PROGRAM NAUCZANIA OPIEKUNKA ŚRODOWISKOWA 346[03]

Transkrypt

1 MINISTERSTWO EDUKACJI NARODOWEJ 346[03]/MEN/2009 PROGRAM NAUCZANIA OPIEKUNKA ŚRODOWISKOWA 346[03] Zatwierdzam Minister Edukacji Narodowej Warszawa 2009

2 Autorzy: mgr Iwona Grudzień mgr Hanna Kauzik mgr Agnieszka Kowalczyk dr Jolanta Lesiewicz Recenzenci: mgr GraŜyna Mokrzycka dr Jolanta Szada-Borzyszkowska Opracowanie redakcyjne: mgr Kazimiera Tarłowska Opracowanie techniczne: mgr Magdalena Mrozkowiak 2

3 Spis treści I. Plan nauczania 4 II. Program nauczania przedmiotów zawodowych 5 1. Pedagogika 5 2. Psychologia Podstawy psychopatologii Metodyka pracy z podopiecznym Polityka społeczna Podstawy prawa i ekonomiki Pracownia kompleksowej opieki Język migowy Zajęcia praktyczne Praktyka zawodowa 70 3

4 I. PLAN NAUCZANIA Szkoła policealna Zawód: opiekunka środowiskowa 346[03] Podbudowa programowa: szkoła dająca wykształcenie średnie Lp. Przedmioty nauczania Dla młodzieŝy Liczba godzin tygodniowo w rocznym okresie nauczania Liczba godzin tygodniowo w rocznym okresie nauczania Dla dorosłych Liczba godzin w rocznym okresie nauczania Semestry I II Semestry I II Forma stacjonarna 1. Pedagogika Psychologia Podstawy psychopatologii Metodyka pracy z podopiecznym Polityka społeczna Podstawy prawa i ekonomiki Pracownia kompleksowej opieki Język migowy Zajęcia praktyczne Razem Praktyka zawodowa: 8 tygodni Forma zaoczna 4

5 I. PROGRAM NAUCZANIA PRZEDMIOTÓW ZAWODOWYCH PEDAGOGIKA Szczegółowe cele kształcenia W wyniku procesu kształcenia uczeń (słuchacz) powinien umieć: posłuŝyć się podstawowymi pojęciami z zakresu pedagogiki ogólnej, społecznej, specjalnej i opiekuńczej, określić czynniki wspomagające i ograniczające jakość społecznego funkcjonowania jednostki, grup (w szczególności rodziny) oraz środowisk społecznych, uwzględnić zasoby osobiste podopiecznego w planowanych działaniach opiekuńczych, nawiązać kontakty z osobami z róŝnych środowisk społecznych, zastosować zasady pracy pedagogicznej w opiece nad podopiecznym, zdiagnozować problemy opiekuńcze i społeczne osób w róŝnym wieku, stanie zdrowia i niepełnosprawności, dobrać metody i formy działań opiekuńczych, w zaleŝności od rozpoznanych problemów, sytuacji Ŝyciowej oraz stanu zdrowia podopiecznego, określić skutki problemów wychowawczych i społecznych występujących w środowisku podopiecznego, zainicjować działania na rzecz integracji osób niepełnosprawnych ze środowiskiem oraz zmiany postaw społecznych wobec nich, wykazać aktywną postawę wobec problemów społecznowychowawczych podopiecznego, skorzystać z róŝnych form samokształcenia i doskonalenia zawodowego. Materiał nauczania 1. Przedmiot i zadania pedagogiki ogólnej, społecznej, specjalnej i opiekuńczej Podstawowe pojęcia pedagogiczne. Przedmiot zainteresowań pedagogiki ogólnej, społecznej, specjalnej i opiekuńczej. Znaczenie wiedzy pedagogicznej w pracy opiekunki środowiskowej. 5

6 Rozpoznawanie problemów społecznych i wychowawczych osób niepełnosprawnych w róŝnym wieku i stanie zdrowia. 2. Czynniki środowiskowe wpływające na rozwój i funkcjonowanie jednostki Środowisko społeczne - typologia. Zasoby sieci społecznej a rozwój kompetencji jednostki. Środowiskowe zagroŝenia rozwoju i egzystencji człowieka. Rodzina jako środowisko opiekuńczo-wychowawcze. Więzi społeczne w rodzinie. Praca opiekuńczo-wychowawcza na rzecz jednostki i rodziny. Rozpoznawanie cech typowych dla róŝnych środowisk społecznych, na podstawie opisu sytuacji. Rozpoznawanie czynników środowiskowych sprzyjających i zagraŝających rozwojowi oraz egzystencji podopiecznego. Analizowanie czynników wpływających na wzmocnienie lub osłabienie więzi rodzinnych. 3. Metody i zasady pracy pedagogicznej z podopiecznym Podstawowe pojęcia dotyczące niepełnosprawności, przewlekłej choroby i starości. Psychospołeczne funkcjonowanie człowieka: niepełnosprawnego, przewlekle chorego, starego. Zasady i metody pracy pedagogicznej z osobami niepełnosprawnymi, przewlekle chorymi, starymi. Rola opiekunki środowiskowej w procesie rewitalizacji człowieka: niepełnosprawnego, przewlekle chorego, starego. Rozpoznawanie moŝliwości i ograniczeń w funkcjonowaniu podopiecznego niepełnosprawnego, przewlekle chorego, starego, na podstawie opisu sytuacji. Planowanie zasad i metod pracy pedagogicznej z podopiecznymi przewlekle chorymi i starymi. Projektowanie metod współdziałania opiekunki środowiskowej z innymi specjalistami w procesie opieki i rewitalizacji podopiecznego. Środki dydaktyczne Czasopisma pedagogiczne. Opisy przypadków, sytuacji. 6

7 Filmy edukacyjne na temat zasad i metod pracy pedagogicznej z róŝnymi kategoriami podopiecznych (osoba stara, przewlekle chora, niepełnosprawna). Artykuły prasowe nt. funkcjonowania ludzi wymagających opieki w środowisku zamieszkania. ReportaŜe telewizyjne dotyczące czynników środowiskowych wpływających na rozwój człowieka. Foliogramy obrazujące strukturę czynników wpływających na rozwój i funkcjonowanie człowieka w środowisku, strukturę rodziny. Dane statystyczne. Uwagi o realizacji Celem realizacji programu nauczania jest przygotowanie uczniów do stosowania w pracy opiekuńczej metod i zasad oddziaływania pedagogicznego. Program powinien być realizowany w korelacji z przedmiotami: Psychologia, Metodyka pracy z podopiecznym. Podczas realizacji programu szczególną uwagę naleŝy zwrócić na najtrudniejsze treści programu dotyczące diagnozowania problemów i planowania działań związanych kompensacją oraz kształtowaniem środowiska opiekuńczego. Osiągnięcie załoŝonych celów kształcenia wymaga stosowania róŝnych metod dydaktycznych oraz właściwego doboru środków dydaktycznych. W procesie nauczania-uczenia się zaleca się stosowanie następujących metod: wykładu informacyjnego i problemowego, dyskusji dydaktycznej, metody przypadków oraz ćwiczeń. Szczególnie zalecana jest metoda przypadków, która pozwala na zastosowanie nabytej wiedzy w praktyce i na kształtowanie umiejętności planowania, rozwiązywania problemów oraz podejmowania decyzji. Zajęcia edukacyjne powinny być realizowane w pracowni dydaktycznej, wyposaŝonej w urządzenia multimedialne. Ćwiczenia powinny być prowadzone w grupie do 15 uczniów, z podziałem na zespoły 2 3 osobowe. Praca zespołowa sprzyja kształtowaniu umiejętności logicznego myślenia, rozwiązywania problemów, wyzwala aktywność uczniów oraz rozwija zainteresowanie problematyką opiekuńczą. Podczas ćwiczeń naleŝy równieŝ zapewnić uczniom warunki do indywidualnego wykonywania zadań. W procesie kształcenia naleŝy zwrócić uwagę na rozwój zainteresowań zawodem oraz kształtowanie cech osobowości, takich jak: odpowiedzialność, wraŝliwość, cierpliwość, aktywność oraz zdolność do empatycznego reagowania w sytuacjach kryzysowych. 7

8 Proponuje się następujący podział godzin na realizację działów tematycznych: Lp. Działy tematyczne Orientacyjna liczba godzin 1. Przedmiot i zadania pedagogiki ogólnej, społecznej, 4 specjalnej i opiekuńczej 2. Czynniki środowiskowe wpływające na rozwój 10 i funkcjonowanie jednostki 3. Metody i zasady pracy pedagogicznej z podopiecznym 14 Razem 28 Podana powyŝej liczba godzin na realizację poszczególnych działów tematycznych ma charakter orientacyjny. Nauczyciel moŝe wprowadzać pewne zmiany, mające na celu dostosowanie programu do potrzeb edukacyjnych. Propozycje metod sprawdzania i oceny osiągnięć edukacyjnych ucznia Sprawdzanie i ocenianie osiągnięć edukacyjnych uczniów powinno odbywać się systematycznie, na podstawie określonych kryteriów. Systematyczne sprawdzanie osiągnięć dostarczy nauczycielowi i uczniowi informacji o zakresie i poziomie opanowania umiejętności określonych w szczegółowych celach kształcenia. Ponadto ocenianie powinno motywować uczniów do samodzielnej pracy i samooceny. Ocena osiągnięć uczniów moŝe być dokonywana na podstawie: sprawdzianów ustnych i pisemnych, testów osiągnięć szkolnych, obserwacji pracy ucznia podczas wykonywania ćwiczeń. Podczas obserwacji naleŝy zwrócić uwagę na: aktywność ucznia na zajęciach, sposób realizacji zadań przez ucznia terminowość, dokładność, kreatywność, współpracę w zespole. W ocenie końcowej osiągnięć edukacyjnych uczniów naleŝy uwzględnić wyniki wszystkich metod sprawdzania zastosowanych przez nauczyciela. 8

9 Literatura Aleksander T. (red.): Środowisko wychowawcze i edukacja dorosłych w dobie przemian. Wyd. UJ, Kraków 2003 Aronson E.: Człowiek istota społeczna. PWN, Warszawa 2004 Chodkowska M.: Interdyscyplinarność w teorii i praktyce pedagogiki specjalnej. Wyd. UMCS, Lublin 1999 Dykcik W.(red.): Pedagogika specjalna. Wyd. UAM, Poznań 1998 Dąbrowski Z.: Pedagogika opiekuńcza w zarysie. T.1,2, Wyd. UW-M, Olsztyn 2000 Górniewicz E., Krause A. (red.): Perspektywy pedagogiki specjalnej. Kontekst teoretyczny. Wyd. UW-M, Olsztyn 2003 Grochal-Bach B., śarow-nitoń A. (red.): Wybrane zagadnienia rewalidacji osób niepełnosprawnych. Wyd. UJ, Kraków 2003 Gustavsson A., Zakrzewska-Monterys E.: Upośledzenie w społecznym zwierciadle. Wyd. śak, Warszawa 1997 Jabłoński L., Wysokińska-Miszczuk J.: Podstawy gerontologii i wybrane zagadnienia z geriatrii. Wyd. Czelej, Lublin 2000 Kawula S., Brądziel J., Janke A. W.: Pedagogika rodziny. Wyd. UMK, Toruń 1999 Kawula S.: Studia z pedagogiki społecznej. Wyd. śak, Olsztyn 1996 Kazanowski Z., Osik-Chudowolska G. (red.): Integracja osób niepełnosprawnych w edukacji i interakcjach społecznych. Wyd. UMCS, Lublin 2003 Kwieciński Z., Śliwerski B.(red.): Pedagogika. PWN, Warszawa 2006 Lalak D., Pilch T. (red.): Elementarne pojęcia pedagogiki społecznej i pracy socjalnej. Wyd. śak, Warszawa 1999 Nowak A. (red.): Wybrane zjawiska powodujące zagroŝenie społeczne. Impuls, Kraków 2000 Pielecki A.: Problemy pedagogiki specjalnej w okresie przemian społecznych. Wyd. UMCS, Lublin Pilch T, Lepalczyk I. (red.): Pedagogika społeczna. Wyd. śak, Warszawa 1995 Przecławska A. (red.): Pedagogika społeczna kręgi poszukiwań. Wyd. śak, Warszawa 1996 Synak B.: Polska starość. GWP, Gdańsk 2003 Turner J., S., Helms D., B.: Rozwój człowieka. WSiP, Warszawa 1999 Wykaz literatury naleŝy aktualizować w miarę ukazywania się nowych pozycji wydawniczych. 9

10 PSYCHOLOGIA Szczegółowe cele kształcenia W wyniku procesu kształcenia uczeń (słuchacz) powinien umieć: posłuŝyć się podstawowymi pojęciami z zakresu psychologii ogólnej rozwojowej, społecznej i osobowości, scharakteryzować organizację, przebieg i rolę komunikacji społecznej oraz interpersonalnej, zaplanować sposoby efektywnego porozumiewania się, określić róŝne sposoby reagowania na konflikty, problemy oraz sytuacje trudne, zaprojektować sposoby rozwiązania konfliktów doświadczanych przez podopiecznego, zaplanować efektywną strategię rozwiązania problemów/sytuacji trudnych, zachować się asertywnie w relacjach z innymi osobami, scharakteryzować skutki przeŝywania chronicznego stresu oraz zaplanować sposób przeciwdziałania im, określić rolę procesów poznawczych w Ŝyciu człowieka, wyjaśnić zaleŝność między procesami poznawczymi a problemami występującymi w funkcjonowaniu człowieka, określić rolę emocji i motywacji w Ŝyciu podopiecznego, określić wpływ procesów emocjonalno-motywacyjnych na zachowanie człowieka, wyrazić uczucia i emocje w relacjach z podopiecznym, porównać problemy występujące u człowieka w róŝnych fazach jego Ŝycia, rozpoznać przyczyny i skutki problemów doświadczanych przez podopiecznego, zanalizować wpływ róŝnych czynników na rozwój osobowości człowieka, określić regulacyjne funkcje osobowości, wyjaśnić zaleŝność między cechami osobowości a funkcjonowaniem podopiecznego w róŝnych sytuacjach społecznych, zastosować róŝne formy motywowania podopiecznego do aktywności i rozwijania kontaktów społecznych, rozpoznać sytuacje kryzysowe występujące w Ŝyciu podopiecznego, zaplanować formy wsparcia podopiecznego i jego rodziny, nawiązać współpracę z rodziną lub innymi znaczącymi osobami dla podopiecznego, 10

11 przeprowadzić negocjacje w celu ustalenia zasad współpracy z podopiecznym, rodziną i środowiskiem, przyjąć system wartości i postawy niezbędne w zawodzie opiekunki środowiskowej, zastosować metody opieki odpowiadające obowiązującym standardom etycznym. Materiał nauczania 1. Umiejętności interpersonalne Relacje w róŝnych układach społecznych: osoba-osoba, osoba-grupa, grupa-grupa. Preferowane zachowania w relacjach z innymi ludźmi. Prawidłowości i zasady satysfakcjonujących relacji z innymi osobami. Komunikacja werbalna i niewerbalna. Komunikowanie się w róŝnych sytuacjach społecznych. Preferowane sposoby porozumiewania się. Cechy i elementy dobrego komunikowania się. Warunki otwartego i szczerego komunikowania się. Błędy w komunikowaniu się. Organizacja efektywnej komunikacji. Cechy róŝnych problemów i sytuacji trudnych. Sposoby rozwiązywania problemów/trudności. Znaczenie indywidualnych zasobów (mocne i słabe strony) w radzeniu sobie z problemami/trudnościami. Efektywne sposoby rozwiązywania problemów/trudności. Rozpoznawanie własnych umiejętności interpersonalnych. Analizowanie mocnych i słabych stron osobistego funkcjonowania w relacjach społecznych. Planowanie pracy nad rozwijaniem umiejętności interpersonalnych niezbędnych w pracy opiekunki. Analizowanie zasad funkcjonowania jednostki w zainscenizowanych sytuacjach trudnych/ problemowych. 2. Psychologia ogólna Obszar zainteresowań współczesnej psychologii. Charakterystyka procesu regulacji stosunków człowieka z otoczeniem. Klasyfikacja wyŝszych procesów psychicznych. Cechy i funkcja procesów poznawczych w Ŝyciu człowieka (percepcja, uwaga, pamięć, uczenie się, myślenie). Skutki nieprawidłowego przebiegu procesów poznawczych. Pojęcie emocji, uczuć i motywacji. Rodzaje i ekspresja emocji i uczuć. Rodzaje motywów i przebieg procesu motywacji. Wpływ emocji i motywacji na funkcjonowanie człowieka. Potrzeby jako źródło emocji 11

12 i motywacji człowieka. Konsekwencje prawidłowego i nieprawidłowego przebiegu procesu emocjonalno-motywacyjnego. Rozpoznawanie procesów psychicznych, na podstawie obserwacji zachowania człowieka. Ocenianie przebiegu procesów poznawczych, na podstawie obserwacji zachowania człowieka lub opisu przypadków. Planowanie działań stymulujących przebieg procesów poznawczych u osób przewlekle chorych, niepełnosprawnych i starych, na podstawie opisu przypadków. Analizowanie przeŝyć emocjonalnych człowieka na podstawie poznanych wskaźników, z wykorzystaniem materiału fotograficznego, filmowego, dźwiękowego. Określanie związków między emocjami i motywacją a efektywnością i kontrolą zachowania człowieka w róŝnych sytuacjach społecznych, na podstawie materiału filmowego. Planowanie sposobów motywowania podopiecznego do aktywnego podejmowania zadań Ŝyciowych. Planowanie otwartego i jasnego komunikowania emocji, uczuć oraz potrzeb, z zastosowaniem metody inscenizacji. 3. Psychologia rozwojowa Pojecie rozwoju człowieka i zmian rozwojowych. Rodzaje zmian rozwojowych. Cechy i mechanizm rozwoju człowieka. Czynniki determinujące rozwój człowieka. Analiza rozwoju sfery fizyczno-motorycznej, poznawczej, emocjonalnej, społecznej i osobowości oraz moralnej w róŝnych fazach Ŝycia człowieka. Czynniki powodujące regres rozwoju człowieka. Niepełnosprawność jako następstwo zaburzonego rozwoju. MoŜliwości i ograniczenia w psychospołecznym funkcjonowaniu osób niepełnosprawnych. Działania stymulujące rozwój człowieka w róŝnych okresach Ŝycia. Rozpoznawanie zmian rozwojowych występujących w róŝnych fazach Ŝycia człowieka, na podstawie opisu przypadków. Analizowanie wpływu czynników środowiskowych na zaburzenia rozwoju człowieka w róŝnych fazach Ŝycia. Rozpoznawanie czynników stymulujących i zaburzających rozwój człowieka, na podstawie opisu przypadków. 12

13 Analizowanie moŝliwości i ograniczeń w psychospołecznym funkcjonowaniu osób niepełnosprawnych. 4. Psychologia osobowości i psychologia społeczna Regulacyjna funkcja osobowości. Osobowość a zachowanie człowieka (wartości, przekonania, postawy, temperament, obraz samego siebie). Dojrzała i niedojrzała osobowość. Mechanizmy obronne. Rodzaje sytuacji społecznych. Zachowanie człowieka w róŝnych sytuacjach społecznych (aktywność, bierność, przystosowanie, współpraca, rywalizacja, konformizm, nonkonformizm, uległość, agresja i przemoc). Postawy społeczne. Stereotypy i uprzedzenia. System wartości opiekunki środowiskowej. Rodzaje, geneza i skutki konfliktów. Konstruktywne i destruktywne sposoby rozwiązywania konfliktów. Zasady efektywnego rozwiązania konfliktów. Pojęcie kryzysu Ŝyciowego. Geneza, rodzaje i przebieg kryzysów. Rodzaje wsparcia psychologicznego. Zasady pomagania w kryzysie. Budowanie systemu wsparcia. Funkcje i modele rodziny. Systemowy model funkcjonowania rodziny. śycie podopiecznego w rodzinie prawidłowo funkcjonującej i rodzinie dysfunkcjonalnej. Definicje stresu, stresora i reakcji stresowej. Analiza funkcjonowania w sytuacji stresu. Pozytywne i negatywne skutki stresu. Radzenie sobie z chronicznym stresem w róŝnych sytuacjach Ŝyciowych. Rola asertywności w kontaktach z innymi ludźmi. Określanie regulacyjnej roli osobowości, na podstawie opisu przypadków. Planowanie współpracy z trudnym podopiecznym przejawiającym bierność, postawę roszczeniową, agresję i skłonność do manipulacji. Planowanie współpracy i współdziałania z podopiecznym, jego rodziną i specjalistami. Rozpoznawanie stereotypów i uprzedzeń występujących w relacjach: opiekun-podopieczny, opiekun-rodzina, opiekunspecjaliści w dziedzinie opieki. Ocenianie następstw konfliktów i sposobów ich rozwiązywania, na podstawie opisu przypadków lub filmu. Rozwiązywanie zainscenizowanych konfliktów z zastosowaniem zasad negocjacji. Charakteryzowanie reakcji człowieka w kryzysie Ŝyciowym, na podstawie opisu sytuacji lub filmu. 13

14 Analizowanie funkcjonowania człowieka chorego, starego, niepełnosprawnego w systemie rodzinnym, na podstawie opisu przypadków lub filmu. Rozpoznawanie pozytywnych i negatywnych skutków stresu w Ŝyciu prywatnym i zawodowym. Analizowanie konstruktywnych i destrukcyjnych strategii radzenia sobie ze stresem, na podstawie zaistniałych sytuacji. Środki dydaktyczne Czasopisma psychologiczne. Opisy przypadków. Filmy edukacyjne na temat rozwoju człowieka, funkcjonowania człowieka w rodzinie, w kryzysie Ŝyciowym i w stresie. Nagrania wypowiedzi róŝnych osób. Fotografie przedstawiające mimikę człowieka w róŝnych sytuacjach społecznych. Foliogramy (definicje pojęć, etapy reakcji stresowej, zasady postępowania w kryzysie). Arkusze ćwiczeń. Mapy psychologiczne (np. drzewko decyzji). Uwagi o realizacji Program przedmiotu Psychologia obejmuje treści dotyczące psychospołecznych uwarunkowań rozwoju i funkcjonowania człowieka. Wiedza z tego zakresu stanowi podstawę do: zrozumienia mechanizmów rozwoju i funkcjonowania człowieka w środowisku, identyfikacji potrzeb, problemów człowieka w róŝnych fazach Ŝycia i zdrowia, organizacji opieki nad podopiecznym z uwzględnieniem jego oczekiwań, moŝliwości i ograniczeń, kształtowania umiejętności współpracy z innymi, radzenia sobie ze stresem i trudnościami, rozwijania postaw i cech osobowości, które sprzyjają podmiotowemu podejściu do człowieka i poszanowaniu jego praw osobistych, podejmowania działań zmierzających do tworzenia sieci wsparcia w środowisku podopiecznego. Program naleŝy realizować w korelacji z następującymi przedmiotami: Pedagogika, Podstawy psychopatologii, Metodyka pracy z podopiecznym. W procesie nauczania-uczenia się szczególną uwagę naleŝy zwrócić na: rozpoznawanie zmian rozwojowych oraz moŝliwości i ograniczeń 14

15 w psychospołecznym funkcjonowaniu podopiecznego, stymulowanie funkcjonowania podopiecznego w sytuacjach społecznych i w rodzinie, wspieranie podopiecznego w sytuacjach trudnych, np.: konfliktu i kryzysu Ŝyciowego. Osiągnięcie zaplanowanych celów kształcenia wymaga stosowania metod nauczania, takich jak: wykład informacyjny, problemowy, konwersatoryjny, opis, ćwiczenia, dyskusja dydaktyczna, metoda przypadków, metoda sytuacyjna, metoda symulacyjna, gry dydaktyczne, metoda projektów. Szczególnie zalecana jest metoda projektów, która pozwala na kształtowanie umiejętności planowania, rozwiązywania problemów, podejmowania decyzji. Tematyka projektów moŝe dotyczyć planowania róŝnych form wsparcia społecznego oraz sposobów zaspokojenia potrzeb podopiecznego w rodzinie prawidłowo funkcjonującej i rodzinie dysfunkcjonalnej. Ćwiczenia powinny być prowadzone w odpowiednio wyposaŝonej pracowni dydaktycznej, w grupie do 15 uczniów, z podziałem na zespoły 2 3 osobowe. Podczas pracy indywidualnej i zespołowej naleŝy zapewnić uczniom warunki ułatwiające realizację zadań oraz prezentację osiągniętych efektów. Wykonywanie ćwiczeń ma na celu kształtowanie umiejętności skutecznego komunikowania się, rozwiązywania problemów, efektywnego współdziałania z innymi, radzenia sobie w sytuacjach trudnych oraz organizowania i oceny własnej pracy. Zamieszczone w programie ćwiczenia stanowią propozycję, którą nauczyciel moŝe wykorzystać w czasie zajęć lub opracować inne ćwiczenia wspomagające realizację programu. Treści programowe dotyczące umiejętności interpersonalnych proponuje się realizować w grupach do 15 osób, w formie zblokowanego treningu, w sposób umoŝliwiający wymianę doświadczeń i współpracę wszystkich uczniów. Zajęcia naleŝy zaplanować i przeprowadzić na początku nauki w szkole, pod kierunkiem nauczyciela-trenera, w odpowiednio wyposaŝonej pracowni. Realizacja zajęć w formie treningu wymaga, aby osoba prowadząca zaplanowała cykl ćwiczeń, które umoŝliwią uczniom rozpoczynającym naukę w szkole poznanie swoich mocnych i słabych stron w relacjach społecznych. Wiedza i refleksja na ten temat przyczyni się do pracy nad sobą oraz planowania własnej kariery zawodowej. W trakcie realizacji programu nauczyciel powinien dąŝyć do kształtowania i rozwoju u uczniów empatii oraz wraŝliwości na potrzeby i problemy drugiego człowieka. Wskazane jest równieŝ modelowanie systemu wartości przyszłych opiekunek środowiskowych co ułatwi im realizację opieki zgodnie z zasadami etyki. Realizując program naleŝy równieŝ zwrócić uwagę na kształtowanie cech niezbędnych w zawodzie opiekunki środowiskowej, takich jak: uczciwość, odpowiedzialność, 15

16 rzetelność, przestrzeganie obowiązujących norm i przepisów oraz respektowanie praw podopiecznego. Proponuje się następujący podział godzin na realizację działów tematycznych: Lp. Działy tematyczne Orientacyjna liczba godzin 1. Umiejętności interpersonalne Psychologia ogólna Psychologia rozwojowa Psychologia osobowości i psychologia społeczna 30 Razem 112 Podana powyŝej liczba godzin na realizację poszczególnych działów tematycznych ma charakter orientacyjny. Nauczyciel moŝe wprowadzać pewne zmiany, mające na celu dostosowanie programu do potrzeb edukacyjnych. Propozycje metod sprawdzania i oceny osiągnięć edukacyjnych ucznia Sprawdzanie i ocenienie osiągnięć edukacyjnych uczniów powinno odbywać się przez cały czas realizacji programu nauczania przedmiotu, na podstawie określonych kryteriów. Sprawdzanie osiągnięć powinno dostarczyć nauczycielowi i uczniowi informacji o zakresie i poziomie opanowania umiejętności określonych w celach kształcenia. Ponadto ocenianie powinno motywować uczniów do samodzielnej pracy i samooceny. Kontrola i ocena osiągnięć uczniów moŝe być dokonywana na podstawie: sprawdzianów ustnych i pisemnych, testów osiągnięć, wykonanych projektów, obserwacji pracy ucznia podczas wykonywania ćwiczeń. Podczas oceniania osiągnięć uczniów naleŝy zwracać uwagę na: posługiwanie się terminologią z zakresu psychologii ogólnej, rozwojowej, społecznej i osobowości, logiczne i twórcze myślenie, wykorzystanie wiedzy z innych dziedzin nauki, korzystanie z róŝnych źródeł informacji, postawę wobec innych, osobiste zaangaŝowanie w realizację ćwiczeń i projektów. 16

17 Podczas oceniania projektów proponuje się zwrócić uwagę na: trafność koncepcji projektu, dobór materiałów źródłowych, plan projektu, wybór zadań i ich realizację, stopień osiągnięcia załoŝonych celów, wdroŝenie i ewaluację projektu, prezentację projektu. W ocenie końcowej osiągnięć edukacyjnych uczniów naleŝy uwzględnić wyniki wszystkich metod sprawdzania zastosowanych przez nauczyciela. Literatura Ackerman R., J.: Pickering S.E.: Zanim będzie za późno, przemoc i kontrola w rodzinie. GWP, Gdańsk 2002 Argyle M.: Psychologia stosunków międzyludzkich. PWN, Warszawa 1999 Antonovsky A.: Rozwikłanie tajemnicy zdrowia. IPiN, Warszawa 2005 Aronson E.: Człowiek istota społeczna. PWN, Warszawa 2004 Birkenbilh V.F.: Sygnały ciała. Podstawy komunikacji niewerbalnej dla trenerów i ludzi sukcesu. Wyd. Astrum, Wrocław 1999 Brzezińska A.: Społeczna psychologia rozwoju, [w] Brzeziński J. (red.) Wykłady z psychologii, t. 3. Wyd. Scholar, Warszawa 2002 Davidson J.: Asertywność dla Ŝółtodziobów, czyli wszystko co powinieneś wiedzieć o... Wyd. Rebis, Poznań 1999 Fengler J.: Wypalenie w pracy zawodowej. GWP, Gdańsk 2000 Ferguson J.: Asertywnośc doskonała: wszystko czego potrzebujesz aby udało Ci się za pierwszym razem. Wyd. Rebis, Poznań 1999 Fontanna D.: Psychologia dla nauczycieli. Wyd. UAM, Poznań 1998 Gałdowa A.: Powszechność i wyjątek. Rozwój osobowości człowieka dorosłego. Wyd. UJ, Kraków 1992 Goleman D.: Inteligencja emocjonalna. Wyd. Media Rodzina, Poznań 1997 Gracz J., Sankowski T.,: Psychologia w rekreacji i turystyce. AWF, Poznań 2004 Grafowski A., Budohowska W., Kozielecki J.: Percepcja, myślenie, decyzje. PWN, Warszawa 1992 Grzesiuk L., Tryjarska B.: Jak pomagać sobie, rodzinie i innym. PWN, Warszawa 1995 Hall C. S., Lindzey G.: Teorie osobowości. PWN, Warszawa 1990 Harwas-Napierała B., Trempała J.: Psychologia rozwoju człowieka. Rozwój funkcji psychicznych. PWN, Warszawa 2003 Kozielecki J.: Koncepcje psychologiczne człowieka. PIP, Warszawa 17

18 1995 Kurcz I., Pamięć, uczenie się, język. PWN, Warszawa 1995 McKay M., Davis M.: Sztuka skutecznego porozumiewania się. GWP, Gdańsk Mitel G.: Wprowadzenie do psychologii. GWP, Gdańsk 1998 Nęcki Z.: Komunikacja międzyludzka. Antykwa, Kraków-Kluczbork 2000 Nuttin J.: Struktura osobowości. PWN, Warszawa 2001 Obuchowska I.: Jak radzić sobie z niechcianymi uczuciami. Wyd. Media Rodzina, Poznań 2001 Oleś P.: Psychologia przełomu połowy Ŝycia. Wyd. KUL, Lublin 2000 Pervin L., A.: Psychologia osobowości. GWP, Gdańsk 2002 Przetacznik-Gierowska M., Tyszkowa M.: Psychologia rozwoju człowieka. Zagadnienia ogólne, t. 1. PWN, Warszawa 2000 Sęk H. (red): Wypalenie zawodowe, przyczyny i zapobieganie. PWN, Warszawa1998 Sternberg R., J.: Psychologia poznawcza. PWN, Warszawa 2001 Strelau J. (red.): Psychologia. Podręcznik akademicki, GWP, Gdańsk 2000 Terelak J., F.: Stres psychologiczny. Oficyna Wydawnicza Branta, Bydgoszcz 2001 Wiśniewski-Roszkowska K.: Starość jako zadanie. Wyd. UJ, Kraków 1989 Wojcieszke B.: Człowiek wśród ludzi. PWN, Warszawa 2002 Worach-Kardas H.: Fazy Ŝycia zawodowego i rodzinnego. PWN, Warszawa-Łódź 1988 Zimbardo P., G.: Psychologia i Ŝycie. PWN, Warszawa 1999 Wykaz literatury naleŝy aktualizować w miarę ukazywania się nowych pozycji wydawniczych. 18

19 PODSTAWY PSYCHOPATOLOGII Szczegółowe cele kształcenia W wyniku procesu kształcenia uczeń (słuchacz) powinien umieć: posłuŝyć się podstawowymi pojęciami z zakresu psychopatologii, scharakteryzować podstawowe objawy psychopatologiczne, określić istotę podstawowych zaburzeń psychicznych i ich genezę, zanalizować obraz kliniczny określonych chorób psychicznych, nawiązać i utrzymać kontakt z podopiecznym z zaburzeniami psychicznymi, rozpoznać problemy człowieka przewlekle i psychicznie chorego oraz problemy niepełnosprawności i okresu starzenia się, poinformować specjalistę (lekarza) o stanie ogólnym i sytuacji socjalnej osoby psychicznie chorej, podjąć współpracę z zespołem terapeutycznym, poradzić sobie z osobistym lękiem przed osobami z zaburzeniami psychicznymi, zastosować zasady poszanowania praw i godności osoby chorej psychicznie oraz niepełnosprawnej intelektualnie, skorzystać z przepisów prawa o ochronie zdrowia psychicznego oraz czasopism i literatury specjalistycznej. Materiał nauczania 1. Psychopatologia ogólna Podstawowe pojęcia: norma, patologia, zdrowie psychiczne, zaburzenie psychiczne, choroba psychiczna. Norma w ujęciu: statystycznym, rozwojowym, społeczno-kulturowym. Zaburzenia procesów poznawczych (spostrzegania, myślenia, pamięci, uwagi), psychopatologia emocji, zaburzenia aktywności, zaburzenia świadomości. Analizowanie pojęć: zdrowie psychiczne, choroba psychiczna, zaburzenia psychiczne. Rozpoznawanie zaburzeń w sferze procesów poznawczych, na podstawie opisu przypadków. Przewidywanie następstw zaburzeń emocjonalnych, świadomości i aktywności, na podstawie filmu. 19

20 2. Psychozy schizofreniczne Geneza i objawy osiowe. Klasyfikacja psychoz schizofrenicznych według kryteriów diagnostycznych: ICD 10 i ich obraz kliniczny. Specyfika kontaktu z osobą psychicznie chorą i jej rodziną. Indywidualna rozmowa z podopiecznym. Pomoc osobom psychicznie chorym. Organizacja opieki nad osobą psychicznie chorą. Współpraca z rodziną i specjalistami. Rozpoznawanie zaburzeń charakterystycznych dla psychoz schizofrenicznych. Ocenienie moŝliwości i ograniczeń w funkcjonowaniu podopiecznych z psychozami schizofrenicznymi. Nawiązywanie kontaktu z podopiecznym chorym na schizofrenię (inscenizacja). Planowanie współpracy z rodziną podopiecznego psychicznie chorego. 3. Zaburzenia nastroju Koncepcje powstania i rozwoju zaburzeń nastroju, obraz kliniczny, objawy osiowe, typy. Klasyfikacja zaburzeń nastroju według ICD 10. Nawiązanie kontaktu i organizacja opieki nad osobą z zaburzeniami nastroju. Rozpoznawanie róŝnych zaburzeń nastroju na podstawie opisu przypadków. Planowanie opieki nad osobami z róŝnymi zaburzeniami nastroju. Organizowanie wsparcia dla osób z zaburzeniami nastroju. 4. Zaburzenia nerwicowe i psychosomatyczne Wybrane koncepcje powstawania oraz rozwoju zaburzeń nerwicowych i psychosomatycznych. Geneza zaburzeń nerwicowych, mechanizm i dynamika zaburzeń nerwicowych w róŝnych fazach Ŝycia. Rodzaje zaburzeń nerwicowych wg ICD 10. Rozpoznawanie zaburzeń nerwicowych i psychosomatycznych, na podstawie opisu przypadków lub filmu. 20

21 Określanie zaleŝności między zaburzeniami nerwicowymi i psychosomatycznymi a problemami i potrzebami podopiecznego. Planowanie opieki nad osobami z róŝnymi zaburzeniami nerwicowymi. 5. Zaburzenia osobowości Koncepcje zaburzeń osobowości. Istota i cechy zaburzeń osobowości. Typy osobowości nieprawidłowych wg kryteriów diagnostycznych: ICD 10. Praca opiekuńcza z podopiecznym z zaburzoną osobowością. Określanie genezy i skutków zaburzeń osobowości. Ocenienie zaleŝności między typem zaburzonej osobowości a potrzebami i problemami w psychospołecznym funkcjonowaniu podopiecznego. Nawiązywanie kontaktu z podopiecznym z zaburzoną osobowością (inscenizacja). 6. Psychopatologia wieku dziecięcego i okresu inwolucji Psychopatologia wieku dziecięcego: rozległe zaburzenia rozwoju dziecka (niepełnosprawność intelektualna, autyzm, zespół Rett a), specyficzne zaburzenia rozwoju dziecka (w zakresie umiejętności szkolnych, komunikacji, psychomotoryczne, odŝywiania się, kontroli wydalania, psychoseksualne) - zasady postępowania. Zaburzenia psychiczne u osób w wieku podeszłym (epidemiologia, specyfika), psychozy, otępienie - zasady postępowania. Rozpoznawanie zaburzeń w rozwoju dziecka, na podstawie filmu. Określanie związku między rodzajem zaburzenia a potrzebami i problemami dziecka. Planowanie opieki nad dzieckiem z zaburzonym rozwojem. Rozpoznawanie zaburzeń psychicznych u osób w podeszłym wieku. Dostosowywanie działań opiekuńczych do potrzeb osób starszych z zaburzeniami psychicznymi. Środki dydaktyczne Czasopisma psychologiczne. Artykuły prasowe na temat zaburzeń w rozwoju dziecka. 21

22 Filmy dydaktyczne i popularnonaukowe na temat Ŝycia dzieci niepełnosprawnych intelektualnie, z autyzmem, osób chorych na schizofrenię i depresję. Ustawa o ochronie zdrowia psychicznego. Nagrania dźwiękowe wypowiedzi osób psychicznie chorych lub z zaburzeniami psychicznymi. Foliogramy na temat objawów osiowych - chorób i zaburzeń psychicznych, skali występowania zaburzeń. Arkusze ćwiczeń. Uwagi o realizacji Podstawowym celem realizacji programu Podstawy psychopatologii jest kształtowanie umiejętności: nawiązywania kontaktu z osobą psychicznie chorą, współdziałania z rodziną i specjalistami w procesie opieki nad osobą psychicznie chorą, organizacji profesjonalnej opieki nad podopiecznym, u którego występuje choroba psychiczna. Realizacja programu Podstawy psychopatologii powinna być prowadzona w korelacji z przedmiotami: Psychologia, Pedagogika, Metodyka pracy z podopiecznym, Zajęcia praktyczne. W procesie dydaktycznym zaleca się stosowanie następujących metod nauczania: wykładu informacyjnego i problemowego, opisu, objaśnienia, dyskusji dydaktycznej, metody przypadków, metody sytuacyjnej, metody projektów oraz ćwiczeń. Szczególnie waŝna jest metoda projektów, która umoŝliwia kształtowanie umiejętności korzystania z róŝnych źródeł informacji, stosowania wiedzy w praktyce, rozwiązywania problemów oraz podejmowania decyzji związanych z organizacją i realizacją kompleksowej opieki nad osobą chorą psychicznie. Tematyka projektów moŝe dotyczyć planowania form wsparcia społecznego oraz zaspokojenia potrzeb i aktywizacji społecznej podopiecznego chorego psychicznie. Wskazane jest równieŝ organizowanie wycieczek dydaktycznych do ośrodków dziennego wsparcia dla osób z zaburzeniami psychicznymi, np.: Środowiskowy Dom Samopomocy, podczas których uczniowie powinni zapoznać się z ofertą kompleksowej opieki, wsparcia i aktywizacji społecznej osób z zaburzeniami psychicznymi oraz nawiązać bezpośredni kontakt z osobami z zaburzeniami psychicznymi. Zajęcia edukacyjne powinny odbywać się w pracowni dydaktycznej wyposaŝonej w urządzenia multimedialne. Ćwiczenia naleŝy prowadzić w grupach do 15 osób. W czasie ćwiczeń nauczyciel powinien umoŝliwić uczniom korzystanie z filmów dokumentalnych, artykułów prasowych, oraz prowadzenia obserwacji funkcjonowania osób chorych psychicznie w środowisku. 22

23 Realizując program przedmiotu naleŝy wdraŝać uczniów do samodzielnej pracy, studiowania literatury i czasopism zawodowych, korzystania z zasobów Internetu oraz kształtować cechy osobowości, takie jak: tolerancja, akceptacja, uczciwość, cierpliwość, odpowiedzialność, dokładność, umiejętność współpracy z innymi. Proponuje się następujący podział godzin na realizację działów tematycznych: Lp. Działy tematyczne Orientacyjna liczba godzin 1. Psychopatologia ogólna 2 2. Psychozy schizofreniczne 8 3. Zaburzenia nastroju 5 4. Zaburzenia nerwicowe i psychosomatyczne 5 5. Zaburzenia osobowości 4 6. Psychopatologia wieku dziecięcego i okresu inwolucji 4 Razem 28 Podana powyŝej liczba godzin na realizację działów tematycznych ma charakter orientacyjny. Nauczyciel moŝe wprowadzać pewne zmiany mające na celu dostosowanie programu do potrzeb edukacyjnych. Propozycje metod sprawdzania i oceny osiągnięć edukacyjnych ucznia Sprawdzanie i ocenianie osiągnięć edukacyjnych uczniów powinno odbywać się przez cały czas realizacji programu nauczania przedmiotu, na podstawie określonych kryteriów. Systematyczne sprawdzanie osiągnięć ucznia dostarcza nauczycielowi informacji o efektach jego pracy, postępach ucznia w nauce oraz ułatwia zaplanowanie procesu kształcenia. Powinno motywować uczniów do samodzielnej pracy i samooceny. Podczas oceniania osiągnięć uczniów naleŝy zwracać uwagę na: posługiwanie się terminologią z zakresu psychopatologii, logiczne i twórcze myślenie, wykorzystanie wiedzy z innych dziedzin nauki oraz korzystanie z róŝnych źródeł informacji. Kontrola i ocena osiągnięć uczniów moŝe być dokonywana na podstawie: sprawdzianów ustnych i pisemnych, testów osiągnięć szkolnych, wykonanych projektów, obserwacji pracy ucznia podczas wykonywania ćwiczeń. Podczas obserwacji szczególną uwagę naleŝy zwrócić na: organizację własnej pracy, współdziałanie z zespołem, interpretowanie wyników prowadzonej obserwacji podopiecznego, 23

24 nawiązywanie i utrzymywanie efektywnego kontaktu z osobą chorą psychiczne, planowanie opieki nad podopiecznym z zaburzeniami psychicznymi, samodzielność i dokładność w wykonywaniu zadań. Podczas oceniania projektów proponuje się zwrócić uwagę na: trafność koncepcji projektu, dobór materiałów źródłowych, plan projektu, wybór zadań i ich realizację, stopień osiągnięcia załoŝonych celów, wdroŝenie i ewaluację projektu, prezentację projektu. W ocenie końcowej osiągnięć edukacyjnych uczniów naleŝy uwzględnić wyniki wszystkich metod sprawdzania zastosowanych przez nauczyciela. Literatura Aleksandrowicz J.: Psychopatologia zaburzeń nerwicowych i osobowości. Wyd. UJ, Kraków 2002 Aleksandrowicz J.: Zaburzenia nerwicowe, zaburzenia osobowości i zachowania dorosłych (według ICD-10). Psychopatologia, diagnostyka, leczenie. Wyd. UJ, Kraków 1998 Baldwin D.S., Hirschfeld R.M.A.: Depresja. GWP, Gdańsk 2001 Bilikiewicz A. (red.): Psychiatria, podręcznik dla studentów. PZWL, Warszawa 2001 Cierpiałkowska L.: Psychopatologia. Wyd. SWPS ACADEMICA, Warszawa, 2007 Horney K.: Neurotyczna osobowość naszych czasów. PWN, Warszawa 1982 Kępiński A.: Lęk. PZWL, Warszawa 1987 Kępiński A.: Melancholia. PAN, Kraków 1993 Kępiński A.: Schizofrenia. PZWL, Warszawa 1972 Meder J. (red.): Praca socjalna z osobami z zaburzeniami psychicznymi. BPS, Katowice 2002 Meyer R.: Psychopatologia. GWP, Gdańsk 2003 Międzynarodowa Statystyczna Klasyfikacja Chorób i Problemów Zdrowotnych. Rewizja dziesiąta. Klasyfikacja zaburzeń psychicznych i zaburzeń zachowania w ICD-10. Opisy kliniczne i wskazówki diagnostyczne. Kraków Warszawa 1997 Opoczyńska M.: Kim jestem? Doświadczenie choroby psychicznej a stawanie się sobą. Wyd. UJ, Kraków 2001 Seligman W., Walker E., Rosenhan D.: Psychopatologia. GWP, Gdańsk,

25 Sęk H.: Wprowadzenie do psychologii klinicznej. PWN, Warszawa 2001 Sęk H.: Psychologia kliniczna. PWN, Warszawa 2008 Wykaz literatury naleŝy aktualizować w miarę ukazywania się nowych pozycji wydawniczych. 25

26 METODYKA PRACY Z PODOPIECZNYM Szczegółowe cele kształcenia W wyniku procesu kształcenia uczeń (słuchacz) powinien umieć: określić zadania instytucji socjalnych i opiekuńczych oraz oferty usług świadczonych w środowisku podopiecznego, posłuŝyć się terminologią z zakresu pomocy społecznej, określić rolę i zadania opiekunki zatrudnionej w środowisku domowym osób potrzebujących pomocy, pokonać trudności i bariery w pracy z podopiecznym oraz zapewnić mu poczucie bezpieczeństwa, wykazać wraŝliwość, akceptację i empatię w kontakcie z podopiecznym potrzebującym pomocy, dobrać metody i techniki pracy adekwatne do sytuacji podopiecznego i środowiska, w którym funkcjonuje, zastosować obserwację, wywiad, analizę dokumentów i badania ankietowe w pracy z podopiecznym, dokonać analizy wyników przeprowadzonych badań oraz sformułować wnioski, scharakteryzować rodzaje i typy diagnozy społecznej, zdiagnozować problemy i potrzeby podopiecznego, ocenić sytuację Ŝyciową podopiecznego, na podstawie przeprowadzonej diagnozy, opracować indywidualny plan pracy z podopiecznym i przyjąć odpowiedzialność za jego realizację, dostosować metody pracy do wieku, stanu psychicznego i sytuacji socjalnej podopiecznego, dokonać systematycznej oceny własnej pracy z podopiecznym, pobudzić i zaktywizować rodzinę do opieki nad podopiecznym, pobudzić rozwój podopiecznego przez wzmacnianie jego zainteresowań i samodzielności w wykonywaniu róŝnych czynności Ŝycia codziennego, ocenić jakość świadczonych usług opiekuńczych, określić zasady i metody organizacji czasu wolnego, udzielić pomocy w tworzeniu warunków do aktywnego i twórczego Ŝycia podopiecznego, zastosować określone metody aktywizacji podopiecznego, zachęcić podopiecznego do pełnienia ról społecznych zgodnych z jego moŝliwościami i zainteresowaniami, zapewnić podopiecznemu bierne lub czynne uczestnictwo w kulturze zgodnie z moŝliwościami i zainteresowaniami, 26

27 dobrać formy aktywizacji do indywidualnych moŝliwości podopiecznego i warunków domowych, zorganizować róŝne formy zajęć aktywizujących podopiecznych, ocenić przebieg procesu aktywizacji podopiecznych, zaplanować i zorganizować własną pracę, rozpoznać dylematy etyczne występujące w pracy z podopiecznym, zastosować zasady bezpiecznej pracy z podopiecznym. Materiał nauczania 1. Wiadomości wstępne Rys historyczny pomocy społecznej. System wsparcia i opieki dla osób potrzebujących pomocy. Definiowanie pojęć: bezpieczeństwo socjalne, akceptacja, kompensacja, stymulacja, opieka, wychowanie, pomoc, wsparcie, poradnictwo, planowanie, podmiotowość, przedmiotowość, cele, zadania, metody, narzędzia. 2. Rola i zadania opiekunki środowiskowej Charakterystyka postaw opiekunki wobec podopiecznego. Role zawodowe opiekunki w odniesieniu do róŝnych kategorii podopiecznych. Umiejętności opiekunki niezbędne w pracy z podopiecznym. Zadania opiekunki w pracy ze środowiskiem rodzinnym i sąsiedzkim podopiecznego. Konflikt wartości w pracy opiekunki środowiskowej. Analizowanie roli i zadań opiekunki w pracy z podopiecznym, jego rodziną i środowiskiem. Analizowanie negatywnych i pozytywnych postaw opiekunki środowiskowej, na podstawie opisu przypadków. 3. Metodyczne działania bezpośrednie i pośrednie w pracy opiekunki z podopiecznym Pierwszy kontakt z podopiecznym. Zasady organizacji pierwszego spotkania z podopiecznym. Budowanie klimatu zaufania. Rola i charakter relacji: podopieczny opiekunka środowiskowa, trudny podopieczny. Analizowanie zasad organizacji pierwszego spotkania opiekunki środowiskowej z podopiecznym. Nawiązywanie kontaktu z dzieckiem, osobą starszą, niepełnosprawną oraz jej otoczeniem. 27

28 4. Fazy metodycznego działania w pracy opiekunki środowiskowej Pojęcie diagnozy, rodzaje oraz typy diagnoz. Etapy procesu diagnozowania. Planowanie - cechy, cele, zadania. Planowanie pracy z podopiecznym. Realizacja planu pracy (strategie wdraŝania zmian, wykorzystanie potencjału środowiska i jednostki), monitorowanie i ewaluacja (opracowanie wskaźników, narzędzi, planu monitorowania i ewaluacji). Analizowanie i ocenianie sytuacji socjalnej podopiecznego, na podstawie opisu przypadków. Dobieranie metod i narzędzi diagnozowania potrzeb i problemów róŝnych kategorii podopiecznych, z uwzględnieniem sytuacji rodzinnej i środowiskowej, na podstawie opisu przypadków. Przygotowywanie narzędzi badawczych do diagnozowania potrzeb i problemów określonych kategorii podopiecznych. Diagnozowanie podstawowych potrzeb i problemów psychofizycznych podopiecznego, na podstawie opisu przypadków. Planowanie opieki nad podopiecznym we współpracy z jego rodziną i środowiskiem. 5. Metody i narzędzia stosowane w pracy opiekunki środowiskowej Obserwacja podmiot, cechy, rodzaje, uŝyteczność w pracy opiekunki środowiskowej. Rozmowa i wywiad funkcje, sposób i zasady prowadzenia rozmowy, znaczenie dla pracy z podopiecznym. Analiza dokumentów lub wytworów sposób prowadzenia, rodzaje analizy. Analiza i synteza informacji z róŝnych źródeł. Opracowywanie kwestionariusza ankiety. Prowadzenie wywiadu, rozmowy, obserwacji i analizy dokumentów - rejestracja wyników. Wykorzystywanie róŝnych narzędzi badawczych do ustalenia diagnozy sytuacji Ŝyciowej i zdrowotnej podopiecznych w róŝnym wieku i stanie zdrowia. Formułowanie wniosków na podstawie informacji uzyskanych z róŝnych źródeł. 6. Praca opiekunki z podopiecznymi w miejscu zamieszkania Definicje: partnerstwa, tolerancji, szacunku, akceptacji, stopniowania wymagań, pokonywania trudności, podmiotowego podejścia, powtarzania oddziaływań, wdraŝania do samodzielności, motywacji do 28

29 wprowadzania zmian. Specyfika pracy w miejscu zamieszkania z podopiecznym: dzieckiem, człowiekiem starym, przewlekle chorym, psychicznie chorym, niepełnosprawnym ruchowo, niepełnosprawnym intelektualnie. "Trudny podopieczny" - określenie istoty problemu. Metody "przełamywania" trudności - analiza wybranych przykładów. Analizowanie cech tzw. "trudnego podopiecznego". Dobieranie metod pracy z trudnym podopiecznym. Zawieranie kontraktu i udzielanie informacji zwrotnej w rozwiązywaniu symulowanych problemów. 7. Metody rozwiązywania problemów Fazy rozwiązywania problemów. Strategie rozwiązywania problemów. Przeszkody w rozwiązywaniu problemów. Procedury osiągania zmian w podejściu jednostki do jej problemów. System wsparcia (rodzina, sąsiedzi, instytucje, organizacje pozarządowe) - rola i zadania. Grupy wsparcia. Rodzaje wsparcia: wsparcie informacyjne, emocjonalne, materialne, świadczenie usług, wsparcie w rozwoju. Metody udzielania wsparcia. Wolontariat. Rozpoznawanie problemów socjalnych podopiecznego, na podstawie opisu przypadków. Diagnozowanie zapotrzebowania na wsparcie u określonego podopiecznego. Kształtowanie umiejętności udzielania wsparcia emocjonalnego przy pomocy technik symulacyjnych. Rozwiązywanie symulowanych problemów w grupie podopiecznych z wykorzystaniem burzy mózgów. 8. Metody pracy socjalnej Metoda pracy z indywidualnym przypadkiem. Indywidualny plan opieki i pracy z podopiecznym. Kontrakt zasady zawierania i realizacji. Metoda pracy z grupą. Procesy grupowe. Funkcjonowanie jednostki w grupie. Mechanizmy oddziaływania grupy. Zasady pracy grupowej. Rola i zadania opiekunki w pracy z grupą. Metoda organizacji środowiska. Cechy zbiorowości lokalnej. Formy integracji społecznej. Aktywność podopiecznego w środowisku lokalnym (formy, sposoby, moŝliwości). Integracja ze środowiskiem lokalnym. 29

30 Rozpoznawanie mocnych i słabych stron podopiecznego. Rozpoznawanie moŝliwości działania opiekunki w grupie podopiecznych. Opracowywanie indywidualnych planów aktywizacji podopiecznego w środowisku lokalnym. Rozpoznawanie środków i zasobów materialnych oraz ludzkich w określonej społeczności lokalnej. Opracowywanie planu udziału podopiecznego w działaniach środowiska lokalnego. Zawieranie kontraktu socjalnego z podopiecznym. Określanie mechanizmów oddziaływania grupy, na podstawie analizy przypadku zaprezentowanego w filmie dydaktycznym. Analizowanie ofert edukacyjnych dla podopiecznych o róŝnym stopniu niepełnosprawności, w róŝnym wieku i odmiennych potrzebach. Wspomaganie podopiecznego w zakresie korzystania z ofert kulturalnych, edukacyjnych, sportowych oraz turystycznych. Rozpoznawanie potrzeb edukacyjnych osoby niesamodzielnej. 9. Czas wolny Pedagogika czasu wolnego - zadania, zakres zainteresowań. Funkcje czasu wolnego. Organizacja czasu wolnego. Aktywizacja podopiecznego. Diagnozowanie aktywności społecznej podopiecznego. Opracowywanie planu aktywizacji dla określonego podopiecznego. Organizowanie róŝnych form spędzania czasu wolnego dla indywidualnego podopiecznego i grupy podopiecznych. 10. Terapia zajęciowa Metody i formy terapii zajęciowej. Planowanie zajęć terapeutycznych. Metody i cele arteterapii. Metody i cele teatroterapii, biblioterapii, muzykoterapii, filmoterapii, choreoterapii, ergoterapii. Rozpoznawanie zainteresowań i potrzeb kulturalnych podopiecznych. Określanie hierarchii potrzeb osoby niesamodzielnej i dobieranie ofert terapii. Planowanie zajęć terapeutycznych z wykorzystaniem róŝnych technik rysunku. 30

31 Wykorzystywanie barw w terapii zajęciowej (dobór kolorów ścian, prac rysunkowych, ubioru dla podopiecznego). Wykonywanie róŝnych prac ręcznych, np.: ozdób okolicznościowych, pisanek, figurek z modeliny, kompozycji z suszonych roślin, robótek ręcznych róŝnymi technikami. Organizowanie wspólnego słuchania muzyki i muzykowania. Prowadzanie zajęć z wykorzystaniem muzyki relaksacyjnej. Dobieranie utworów muzycznych do zaplanowanych zajęć terapeutycznych. Prowadzenie gier i zabaw czytelniczych. Organizowanie odczytu na interesujący podopiecznych temat. Prowadzenie dyskusji po odczycie. Wykorzystywanie baśni w terapii dzieci i dorosłych. Analizowanie wpływu sztuki teatralnej na przebieg terapii. Środki dydaktyczne Opisy przypadków, sytuacji. Filmy edukacyjne przedstawiające formy terapii zajęciowej. Narzędzia badawcze, arkusze obserwacji, kwestionariusze wywiadów, ankiety. Foliogramy na temat ofert edukacyjnych i kulturalnych. Informatory o ofertach edukacyjnych i kulturalnych. Kukiełki. Flamastry, kredki, farby, kartony. Plastelina, modelina, materiały, szmatki, makulatura itp. Dary natury (liście, muszelki, piasek, kamienie, patyki, glina, ziarna, drzewo, itp.). Sznurek, mulina, kordonek, druty. Skóra, plastik, szkło, folia. Mąka, sól, gips, parafina, wosk. NoŜyczki, pędzelki, klej. pudełka, papier, bibuła. Instrumenty muzyczne. Uwagi o realizacji Celem realizacji programu nauczania przedmiotu jest przygotowanie ucznia do stosowania róŝnych metod pracy oraz nawiązywania kontaktów z podopiecznymi i pracownikami instytucji pomocy społecznej. Program powinien być realizowany w korelacji z innymi przedmiotami, jak: Psychologia, Pedagogika, Zajęcia praktyczne. 31

32 W procesie nauczania- uczenia się szczególną uwagę naleŝy zwrócić na: stosowanie efektywnych metod pracy z podopiecznym, rozpoznawanie stanu fizycznej wydolności, zainteresowań i potrzeb kulturalnych podopiecznego, diagnozowanie problemów i projektowanie róŝnych rodzajów wsparcia dla podopiecznego, korzystanie z metod arteterapii w celu wyrównywania szans w róŝnych sferach Ŝycia i rozwoju podopiecznego. Osiągnięcie zaplanowanych celów kształcenia wymaga stosowania metod nauczania, takich jak: wykład konwersatoryjny, dyskusja dydaktyczna, metoda przypadków, metoda projektów, metoda inscenizacji, pokaz z objaśnieniem i ćwiczenia praktyczne. Nauczyciel powinien przygotować materiały potrzebne do wykonania ćwiczeń. Ćwiczenia powinny być prowadzone w grupach do 15 osób, w pracowni: zajęć plastyczno - technicznych i komputerowej. Podczas ćwiczeń uczniowie powinni korzystać z programów komputerowych wspomagających pracę opiekunki, z zasobów internetowych oraz programów multimedialnych. Uczniowie powinni mieć moŝliwość przygotowania kaset z muzyką relaksacyjną i aktywizującą, przeprowadzenia gier i zabaw czytelniczych, przeprowadzenia spotkania z pisarzem, zorganizowania dyskusji lub odczytu. Podczas ćwiczeń naleŝy obserwować czynności wykonywane przez ucznia oraz pełnić rolę doradcy i konsultanta. Zaleca się prezentowanie filmów i organizowanie wycieczek dydaktycznych do ośrodków terapii zajęciowej w celu zapoznania uczniów z metodami terapii i arteterapii stosowanymi w instytucjach pomocy społecznej. Zaproponowane w programie ćwiczenia moŝna modyfikować, nauczyciel moŝe równieŝ opracować własne ćwiczenia zgodnie z potrzebami edukacyjnymi. W procesie kształcenia naleŝy kształtować system wartości poŝądany w pracy opiekunki środowiskowej. Wskazane jest zachęcanie uczniów do przedstawiania i analizowania najprostszych przykładów z Ŝycia oraz skomplikowanych sytuacji, w których występują konflikty wartości i problemy etyczne. Analizowanie dylematów etycznych występujących w pracy opiekunki, powoduje zaangaŝowanie emocjonalne uczniów, a w konsekwencji uwraŝliwia na kwestie osób niesamodzielnych, wymagających wsparcia. Szczególnie waŝne jest rozwijanie postaw opiekuńczych, dlatego proponuje się analizowanie podczas ćwiczeń opisu przypadków opracowanych przez nauczyciela, przykładów zaczerpniętych z literatury oraz wybranych fragmentów filmów ilustrujących działalność znanych społeczników. 32