękowania za pomoc w przygotowaniu niniejszej publikacji: Panu Prof. zw. dr hab. Bronisławowi Urbanowi, Panu Prof. zw. dr. hab. Stanisławowi Palce oraz Panu prof. dr. hab. Markowi Heine, a także: Haraldowi Doenst, Gabi Sladek, Martinowi Dlugosch, Ewie Janotta i wszystkim przyjaciołom, którzy wspierali mnie w moich poszukiwaniach badawczych.

10 13 Rozdział 1 Ewolucja i stan obecny idei i praktyki resocjalizacji nieletnich 1.1. Filozoficzny i prawny kontekst pedagogiki resocjalizacyjnej Myśl resocjalizacyjna w rozwoju historycznym nawiązuje do obowiązujących w przełomowych momentach historycznych wizji człowieka i systemu wartości i jest odzwierciedleniem ówczesnych tendencji w traktowaniu relacji między jednostką a społeczeństwem (Urban B., 2004). Nowoczesna myśl resocjalizacyjna została zapoczątkowana przez nowożytną filozofię człowieka, idee humanizmu, racjonalizmu, które znalazły wyraz w oświeceniowej koncepcji prawa karnego, gdzie wyraźnie zaznaczyła się głęboka ewolucja w traktowaniu wszelkich dewiantów, a konkretnie doprowadziła do pojawienia się instytucji nowoczesnego więzienia (Urban B., 2004). Oświeceniowa klasyczna koncepcja prawa karnego wywodzi się od I. Kanta i H. Hegla oraz C. Beccarii, w pracach których zarysowana jest teoria sprawiedliwości, charakterystyka istoty człowieka, obdarzonego absolutną, czystą moralnością, co znalazło wyraz właśnie w zasadach odpowiedzialności prawnokarnej. Klasyczne prawo karne opierało się na liberalizmie i racjonalizmie. Zakładało bo-

11 14 System resocjalizacji młodzieży niedostosowanej wiem, że człowiek jest istotą racjonalną, który w sposób świadomy wybiera możliwości swojego postępowania. Ma on wolną wolę i nie jest niczym zdeterminowany w swoim wyborze. Osoba popełniająca przestępstwo niczym nie różni się od tych, którzy wybierają zachowanie zgodne z normą społeczną, obyczajową, czy prawną. Każdy człowiek w takim samym stopniu jest zdolny do popełnienia przestępstwa. Jako racjonalny i wolny jest on zarazem odpowiedzialny za swe postępowanie. Kara wymierzona za przestępstwo ma sens etyczny i wymiar absolutny. Stanowi przede wszystkim odpłatę za wyrządzone zło. Podstawą jej wymierzenia jest to, co sprawca uczynił. Klasycyzm zakłada ponadto pesymistyczną wizję człowieka jako istoty z natury złej. Kara ma również wymiar pragmatyczny, bo tylko dzięki niej można powstrzymać ukaranego i innych od popełnienia przestępstwa oraz odstraszyć potencjalnych przestępców. Przedmiot kryminologii (która naukowy charakter uzyska dopiero w XIX wieku) w ujęciu klasycznym obejmuje przestępstwo jako obiektywnie postrzegane zjawisko. Kryminologia, jak i prawo karne, koncentrują się tu na założeniu, że tylko ciężar czynu powinien wpływać na reakcję prawnokarną i stopień związanej z nią dolegliwości. Nie należy natomiast uwzględniać przy wymiarze kary tego, kogo się karze (Buchała K., Zoll A., 1995). Zasada wymiaru kary jako sprawiedliwej odpłaty odrzucała wszelkie ocenne kryteria przy jej orzekaniu. Znalazło to wyraz w zarysowujących się dopiero ideach postępowania z nieletnimi. W dobie Oświecenia widoczne są już przejawy łagodniejszego traktowania młodych przestępców, choć nie przekładało się to na określenie granic odpowiedzialności karnej, a jedynie na ewentualne złagodzenie kar. Wciąż jednak nieletni traktowany jest przez prawo jak mały dorosły i prawnie odpowiada jak dorosły członek społeczeństwa. Model retrybutywny postępowania z nieletnimi wyprowadzony z założeń klasycznej szkoły prawa karnego będzie opierać się na następujących założeniach: nieletni traktowany jest jak mały dorosły i odpowiada według zasad obowiązujących dorosłych członków społeczeństwa, ale istnieje możliwość złagodzenia sankcji za popełniony czyn, nieletni traktowany jest jako jednostka wolna i niczym niezdeterminowana,

12 1. Ewolucja i stan obecny idei i praktyki resocjalizacji 15 czyn nieletniego jest podstawą wymiaru kary, kara stanowi odpłatę za wyrządzone zło i ma za zadanie odstraszyć innych potencjalnych sprawców (Wójcik D., Ostrihanska Z., Czarnecka-Dzialuk B., 1998, s. 208 i n.). Od czasów oświecenia kara pozbawienia wolności staje się karą samodzielną i przestaje spełniać funkcje represyjnego środka zapobiegawczego, a koncepcję czystego odwetu i prewencji ogólnej zastępuje kiełkująca powoli koncepcja prewencji szczególnej w wykonywaniu kar. W połowie XIX wieku wraz z rozwojem cywilizacyjnym społeczeństw i rozwojem nauk przyrodniczych zostaje przeniesiony akcent z dominującego wpływu filozofii na myśl resocjalizacyjną w kierunku nauk przyrodniczych i społecznych. Wraz z rozwijającym się nurtem pozytywistycznym następuje rozkwit myśli resocjalizacyjnej i zostaje jej nadany charakter naukowy, co ma przede wszystkim konsekwencje w rozwoju penitencjarystyki. Na przestrzeni całego XIX wieku daje się zaobserwować zainteresowanie dzieckiem zaniedbanym, pozbawionym opieki i postawionym w kolizji z prawem karnym, zainteresowanie, które zwłaszcza pod koniec wieku przybiera rozmiary wprost żywiołowe, przejawiające się zwłaszcza w licznych, różnorodnych organizacjach i towarzystwach patronatów i opieki nad dziećmi skazanymi, opuszczonymi i bezdomnymi. To zjawisko (...) nie mogło pozostać bez wpływu na rozwój form prawnych dotyczących walki z przestępczością nieletnich, a to tym bardziej, że śladem inicjatywy prywatnej i społecznej rozwijała się opieka państwowa nad dziećmi opuszczonymi i zaniedbanymi (Cieślak M., 1973, s. 38). Powstałe w drugiej połowie XIX wieku nurt pozytywistyczny w prawie karnym i szkoła pozytywna w kryminologii, dzięki pracom badawczym C. Lombroso, E. Ferriego i R. Garofalo przyjmowały postulat naturalizmu metodologicznego, czyli przekonanie o możliwości uprawiania nauk społecznych według wzorca nauk ścisłych oraz deterministyczną koncepcję człowieka, którego zachowanie ma swe przyrodniczo określone przyczyny. Innymi słowy, zachowanie przestępne 1, jako zachowanie człowieka w ogóle, jest rzą- 1 Termin zachowanie przestępne przytoczony został za Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., 1999, Kryminologia, s. 89 w znaczeniu: zachowanie antyspołeczne, zachowanie naruszające normy prawne.

13 16 System resocjalizacji młodzieży niedostosowanej dzone przez czynniki, nad jakimi człowiek nie ma kontroli. Kryminologia pozytywistyczna to nauka o przyczynach przestępczości, która koncentruje się na osobie sprawcy przestępstwa. To on właśnie jest podstawowym podmiotem badań kryminologicznych. Odpowiadając na lombrozjańskie pytanie: Dlaczego jedni ludzie popełniają przestępstwa, a inni nie? Nasuwa się odpowiedź, że przestępcy to szczególna kategoria ludzi. Mają oni swoiste cechy, których ustalenie pozwoli określić przyczyny przestępczości. Nurt ten odrzuca pojęcie winy i opiera się na korekcjonalizmie, który jest konsekwencją założenia o odmienności sprawcy przestępstwa. Jeśli owa odmienność jest przyczyną p r z estępnych zachowań, to najprostszym sposobem ich wyeliminowania jest likwidacja owej odmienności (Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., 1999). Pozytywne prawo karne będzie zatem zamieniać środki represji na środki oddziaływania. Jest ono prawem karnym sprawcy, a środki karne czy sama kara stosowane są w zależności nie od tego, co sprawca zrobił, ale w zależności od tego, kim jest. Kara jest zawsze celowa i ma charakter prewencyjny. Prewencja ma tu oddźwięk specjalny i służy zapobieganiu ponownemu popełnieniu przez sprawcę przestępstwa. Podstawowym środkiem do tego celu jest resocjalizacja sprawcy (Kusztal J., 2002, s. 264). Skrajny determinizm zaowocował głębokimi zmianami w penitencjarystyce, w której zaczęto stosować instytucję warunkowego przedterminowego zwolnienia, zawieszenie wykonania kary oraz orzekanie i wykonywanie kar zróżnicowanych. W działaniach resocjalizacyjnych natomiast upowszechniały się: edukacja na poziomie podstawowym i zawodowym, wykonywanie pracy przez skazanych, działania o charakterze terapeutycznym oraz dążenie do utrzymywania kontaktów ze światem zewnętrznym. Po II wojnie światowej z nurtu socjologicznego w pozytywnym prawie karnym rozwinął się ruch obrony społecznej (F. Gramatica i F. Ancel). Ruch ten opiera się głównie na determinizmie, ale eksponuje funkcję resocjalizacyjną systemu prawnego, który powinien zmierzać do zaspokojenia potrzeb sprawcy czynu zabronionego w zakresie jego resocjalizacji. Zadanie to powinny spełniać środki obrony społecznej czy kary (Błachut J., Gaberle A., Krajewski K., 1999). Reakcja obronna społeczeństwa jako całości przed sprawcą

14 1. Ewolucja i stan obecny idei i praktyki resocjalizacji 17 przestępstwa jest uwarunkowana antyspołecznością jednostki. Przestępca jest istotą nieprzystosowaną społecznie. Reakcja, czyli resocjalizacja ma zneutralizować antyspołeczność i nieprzystosowanie społeczne. Ruch obrony społecznej odrzuca pojęcie kary, a sam proces karania utożsamia z terapią. Stąd wysnuć można wniosek, że czas tej terapii nie może być z góry określony. Ruch obrony społecznej, jako najbardziej radykalna konsekwencja założeń pozytywistycznych, rozwinął się głównie w Skandynawii i Stanach Zjednoczonych (Kusztal J., 2002, s. 265). Praktyka penitencjarna była tam nastawiona na resocjalizację w skrajnej postaci, co uwidaczniało się w nieoznaczaniu w wyrokach długości wykonywania kary, zastąpieniu sądów przez specjalne komisje, orzekające o gotowości osadzonego do powrotu do społeczeństwa. Wiązało się to ze znacznymi nakładami finansowymi, które jednakże nie powodowały zmniejszenia się rozmiarów przestępczości w Stanach Zjednoczonych. Rozwój wiedzy o człowieku i społeczeństwie, a także początki psychologii rozwojowej traktowanej od drugiej połowy XIX wieku jako nauki sprawił, że powszechnie zaczęto zwracać uwagę na potrzebę odmiennego sposobu postępowania z nieletnimi i młodocianymi, co znalazło wyraz w stosowaniu środków wychowawczych i poprawczych wobec nich, zamiast środków stricte karnych. Działające dotychczas prywatne lub kościelne domy poprawy stały się przedmiotem zainteresowania państwa i ustawodawstwa. Wychowawczo- -re socjalizacyjny model postępowania z nieletnimi, wyrastający z pozytywizmu, opiera się na następujących zasadach: nieletni jako jednostka zdeterminowane psychicznie i społecznie nie może ponosić odpowiedzialności za swoje czyny, nieletni jest przedmiotem postępowania, w który organy ścigania sprawują władzę dyskrecjonalną, kara, a ściślej środki oddziaływania, mają resocjalizować nieletniego, czyn nieletniego nie jest powiązany z sankcją i w wymiarze sprawiedliwości nie ma on większego znaczenia (Kusztal. J., 2002, s. 265, cyt. za: Wójcik D., Ostrihanska Z., Czarnecka-Dzialuk B., 1998, s. 208 i n.). Kompromitacja nurtu resocjalizacyjnego w Stanach Zjednoczonych przyniosła ostrą krytykę i zaowocowała powstaniem kierunku neoklasycznego w prawie karnym i kryminologii. System resocjalizacji...2

15 18 System resocjalizacji młodzieży niedostosowanej Kryminologia neoklasyczna opiera się na podbudowie myśli konserwatywnej i na twierdzeniu, iż wynikająca z pozytywistycznych koncepcji polityka kryminalna nie sprawdza się w praktyce, bo jest kosztowna i nie prowadzi do realizacji zamierzonego celu w posta ci redukcji przestępczości. Odejście od pozytywizmu powoduje powrót do klasycznych założeń prawa karnego opartych na tradycyjnych zasadach winy, wolnej woli, sprawiedliwej odpłaty i odstraszania. Zagrożenie karą jest według neoklasyków jedynym czynnikiem, za pomocą którego państwo może walczyć z przestępczością. Zaznacza się tu koncepcja przestępcy racjonalnego, który, choć ma wolną wolę, nie jest przez to niezależny od pewnych nacisków, oddziaływających na wykonywanie jego wolności. Zadanie neoklasycznego prawa karnego polega na ochronie wartości moralnych, które leżą u podstaw życia społecznego. Ochronę tę gwarantuje polityka kryminalna, uwzględniająca interesy społeczeństwa, winę sprawcy i jej sprawiedliwą odpłatą, a nie braki społeczne i potrzeby spraw cy (Roxin C., 1990). Pociąga to za sobą tendencje do oznaczania z góry wyroków orzekanych przez sądy i równe karanie zewnętrznie porównywalnych przestępstw. Konsekwencją tego podejścia w prawie karnym i kryminologii jest model sprawiedliwości naprawczej w postępowaniu z nieletnimi. Cechują go: podmiotowe traktowanie nieletniego jako osoby odpowiedzialnej za swoje czyny, czyn nieletniego to przejaw jego wolnej woli i wyznacznik kary, zwrócenie uwagi na pokrzywdzonego czynem nieletniego, celem postępowania jest rekompensata lub naprawienie szkody wyrządzonej przez nieletniego (Kusztal J. 2002, s. 266 cyt. za Wójcik D., Ostrihanska Z., Czarnecka-Dzialuk B., 1998, s. 208 i n.). Zasadniczy wpływ dominującego kierunku filozoficznego uwidacznia się szczególnie w państwach totalitarnych, w których sfera wartości staje się jedynie słuszną ideologią i narzędziem manipulacji społecznymi zależnościami na linii jednostka społeczeństwo (szeroko zagadnienie przedstawia M. Foucault w Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, 1992). Charakterystyczne dla systemów totalitarnych jest akcentowanie roli więzienia jako instytucji umacniającej system społeczny i polityczny, czego skrajnym przykładem

16 1. Ewolucja i stan obecny idei i praktyki resocjalizacji 19 jest system więziennictwa w ZSRR czy w PRL (Urban B., 2004). Sfera celowościowych oddziaływań resocjalizacyjnych, gdzie najbardziej uwidacznia się wpływ filozofii, jest służebna wobec działań władzy. Znajduje to wyraz w tezach antynaturalistycznego nurtu w kryminologii, w którym pojawiają się koncepcje konfliktu społecznego. Oczywistym jest, że jakakolwiek myśl i praktyka resocjalizacyjna w ramach tego nurtu jest nieporozumieniem, gdyż działania takie stanowią raczej sterowaną przez władze reedukację, utożsamianą, mówiąc potocznie, z praniem mózgu w warunkach izolacji więziennej Postępowanie z nieletnimi w ujęciu ewolucyjnym na tle głównych tendencji w zapobieganiu i zwalczaniu przestępczości Postępowanie z nieletnimi, w ujęciu historycznym, wywodzi się z powszechnego prawa karnego. Na współczesny kształt postępowania z nieletnimi wpływ wywarły przede wszystkim inspiracje filozoficzne, głównie nowożytna filozofia człowieka i burzliwy rozwój nauk przyrodniczych i psychologii. Z drugiej strony przyczynił się do tego także dynamiczny rozwój organizacji społecznych i strukturalizowanie się władzy publicznej. M. Cieślak, analizując ewolucję postępowania z nieletnimi i młodocianymi, akcentuje głównie kwestie odpowiedzialności nieletnich za dokonywanie czynów antyspołecznych. Ewolucja poglądów na traktowanie nieletnich przestępców przebiega według linii: od represji do opieki. Pierwotne prawo karne nieletnich staje się prawem ochrony nieletnich (Cieślak M., 1973, s. 26). Na taki właśnie przebieg linii rozwojowej wskazuje modelowe ujęcie postępowania z nieletnim autorstwa D. Wójcik, Z. Ostrihanskiej i B. Czarneckiej-Dzialuk (1998, s ). Etapy rozwoju zasad odpowiedzialności nieletnich wyznaczają następujące czynniki: rozwój zakładów wychowawczych i poprawczych, rozwój społecznej i państwowej opieki nad dziećmi zaniedbanymi i opuszczonymi, powstanie i rozwój sądownictwa dla nielet-

17 20 System resocjalizacji młodzieży niedostosowanej nich, wytworzenie się specjalnej procedury w sprawach nieletnich oraz przenoszenie punktu ciężkości na profilaktykę, a wreszcie przemiany w samej doktrynie prawa karnego (Cieślak M., 1973, s. 26). Przejawem zwiększonego zainteresowania dzieckiem zaniedbanym i opuszczonym, ze szczególnym uwzględnieniem tych, którzy dokonują drobnych bądź poważniejszych przestępstw, są inicjatywy powstania i organizacji pierwszych zakładów dla nieletnich już w XVI wieku i ich rozwój w II-giej połowie XIX wieku (patrz pkt 1.2. niniejszego rozdziału). Znaczną rolę w tworzeniu się zrębów postępowania z nieletnimi odegrały doświadczenia angielskie, szczególnie szkoły i zakłady poprawcze (reformatoria) przeznaczone dla nieletnich skazanych czy opuszczonych. Tworzenie się i rozwój placówek tego rodzaju był najczęściej przejawem inicjatyw prywatnych lub kościelnych, wyprzedzających znacznie odpowiednie akty prawne. Zasadnicze zmiany w funkcjonowaniu takich placówek miały miejsce dopiero po II-giej wojnie światowej i przebiegały w kierunku dużego ich zróżnicowania ze względu na odpowiednie kategorie nieletnich, tworzenia zakładów półotwartych i otwartych oraz przeznaczania ich tylko dla takich nieletnich, którzy nie rokują prognoz resocjalizacyjnych w warunkach wolnościowych. Ojczyzną sądu dla nieletnich są Stany Zjednoczone, gdzie około 1899 roku na podstawie ustawy stanu Illinois powstała pierwsza taka instytucja (Cieslak M., 1973, s. 40). W innych krajach, gdzie instytucja ta dotarła stosunkowo szybko (okres ok. 30 lat), sądy tworzone były przeważnie w ramach istniejącej już organizacji sądowej, choć z czasem następowało odseparowanie sądów dla nieletnich i specjalizacja kadry sędziowskiej. Rozwój sądownictwa dla nieletnich był ściśle związany ze zmianami w prawie procesowym, zmierzającymi do wytworzenia się swoistej procedury, dostosowanej do charakteru i potrzeb spraw nieletnich. Zmiany proceduralne dotyczyły w szczególności rozluźnień formalizmu postępowania, zwiększenia jego tajności, akcentowania etapu poznania osobowości nieletniego. Pod koniec XIX wieku można już zaobserwować bardzo istotny zwrot w świadomości społecznej skierowany zamiast represji w stosunku do nieletnich w stronę ich ochrony i opieki. Przejawem tego był proces wyłączania z istniejących kodeksów karnych przepi-

18 1. Ewolucja i stan obecny idei i praktyki resocjalizacji 21 sów odnoszących się do odpowiedzialności nieletnich i grupowanie ich w odrębnej ustawie, a także tendencja do ujmowania w jednej ustawie całokształtu zagadnień związanych z przestępczością nieletnich i zapobieganiem ich demoralizacji, nie wyłączając nawet zagadnień prawa rodzinnego, dotyczących zwłaszcza władzy rodzicielskiej, opieki i kurateli (Cieślak M., 1974, s. 44). F. Duenkel wyróżnia modele opiekuńcze i sądowe prawa nieletnich. Model opiekuńczy charakteryzują przede wszystkim: większa swoboda decyzyjna podmiotów rozstrzygających, występowanie czasowo nieograniczonych środków uwzględniających potrzeby wychowawcze oraz zbliżone zasady państwowych reakcji zarówno w przypadku naruszenia norm prawnych przez nieletnich, jak i w przypadku takiego zachowania nieletnich, które nie narusza prawa, ale wskazuje na demoralizację nieletniego (Duenkel F., 1989, s. 93). Z kolei model sądowy akcentuje karę w miejsce środków wychowawczych oraz uwzględnia inne ściśle określone czasowo środki, orzekane w sformalizowanym postępowaniu sądowym. Według F. Duenkela współcześnie coraz bardziej powszechnym staje się model rozwiązywania konfliktu w ramach wspólnot lokalnych, charakterystyczny dla państw afrykańskich czy Chin, gdzie obok tradycyjnego sądownictwa dla nieletnich funkcjonują nieformalne struktury propagujące naprawienie wyrządzonej szkody czy pojednanie. Według badacza w rzeczywistości funkcjonują jedynie modele mieszane, uwzględniające zarówno elementy wychowawcze, jak i elementy ograniczające intensywność reakcji stosownie do popełnianych czynów (Duenkel F., 1989, s. 93). Przewaga jednych bądź drugich elementów będzie stanowiła kryterium oceny stopnia permisywności punitywności bądź liberalizmu rygoryzmu postępowania z nieletnimi i całego systemu resocjalizacji nieletnich.