Funkcja turystyczna jako czynnik rozwoju lokalnego w Polsce

Transkrypt

1 WYDZIAŁ GEOGRAFII I STUDIÓW REGIONALNYCH UNIWERSYTET WARSZAWSKI MARTA DEREK Funkcja turystyczna jako czynnik rozwoju lokalnego w Polsce Rozprawa doktorska wykonana pod kierunkiem Prof. dr. hab. Andrzeja Kowalczyka Warszawa 2008

2 Spis treści Wstęp... 3 Rozdział 1. Podstawowe pojęcia i koncepcje badawcze wykorzystywane w pracy Funkcja turystyczna Rozwój lokalny Rozdział 2. Turystyka a rozwój lokalny z punktu widzenia koncepcji teoretycznych. 30 Rozdział 3. Metoda badań Rozdział 4. Zróżnicowanie funkcji turystycznej w Polsce Wskaźnik poziomu rozwoju funkcji turystycznej Zróżnicowanie funkcji turystycznej w Polsce na podstawie skonstruowanego wskaźnika Funkcja turystyczna a poziom rozwoju społeczno-gospodarczego gmin Wybór gmin do dalszych badań Rozdział 5. Funkcja turystyczna badanych gmin Rozwój funkcji turystycznej Walory turystyczne Zagospodarowanie turystyczne Ruch turystyczny Rozdział 6. Funkcja turystyczna a rozwój społeczno-gospodarczy na przykładzie wybranych gmin Wybrane wskaźniki poziomu rozwoju Dochody budżetowe Działalność gospodarcza Przestrzenne rozmieszczenie usług turystycznych Funkcja turystyczna badanych gmin i ich poziom rozwoju w świetle koncepcji teoretycznych Podsumowanie Literatura Spis tabel Spis rycin Załączniki

3 Wstęp Turystyka jest jak ogień. Może zagrzać posiłek w kociołku, ale może też spalić twój dom. 1 P. Py 2000, s. 135 R. Kapuściński (1997) napisał na łamach trzeciej części swoich Lapidariów, iż masowa turystyka to fenomen naszej epoki. Podobnych słów używają badacze zajmujący się tym zagadnieniem: A. Szwichtenberg (2006) pisze, iż turystyka jest największym fenomenem społeczno-ekonomicznym współczesnego świata, zaś G. Gołembski (1999, 2002b) nazywa ją fenomenem XX wieku i fenomenem ostatnich dziesięcioleci. Wymiernym odzwierciedleniem tego fenomenu są liczby: Jak uważa S. Bosiacki (2000), turystyka pod koniec XX wieku stała się największą gałęzią światowej gospodarki, przynoszącą blisko 11% wszystkich światowych dochodów budżetowych i wytwarzającą około 6% światowego produktu brutto. Światowa Rada Podróży i Turystyki (World Tourism and Travel Council, WTTC) oszacowała, że w roku 2006 rok prawie co dziesiąta osoba na świecie pracowała w turystyce, a dziedzina ta wytwarzała już ponad 10% światowego PKB (Progress and priorities 2006/2007). Według danych Światowej Organizacji Turystyki (World Tourism Organization, UNWTO) dochody z turystyki międzynarodowej stanowią 6% światowych dochodów z eksportu dóbr i usług, a biorąc pod uwagę tylko eksport usług aż 30%. Jednak bez względu na to, czy podawane tu liczby sięgają 5%, 10%, czy może 15% 2 zatrudnienia, udziału w PKB, dochodów z eksportu nie ulega wątpliwości, iż turystyka ma potężną siłę ekonomiczną, za pomocą której wpływa na rozwój wielu obszarów na całym świecie. Hotele, parki rozrywki czy wioski wakacyjne są tego namacalnym dowodem. Jak podają S. Milne i I. Ateljevic (2001), turystyka jest dziś podstawową globalną siłą ekonomiczną. A. Kowalczyk (2003) zauważa, iż turystykę i rekreację traktuje się współcześnie jako czynniki wzrostu społeczno-gospodarczego na równi z czynnikami takimi, jak przemysł, transport, usługi czy handel. Zdaniem J. Warszyńskiej i A. Jackowskiego (1979) już w XIX wieku geografowie zaczęli zwracać uwagę na ekonomiczną stronę zjawisk turystycznych. Pierwszą wyczerpującą analizę tego zagadnienia przedstawił w 1919 roku K. Spütz (Warszyńska, Jackowski 1979). Według cytowanych Autorów już na przełomie XIX i 1 W oryginale: Le tourisme est comme le feu. Il peut faire bouillir votre marmite ou incendier votre maison. 2 Ciekawy pogląd przedstawia E. Dziedzic (2003, s. 43): Łatwo zrozumieć, że im większe liczby się podaje, tym poważniej dana dziedzina powinna być traktowana. W przypadku turystyki takie propagandowe podejście doprowadziło jednak do utraty zaufania do wiarygodności przedstawianych danych, zwłaszcza że prezentowane liczby często były ustalane na podstawie niejasnej metodologii. W rezultacie osiągnięty efekt propagandowy był odmienny od założonego, a prezentowane liczby miały niewielką wartość analityczną. 3

4 XX wieku pojawił się termin przemysł turystyczny, mający uwydatnić gospodarczą rangę turystyki. Warto jednak zwrócić uwagę na fakt, iż pojęcie to, negowane przez niektórych badaczy (por. np. W. Gaworecki 2003), wydaje się być konsekwencją niezręcznego przetłumaczenia anglosaskiego sformułowania tourism industry. Jak zauważa A. Kowalczyk (2000b), w języku angielskim industry oznacza nie tylko przemysł, ale także szeroko rozumianą działalność gospodarczą człowieka (również w odniesieniu do usług). Zatem angielski tourism industry tłumaczony jest na język polski także jako usługi turystyczne. Pomijając jednak kwestię adekwatności pojęcia zauważyć należy, że termin ten w bardzo dosłowny sposób zwraca uwagę na ekonomiczny wydźwięk turystyki, nawet jeśli traktuje się go tylko umownie. Zdaniem A. Kowalczyka (2000a) częste używanie terminu przemysł turystyczny jest najlepszym dowodem traktowania turystyki jako istotnego źródła dochodów. S. Bosiacki (2000), choć uważa, iż spośród wielu różnorodnych funkcji turystyki najistotniejsza jest dzisiaj jej funkcja ekonomiczna, przestrzega jednak przed nadmiernym fetyszyzowaniem roli i znaczenia turystyki w rozwoju gospodarczym kraju oraz propagowaniem monokultury turystycznej, co prowadzić może do uzależnienia sytuacji ekonomicznej danego kraju tylko od koniunktury na międzynarodowym rynku turystycznym. Jednak ogólny rozwój danej dziedziny, który w skali świata nie ulega najmniejszej wątpliwości, nie jest tożsamy z rozwojem społeczno-gospodarczym w każdym miejscu, które pełni funkcję turystyczną, i nie musi go w najmniejszym stopniu warunkować. Istnieją wyniki badań potwierdzające, iż także w skali regionalnej czy lokalnej funkcja turystyczna jest ważnym czynnikiem rozwojowym, ale istnieją też badania dowodzące, iż wcale tak nie jest. Z przykładów pozytywnych wymienić można badania J. Saarinena (2003) przeprowadzone w wybranych gminach Północnej Finlandii, czy też badania M. Huse a i in. (1998), którzy zauważyli wpływ turystyki na lokalną gospodarkę na przykładzie kilku badanych gmin norweskich. Stwierdzili oni między innymi, że ekonomiczny wpływ turystyki jest korzystniejszy w większych społecznościach, z uwagi na ich bardziej zróżnicowaną strukturę gospodarczą. M. Jędrusik (2003) podaje przykład tajlandzkiej wyspy Phuket, gdzie turystyka rozwija się od początku lat 70. XX wieku, a obecnie należy ona do najzamożniejszych i najlepiej wyposażonych w infrastrukturę społeczną regionów w Tajlandii. W Polsce badania nad wpływem turystyki na wybrane aspekty poziomu społecznogospodarczego wsi oraz pojedynczych gospodarstw domowych prowadził na przykładzie Borów Tucholskich M. Drzewiecki (1980). Autor ten wykazał, iż turystyka stanowi na tym obszarze najsilniejszy czynnik rozwoju społeczno-ekonomicznego wiejskich gospodarstw 4

5 domowych podejmujących działalność wczasowo-usługową. Z kolei W. Kurek (1990) prowadził badania nad wpływem turystyki na przemiany społeczno-ekonomiczne wsi w polskich Karpatach. Wykazał on między innymi, że rozwój turystyki na obszarach wiejskich jest czynnikiem hamującym emigrację do miast i jednocześnie przyczyniającym się do poprawy warunków bytowych i warunków mieszkaniowych ludności wiejskiej. Duża część badań koncentruje się na korzyściach płynących z rozwoju turystyki dla budżetów samorządowych (por. m.in. Jackowski 1971; Swianiewicz 1989, 1994; Buczak 2000; Derek 2005a, 2005b, 2005c). E. Zbieć (1998, s. 18) stwierdza, iż gminy turystyczne od czterech lat [czyli od 1994 roku przyp. M.D.], to jest po okrzepnięciu gospodarki samorządowej, znajdują się w czołówce najbogatszych, najbardziej zaradnych, o najwyższych dochodach własnych przypadających na jednego mieszkańca i o najwyższej stopie inwestowania ( ). Autor ten wyodrębnił cztery grupy gmin o dobrej kondycji finansowej, z czego jedną grupę stanowiły gminy, które swoją zamożność opierały na lokalnej przedsiębiorczości, gospodarczej aktywności samorządów i społeczności lokalnych. W tej grupie jak twierdzi Autor najliczniejszą grupę stanowią gminy, które swoją zamożność zawdzięczają działalności gospodarczej opartej na obsłudze gości zagranicznych i krajowych (Zbieć 1998, s. 18). Do zbliżonych wniosków doszli M. Derek i in. (2005), badając wpływ turystyki na sytuację finansową i rozwój miast w Polsce na przykładzie miast średniej wielkości. L. Dyrmo i A. Szwichtenberg (2000) stwierdzili pozytywny wpływ turystyki na budżet gminy na przykładzie gmin położonych na Podhalu oraz w polskich Tatrach, zaś sam A. Szwichtenberg (2006) wpływ turystyki na budżety samorządów lokalnych na przykładzie gmin nadmorskich. Jednak rozwinięta funkcja turystyczna obszarów nie zawsze jest gwarantem dobrobytu ich mieszkańców. Może ona także wpływać negatywnie na funkcjonowanie obszarów. Jako przykład niech posłuży opisana przez D. B. Weavera (1988, cyt. za: A. Kowalczykiem 2000a) Antigua. Turystyka pojawiła się na tej karaibskiej wyspie w roku 1949, kiedy to otwarte zostało lotnisko. Pięć lat później wzniesiono tam pierwszy hotel (kapitał amerykański), a w 1963 roku łączna liczba hoteli i ośrodków turystycznych na wyspie wzrosła do 22. Rozwijająca się turystyka spowodowała jednocześnie całkowite załamanie się uprawy trzciny cukrowej (ostatnią cukrownię zamknięto w 1972 roku), jednocześnie uzależniając kraj od obcych przedsiębiorstw zagranicznych, kontrolujących 90% bazy noclegowej oraz wiele innych usług turystycznych (Weaver 1988, cyt. za: A. Kowalczykiem 2000a). Co więcej, jak zauważa D. W. Weaver (2006) w innym miejscu, proces ten spowodował szereg takich 5

6 problemów, jak niszczenie środowiska, konieczność konkurowania mieszkańców z turystami o wodę i inne usługi, czy też zmiana struktury społecznej i lokalnej kultury. Przykład Antigui jest jednym z bardzo wielu przykładów obszarów, zwłaszcza w tzw. Trzecim Świecie, gdzie ocena skutków wpływu funkcji turystycznej na rozwój lokalny jest przynajmniej niejednoznaczna (por. m. in. S. Britton (1980, cyt. za: J. Brohmanem 1996), Hohl, Tisdell 1995, Suresh 2006, i in.; zob. też koncepcja rozwoju zależnego opisana w rozdziale 2). Jeżeli turyści, przyjeżdżając na dany obszar, posiłkują się w tym celu usługami biura turystycznego zlokalizowanego w kraju generującym ruch turystyczny, korzystają z linii lotniczych należących do zachodnich korporacji, śpią w hotelu należącym do sieci Club Méditerranée, a do posiłku spożywają coca-colę bądź francuskie wino, to wydając na takie wakacje znaczną sumę pieniędzy nie ulega wątpliwości, iż stymulują oni rozwój gospodarczy ale czy na pewno jest to rozwój w kraju recepcji turystycznej i miejscowości, w której spędzają swoje wakacje? Pomysłem na pojawiający się już od kilkudziesięciu lat w literaturze problem uzależnienia lokalnych gospodarek od przedsiębiorstw zewnętrznych oraz wypływu zysków jest tzw. ekoturystyka (ecotourism). Jak zauważają działacze indyjskiej organizacji pozarządowej Equations (2003), pojęcie to stało się ostatnio nową mantrą przemysłu turystycznego. Jednak badania przeprowadzone na przykład przez M. J. Walpole a i H. J. Goodwina (2000) w Parku Narodowym Komodo w Indonezji pokazują, iż choć rozwijająca się tam (eko?)turystyka przynosi dochody, to mieszkańcy wiosek znajdujących się na terenie parku są marginalizowani w ich dystrybucji. Szacuje się, iż 80% dochodów uzyskanych na wyspie wycieka poza lokalną gospodarkę. Problem uzależnienia gospodarek krajów turystycznych od zewnętrznych inwestycji to oczywiście nie jedyny problem zakłócający i tak skomplikowaną relację między turystyką a rozwojem lokalnym. Jak podaje W. Kurek (2004), zajmujący się turystyką na obszarach górskich Europy, duża część artykułów spożywczych i innych towarów nabywanych przez turystów pochodzi spoza regionu, czego przyczyną jest niska jakość lokalnych produktów żywnościowych. Dzieje się tak nawet w rozwiniętych gospodarczo regionach. Istotną przyczyną ograniczonej produkcji rolnej dla potrzeb turystów są też warunki klimatycznoglebowe obszarów górskich, które są korzystne dla kierunków związanych z hodowlą bydła i owiec, a niekorzystne dla produkcji roślinnej, w tym owoców i warzyw. W związku z tym tylko niewielka część produkcji gospodarstw rolnych w regionach turystycznych trafia bezpośrednio do zakładów gastronomicznych obsługujących turystów. (Kurek 2004, s. 171). Inne negatywne aspekty, ograniczające korzyści społeczno-gospodarcze płynące z rozwoju 6

7 turystyki, to zdaniem cytowanego Autora negatywny wpływ na rolnicze użytkowanie ziemi i intensywność produkcji rolnej, wzrost cen towarów i usług w miejscowościach turystycznych, co jest niekorzystne dla ich mieszkańców, a także sezonowość pracy (i co za tym idzie dochodów) w turystyce (Kurek 2004). Ciekawe badania między innymi na temat korzyści, jakie odczuwają lokalni mieszkańcy z rozwoju turystyki, przeprowadzone zostały w Sopocie 3. Na pytanie: czy z faktu, że Sopot jest miejscowością turystyczną, wynika więcej korzyści czy więcej niedogodności dla miasta i jego mieszkańców? 21% ankietowanych odpowiedziało, iż zdecydowanie więcej korzyści, 43% więcej korzyści, 24% - że korzyści i niedogodności się równoważą, zaś 10% wskazało na więcej i zdecydowanie więcej niedogodności. Ponadto, 96% ankietowanych wskazało, iż Sopot zyskuje ekonomicznie w bardzo dużym stopniu i w dosyć dużym stopniu z powodu przyjazdu turystów. Jednak co ciekawe, na pytanie: czy Pana(i) sytuacja finansowa ma związek z przyjazdem turystów do Sopotu? aż 86% odpowiedziało, iż w ogóle nie ma związku, a na pytanie, czy sytuacja finansowa Pana(i) rodziny, znajomych ma związek z przyjazdem turystów do Sopotu? aż 73% odpowiedzi było negatywnych. Pytani o inne niż finansowe korzyści z przyjazdu turystów odpowiedzi ankietowanych rozłożyły się mniej więcej po równo między tymi, którzy takie korzyści widzą w dosyć dużym stopniu, a tymi, którzy nie widzą ich w ogóle. Cytowane wyniki pokazują, iż nawet w kurorcie takim, jakim jest Sopot, ocena wpływu turystyki na rozwój lokalny nie jest jednoznaczna. Co prawda na bardzo ogólne pytanie dotyczące korzyści dla miasta mieszkańcy odpowiadają pozytywnie, jednak gdy pytani są o korzyści indywidualne, a zatem bardziej konkretne nie wskazują takowych. Między innymi te badania dowodzą w pewnym sensie, iż powszechnie przyjmuje się za pewnik, że skoro turysta zostawia pieniądze, musi przynosić korzyści i wpływać na lokalny rozwój. Jednak nikt się nie zastanawia, dokąd te pieniądze trafiają, jak wpływają na dalszy rozwój lokalnej gospodarki, kto na tym korzysta, itp. Na relację pomiędzy rozwojem turystyki a rozwojem lokalnym patrzeć należy przez pryzmat nie tylko korzyści bezpośrednich, jakimi mogą być wydatki turysty, ale także przez pryzmat korzyści pośrednich, tzn. dalszego obrotu tego turystycznego pieniądza w gospodarce, nazywanego efektem mnożnikowym (Gałecki 2004). Jeżeli efekt mnożnikowy ucieka poza lokalną gospodarkę, napędzając tym samym rozwój gospodarczy innych obszarów, to czy można 3 Badanie wykonane przez firmę PBS DGA Sp. z o. o. na zlecenie Urzędu Miasta w Sopocie na grupie 520 mieszkańców Sopotu w wieku powyżej 15 lat w czerwcu 2006 roku. Wyniki niepublikowane, cytowane dzięki uprzejmości Urzędu Miasta. 7

8 powiedzieć, że na danym obszarze, pełniącym funkcję turystyczną, jest ona czynnikiem rozwoju lokalnego? Jak wynika z powyższych rozważań, w badaniach relacji występujących pomiędzy funkcją turystyczną a rozwojem lokalnym jest wiele aspektów ją kształtujących. Dotyczy to również Polski. Dlatego też zasadniczym problemem jest nie tylko zbadanie, czy funkcja turystyczna jest czynnikiem rozwoju w skali lokalnej w Polsce, ale także (a może przede wszystkim), jaki jest mechanizm tego wpływu. Tym samym głównym problemem badawczym leżącym u podstaw niniejszej pracy jest zbadanie związków pomiędzy funkcją turystyczną a poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego w skali lokalnej w Polsce. W prowadzonych w Polsce badaniach przyjmuje się, że określenie skala lokalna oznacza gminę, o czym będzie jeszcze w pracy mowa. Natomiast główna hipoteza badawcza brzmi następująco: w Polsce funkcja turystyczna jest czynnikiem stymulującym rozwój lokalny. Chociaż tak postawiona hipoteza może być potraktowana jako truizm, w świetle chociażby koncepcji rozwoju zależnego (często stosowanej w tego typu badaniach) nie jest to tak oczywiste. W pracy postawiono również hipotezę dodatkową. Wynika ona z faktu, iż wpływ usług turystycznych (i paraturystycznych) na rozwój lokalny może być związany z występowaniem czynników endogennych oraz egzogennych. Pod pojęciem czynników endogennych należy w tym przypadku rozumieć wszystkie urządzenia i usługi turystyczne, których istnienie wynika z lokalnej przedsiębiorczości, działań miejscowych władz itp. Natomiast określenie czynniki egzogenne obejmuje wszystkie urządzenia i usługi turystyczne, które są co prawda zlokalizowane na obszarze tworzącym dany układ lokalny, ale ich obecność jest wynikiem zainwestowania środków przez inwestorów z zewnątrz (np. w postaci budowy hotelu, otwarcia restauracji), zatrudnienia pracowników spoza danej gminy itp. W przypadku słabiej rozwiniętych układów lokalnych (np. gmin o niższym poziomie zamożności, słabiej rozwiniętej infrastrukturze technicznej, niewielkiej przedsiębiorczości mieszkańców itp.) występowanie tylko czynników endogennych może być niewystarczające dla osiągnięcia korzyści wynikających z pojawienia się funkcji turystycznej. Natomiast dominacja czynników egzogennych może grozić eksportem korzyści (przede wszystkim środków finansowych) wynikających z istnienia funkcji turystycznej poza dany układ lokalny, podczas gdy związane z turystyką niedogodności (tzw. dysfunkcje turystyki) pozostaną na miejscu. Oczywiście stan optymalny byłby wówczas, gdyby funkcja turystyczna w danym układzie lokalnym 8

9 rozwijała się zarówno dzięki występowaniu czynników endogennych, jak i egzogennych, gdyż gwarantowałoby to rozwój lokalny oparty na turystyce. W związku z tym hipotezę dodatkową sformułowano następująco: w gminach Polski można dostrzec zjawisko, iż rozwój lokalny pod wpływem turystyki jest spowodowany zarówno przez czynniki endogenne jak i egzogenne. Na podstawie dostępnej literatury trudno byłoby jednak sformułować wnioski mówiące o tym, jak mechanizm wpływu tych czynników na rozwój lokalny oparty na turystyce może wyglądać. Rozmaite przykłady rozwoju funkcji turystycznej z pożytkiem dla rozwoju lokalnego ze świata i z Polski sugerują, by przyjąć, iż w różnych warunkach i na różnych obszarach różne czynniki, zaliczane tak do endo-, jak i do egzogennych czynników rozwoju, mogą odgrywać rolę decydującą. Rzadko kiedy występuje natomiast tak bardzo przecież pożądany stan równowagi między czynnikami endogennymi i egzogennymi. Ta część analizy, która poświęcona była poszukiwaniu mechanizmów decydujących o kształcie relacji między funkcją turystyczną a rozwojem lokalnym, była zatem badaniem o charakterze indukcyjnym, do którego nie została postawiona żadna hipoteza badawcza. Jak zauważa A. Kowalczyk, w państwach wysoko rozwiniętych (dotyczy to również Polski) bardzo trudno wykazać ekonomiczne znaczenie turystyki i można to zrobić jedynie w sposób pośredni lub na podstawie badań kwestionariuszowych na niewielkich próbach (Kowalczyk 2000a, s. 214). Ogólnie można powiedzieć, że trudność ta jest spowodowana: 1. brakiem dokładnych, nie budzących wątpliwości definicji pojęć tak podstawowych, jak turysta, turystyka, funkcja turystyczna. Powoduje to, że materia, jaką zajmują się geografowie turyzmu, nie jest w sposób precyzyjnie nakreślona. Nie jest to apel o dalsze rozważania definicyjno-teoretyczne nad pojęciem turysta, lecz uświadomienie sobie, że przedmiot naszych badań nie jest bezdyskusyjny; 2. problemem ze zdefiniowaniem, czym są usługi turystyczne (gospodarka turystyczna, przemysł turystyczny). Funkcjonuje co prawda w geografii turyzmu pojęcie usług paraturystycznych, ale czy analizując wpływ gospodarki turystycznej na rozwój danego obszaru powinno się je uwzględniać? (np. handel, usługi transportowe, itp.). Jeśli tak, to jak oddzielić tę część usług, które są świadczone turystom, od tych świadczonych mieszkańcom? 3. trudnościami z określeniem, jak badać, a zarazem wykluczyć efekt mnożnikowy turystyki. Efekt mnożnikowy sprawia, że wydatki na turystykę stymulują rozwój 9

10 także innych dziedzin gospodarki. Niezwykle istotne jest, aby wpływ ten zbadać. Z drugiej jednak strony w jaki sposób odseparować wpływ innych czynników, które także mogą mieć bardzo istotne znaczenie dla rozwoju (zwłaszcza biorąc pod uwagę jakość dostępnych danych)? 4. otwartością i stosunkowo niewielkimi rozmiarami układów ekonomicznych jednostek takich, jak gminy, co sprawia, iż bardzo trudno jest badać społecznogospodarcze korzyści takie, jak zmiany bezrobocia, przepływy kapitału, a także niektóre kategorie dochodów samorządowych; 5. trudnościami z określeniem dochodów z turystyki w budżetach lokalnych. Nie ma wszak jednego podatku od turystyki ; budżety samorządowe nie pozwalają nam stwierdzić, jaki udział podatków płaconych do budżetu gminy jest konsekwencją prowadzonej tam działalności turystycznej. Wymienione dylematy pokazują, iż z postawionym wcześniej problemem badawczym zmierzyć się można jedynie za pomocą metod pośrednich, w pewnym sensie uproszczonych, i przy szeregu pewnych założeń. Zostaną one w pierwszych rozdziałach pracy dokładniej omówione. Jak wspomniano, zasadniczym problemem leżącym u podstaw przedstawionej pracy jest nie tylko zbadanie, czy w Polsce turystyka jest czynnikiem rozwoju lokalnego, ale też odpowiedź na pytanie jak, za pomocą jakich mechanizmów i dzięki jakim czynnikom? Ogólnie można przyjąć, że tak jak na rozwój w każdych innych warunkach, tak i na kształt relacji między funkcją turystyczną a rozwojem lokalnym mogą mieć wpływ różne czynniki endogenne i egzogenne. Pytanie o to, które z nich są decydujące, ma zasadnicze znaczenie, zwłaszcza z punktu widzenia polityki lokalnej i planowania. Głównym celem niniejszej pracy jest wykazanie zachodzenia związku pomiędzy funkcją turystyczną a rozwojem lokalnym w Polsce oraz wskazanie czynników kształtujących relację między nimi. Aby zrealizować tak postawiony cel, praca podzielona została na dwa zasadnicze etapy. Na pierwszym etapie przeprowadzona została wstępna weryfikacja hipotezy na podstawie analiz statystycznych, a także wyodrębnione zostały gminy (case studies) do badania szczegółowego, jakie przeprowadzono na drugim etapie badań. Zasięg przestrzenny w pierwszej części obejmuje zatem obszar całej Polski, zaś w części drugiej cztery gminy będące studiami przypadków. 10

11 Zakres czasowy prowadzonych badań jest różny na poszczególnych ich etapach. Kiedy prowadzone były badania ilościowe na grupie wszystkich gmin w Polsce, które pozwoliły na wybór gmin do badania szczegółowego, najnowsze dostępne dane statystyczne pochodziły głównie z 2004 oraz 2005 roku (dane dotyczące Narodowego Spisu Powszechnego z 2002 roku; zob. tabela 4.1.1). Kiedy przeprowadzano badania szczegółowe w wybranych gminach posługiwano się już danymi statystycznymi z roku 2005 i Natomiast badanie terenowe przeprowadzono w lipcu, sierpniu i październiku 2006 roku, a także w sierpniu 2007 roku. Na każdym z etapów badania postawiono inne, szczegółowe cele badawcze: Cele na etapie I: 1. Zdefiniowanie pojęcia funkcja turystyczna 2. Wykazanie, że rozwój funkcji turystycznej w Polsce występuje z różnym natężeniem w poszczególnych częściach kraju 3. Wykazanie, że istnieje w Polsce związek pomiędzy funkcją turystyczną a poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego w gminach Cele na etapie II: 4. Pokazanie mechanizmów decydujących o wpływie/braku wpływu turystyki na rozwój społeczno-gospodarczy w skali lokalnej 5. Wskazanie czynników (endogennych i/lub egzogennych) mających wpływ na zróżnicowanie wpływu turystyki na rozwój społeczno-gospodarczy. Aby zrealizować tak postawione cele oraz aby zweryfikować hipotezy badawcze, przyjęto następującą strukturę pracy: W rozdziale pierwszym omówiono dwa podstawowe pojęcia, wykorzystywane w pracy, to jest pojęcie funkcji turystycznej oraz pojęcie rozwoju lokalnego. Pokazano, iż są one w literaturze w różny sposób definiowane, oraz wyjaśniono, jak są rozumiane w niniejszej pracy (cel 1). Rozdział drugi jest przedstawieniem kilku koncepcji badawczych, które wydają się być użyteczne z punktu widzenia prowadzonych badań. Są to koncepcja bazy ekonomicznej, koncepcja rozwoju zależnego, koncepcja rozwoju endogennego, koncepcja dwóch sektorów turystycznych, koncepcja cyklu ewolucji obszaru turystycznego w ujęciu R. Butlera oraz koncepcja przestrzeni turystycznej w rozumieniu S. Liszewskiego. Kolejny, trzeci rozdział, zawiera omówienie metody badawczej, jaka zastosowana została w pracy. Przedstawiono w nim kolejność postępowania badawczego, omówiono i 11

12 oceniono wykorzystywane źródła danych, a także scharakteryzowano zastosowane w pracy techniki analizy. W rozdziale czwartym przystąpiono do omówienia pierwszego etapu badań empirycznych. Podjęto w nim próbę ilościowego ujęcia funkcji turystycznej poprzez skonstruowanie wskaźnika poziomu rozwoju funkcji turystycznej. Wykorzystując tak stworzony wskaźnik pokazano zróżnicowanie funkcji turystycznej w Polsce (cel 2). Zbadano także, czy w sensie statystycznym istnieje związek pomiędzy funkcją turystyczną a poziomem rozwoju społeczno-gospodarczego w skali lokalnej (cel 3). W ostatniej części rozdziału wybrane zostały cztery gminy mające stać się studiami przypadku, w których przeprowadzone zostały następnie badania szczegółowe. Jak się okaże, będą nimi gminy Rewal, Mikołajki, Cisna i Krempna. Funkcja turystyczna wytypowanych gmin stała się głównym tematem kolejnego, piątego rozdziału. Omówiono w nim, w jaki sposób i w jakim czasie się ona w badanych gminach rozwijała, oraz poszczególne elementy składające się nań, to jest (w myśl przyjętej definicji): walory turystyczne, zagospodarowanie turystyczne oraz ruch turystyczny. Ostatni, szósty rozdział, zawiera analizę poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego badanych gmin oraz próbę powiązania go z funkcją turystyczną. Kształt relacji pomiędzy tymi dwoma zjawiskami został wytłumaczony przy pomocy omówionych w rozdziale trzecim koncepcji badawczych (cele 4 i 5). 12

13 Rozdział 1. Podstawowe pojęcia i koncepcje badawcze wykorzystywane w pracy 1.1 Funkcja turystyczna Pojęcie funkcji jest w geografii pojęciem znanym i szeroko omawianym. Po raz pierwszy użył go F. Ratzel w 1891 roku. Nawiązując do pojęcia używanego w fizjologii porównywał on miasto do żyjącego organizmu/organu (Defert 1988, Maik 2000). Tym samym można Go uznać za prekursora badań nad funkcjami miasta. Z czasem przyjęło się, że za funkcje miejskie uznaje się takie działania, które uzasadniają istnienie i rozwój miasta, zapewniając jednocześnie zasoby potrzebne do jego egzystencji (Beaujeu-Garnier, Chabot 1971, cyt. za: P. Defertem 1988) z wyłączeniem aktywności mieszkańców dla samych siebie (city serving production). Według K. Dziewońskiego (1971, s. 41) określanie typu miasta na podstawie jego funkcji być może jest nawet starsze od geografii jako nauki, o czym świadczą będące w powszechnym użyciu wyrażenia, takie jak np. miasto handlowe lub miasto portowe, miasto stołeczne lub miasto przemysłowe [czy miasto turystyczne przyp. MD]. Zdaniem W. Maika (2000, s. 179) zwykle przez funkcję miasta rozumie się jego działalność jako pewnej całości, czyli taką, która jest nie tylko racją bytu miasta, ale pozwala je wyróżnić i zidentyfikować w przestrzeni geograficznej. Chodzi zatem o działalność miasta skierowaną na zewnątrz, która jest podstawą rozwoju miasta i stwarza zasoby niezbędne dla jego egzystencji. Autor ten, wyróżniając osiem typów funkcji miast (m.in. funkcje polityczne i administracyjne, usługowe, przemysłowe) wyróżnia także funkcje turystycznowypoczynkowe. Jego zdaniem, punktem wyjścia w rozważaniach dotyczących funkcji miast jest pytanie: Od czego zależy podstawa gospodarcza miast, ich istnienie i rozwój? (Jerczyński 1973, s. 19, cyt. za: W. Maikiem 1997). Podstawę tę pisze dalej W. Maik (1997, s. 31) stanowią działalności społeczne i gospodarcze pełnione przez miasta w gospodarce narodowej i w społeczeństwie. W tym znaczeniu mówi się, że miasta spełniają określone funkcje. W podobny sposób o funkcjach miastach pisze M. Kiełczewska-Zaleska (1972, s. 110): funkcje miasta są to główne dziedziny działalności jego mieszkańców, od których zależy życie i rozwój miasta. K. Dziewoński (1971) podaje, że wśród propozycji określenia typów struktury funkcjonalnej miast w oparciu o kryteria ilościowe Ch. D. Harris zaproponował w 1943 roku wykorzystanie danych dotyczących stanu zatrudnienia w danej działalności. Podając dokładne 13

14 kryteria udziału zatrudnionych wyróżnił on 8 podstawowych typów miast (np. ośrodkiem handlu detalicznego można nazwać miasto, w którym zatrudnienie w handlu detalicznym stanowi powyżej 50% łącznego zatrudnienia w przemyśle i handlu i jest 2,2 raza większe niż w handlu hurtowym) 4. K. Dziewoński podaje także kilka innych klasyfikacji (m.in. W. William-Olssona, K. Wejcherta, H. J. Nelsona), z których każda opierała się na strukturze zatrudnienia 5. Również M. Kiełczewska-Zaleska (1972) uznaje, że podstawą wyróżniania typów funkcjonalnych miast jest charakter zajęć ludności. Jak widać, w geografii pojęcie funkcji miasta, jakkolwiek by jej nie definiować, opiera się przede wszystkim na określeniu znaczenia danej działalności gospodarczej dla miasta, liczonej udziałem danego sektora działalności w zatrudnieniu. W geografii miast definicja funkcji miejskich jest ściśle związana z pojęciem działalności miejskiej (Maik 2000, s. 180). I tak też geografowie zaczęli definiować pojęcie funkcji turystycznej zarówno Ci, którzy w swej typologii miast wyodrębnili m.in. miasta turystyczne (np. Maik 2000), jak i ci, którzy zajmowali się geografią turyzmu. Na przykład J. Warszyńska i A. Jackowski (1979, s. 208) przyjmują, że jednostki przestrzenne, w których turystyka stanowi dominującą formę działalności gospodarczej, określa się powszechnie mianem jednostek o funkcji turystycznej, podobnie jak w przypadku obszarów uprzemysłowionych i rolniczych mówi się o funkcjach przemysłowych i rolniczych. Istnieją więc obszary rolnicze, które pełnią funkcje rolnicze; istnieją tereny przemysłowe, pełniące funkcje przemysłowe, istnieją wreszcie obszary turystyczne pełniące funkcje turystyczne. Z kolei A. Matczak (1989, s. 29) uznaje, że przez funkcję turystyczną rozumiemy całą działalność społeczno-ekonomiczną miasta, która jest skierowana na obsługę turystów, i którą miasto spełnia w systemie gospodarki narodowej. Podobnie W. Kurek i M. Mika (2007, s. 40) przyjmują, iż przez funkcję turystyczną rozumie się wszelką działalność społeczno-ekonomiczną w miejscowości lub regionie, skierowaną na obsługę turystów, z której wynika jej(jego) zdolność do zaspokajania określonych potrzeb turystycznych. S. Liszewski (1989, s. 4), powołując się na tych samych geografów miasta co P. Defert i W. Maik podaje, że pojęcie funkcji w znaczeniu językowym oznacza m.in. czynność, działanie, rolę. Tak też jest ono rozumiane przez badaczy miast, którzy funkcję miasta kojarzą z jego profesją, racją bytu, jego znaczeniem w regionie, sieci osadniczej, państwie (Beaujeu-Garnier, Chabot 1971). Dodać jednak należy, iż chodzi o działalność 4 Co ciekawe, jedynym wyróżnionym typem, w którym nie znalazły się żadne konkretne wartości ani wskaźniki, jest typ miasteczek uzdrowiskowych i emerytów. 5 Żadna z typologii miast nie uwzględniała typu miasta turystycznego. 14

15 miasta skierowaną na zewnątrz, czyli o taką, która jest podstawą rozwoju miasta i stwarza niezbędne warunki do jego egzystencji. S. Liszewski odwołuje się tu zatem do koncepcji bazy ekonomicznej miasta, która zdaniem M. Jerczyńskiego (cyt. za: W. Maikiem 2000) jest jednym z dwóch systemów teoretyczno-badawczych, w jakim najpełniej rozwinęła się analiza funkcjonalna miasta. Koncepcja ta, scharakteryzowana w szeroki sposób przez K. Dziewońskiego (1971), wyjaśnia wzrost miasta w kategoriach podziału gospodarki miejskiej na dwa składniki: funkcje egzogenne i endogenne. Uznaje się, że to funkcje egzogenne są funkcjami miastotwórczymi; czynnikiem decydującym o egzystencji i rozwoju miasta. Funkcje endogenne, zwane też uzupełniającymi, to działalność świadczona na rzecz rynku lokalnego, wewnętrznego 6. W rozumieniu tej koncepcji turystyka jest ważnym czynnikiem miastotwórczym. Jest bowiem funkcją w bardzo dużym stopniu egzogenną, gdzie usługi wykonywane są przez mieszkańców, a skierowane przede wszystkim do zaspokojenia potrzeb osób spoza danego obszaru. Przykładem omówionego wyżej ekonomicznego podejścia do funkcji turystycznej jest ujęcie zaproponowane przez francuskich badaczy R. Baretje i P. Defert a (1972, cyt. za: J. Warszyńską i A. Jackowskim 1979). Stwierdzają oni, że o funkcjach turystycznych mówi się w przypadku regionów czy miejscowości, gdzie zatrudnienie w usługach i handlu związane z obsługą turystów stanowi ponad 50% (a często nawet ponad 70%) ogółu zatrudnionych. W praktyce jednak bardzo trudno obliczyć, jaki dokładnie odsetek ludności pracuje w usługach i handlu związanych z obsługą turystów. Wiąże się to nie tylko z ograniczonymi w tym względzie danymi statystycznymi, ale także (a może przede wszystkim) ze specyfiką samego zjawiska, jakim jest turystyka. Odróżnienie zatrudnienia w handlu na potrzeby turystów od zatrudnienia w handlu na potrzeby mieszkańców jest w zasadzie niemożliwe. To samo dotyczy całej pozostałej infrastruktury paraturystycznej. Aby jednak sprawdzić zaproponowane przez R. Baretje i P. Deferta podejście w warunkach polskich, można posłużyć się pewnym uproszczeniem, polegającym na obliczeniu, jaki udział wszystkich pracujących w danej gminie stanowią pracujący w usługach rynkowych 7. Okazuje się, że gmin, w których udział ten był w roku 2004 wyższy niż 70%, było w Polsce 4, zaś o odsetku przewyższającym 50% 51 (Derek 2007b). Nie mniej jednak wśród gmin tych znajdują się 6 Jak zauważa M. Kiełczewska-Zaleska (1971), K. Dziewoński wniósł do tej koncepcji pogląd, że także funkcje endogenne miasta mogą odgrywać rolę miastotwórczą. 7 Usługi rynkowe według klasyfikacji GUS obejmują następujące sekcje: G handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów mechanicznych, motocykli oraz artykułów użytku domowego, H hotele i restauracje, I transport, gospodarka magazynowa i łączność, J pośrednictwo finansowe, K obsługa nieruchomości, wynajem, nauka i usługi związane z prowadzeniem działalności gospodarczej, O pozostała działalność usługowa komunalna, społeczna i indywidualna, P usługi gospodarstw domowych, Q usługi świadczone przez organizacje i zespoły eksterytorialne 15

16 oprócz typowych gmin turystycznych, jak Jastarnia, Zakopane czy Krynica Morska, przede wszystkim gminy, w których wysoki odsetek pracujących w usługach rynkowych wynika z pewnością z innych powodów niż rozwinięta funkcja turystyczna (np. Raszyn, Ząbki, Warszawa). Z drugiej strony w Krynicy-Zdrój, Kołobrzegu (gmina wiejska) udział ten wynosił zaledwie 33%, w Ustce (gmina miejska), Kudowie-Zdrój i Władysławowie 30%, a w Cisnej już tylko 15%. Dane te są oczywiście pewnym uproszczeniem rzeczywistości (można by nawet rzec, iż uproszczeniem na korzyść wskaźnika, gdyż ujmują wszystkie usługi rynkowe zamiast tylko tych, które się ściśle wiążą z turystyką), wskazują jednak, że kryterium to też nie znajduje pełnego uzasadnienia w polskich realiach. Oczywiście postulat ostrożnego stosowania tego wskaźnika nie podważa faktu, że wysokie, ponadprzeciętne zatrudnienie w usługach jest cechą charakterystyczną dla turystyki. Co ciekawe, choć bardzo wiele definicji funkcji turystycznej opiera się na stwierdzeniu, że turystyka jest główną działalnością gospodarczą miasta (m.in. cytowani J. Warszyńska i A. Jackowski 1979, A. Matczak 1989), to jednak opisany wyżej wskaźnik R. Baretje i P. Deferta to w zasadzie jedyny podawany w literaturze przypadek, aby do charakteryzowania funkcji turystycznej wykorzystywać tylko i wyłącznie wskaźnik zatrudnienia w turystyce. Dowodzi to, że choć łatwo jest zdefiniować funkcję turystyczną danego obszaru w sposób wyżej omówiony, to jednak zdaniem wielu badaczy dobór mierników ją charakteryzujących jest już bardziej skomplikowany, i nie może opierać się wyłącznie o zatrudnienie. Choć aspekt gospodarczy pojawia się w wielu badaniach dotyczących funkcji turystycznej, to jednak zawsze w połączeniu z innymi miernikami (np. W. Gaworecki 2003, A. Jackowski 1981). Przy badaniach ilościowych, obejmujących większą liczbę jednostek, najczęściej wykorzystywane wskaźniki dla określenia roli turystyki w gospodarce to udział firm i/lub osób zatrudnionych w turystyce, a dokładniej w sekcji hotele i restauracje (sekcja H) systemu REGON (por. m.in. M. Durydiwka 2005, E. Zuzańska-Żyśko 2005). Drugim, obok gospodarczego, miernikiem funkcji turystycznej, który najczęściej pojawia się w literaturze, jest miernik liczby miejsc noclegowych per capita. Wskaźnik ten zaproponowany został przez francuskiego badacza P. Deferta w roku 1950, wykorzystany po raz pierwszy w siedem lat później w raporcie dotyczącym rozwoju turystycznego regionu Gruyère w Szwajcarii, zaś opublikowany po raz pierwszy w 1967 (Defert 1988). Jego postać matematyczna wygląda następująco: T= L*100/P, 16

17 gdzie: L liczba miejsc noclegowych, P liczba ludności na danym obszarze. Wartość wskaźnika powyżej 100 informuje o rozwiniętej funkcji turystycznej. Do dzisiaj wskaźnik ten jest bardzo często używany w badaniach nad funkcją turystyczną (por. m.in. B. Meyer 2004, D. Milewski 2005). Wydaje się jednak, że wartości graniczne wskaźnika przyjęte przez P. Deferta nie mają przełożenia na warunki polskie. We Francji do grupy miejscowości o wartościach zalicza się bowiem miejscowości alpejskie czy położone na Lazurowym Wybrzeżu (Warszyńska, Jackowski 1979), gdzie tradycje turystyczne należą do najstarszych w Europie. S. Liszewski (1989, s. 71), prowadząc badania funkcji turystycznej w Augustowie stwierdził, że w świetle doświadczeń empirycznych przyjęte kryterium wartości jest zbyt wysokie dla wykazania występowania funkcji turystycznej w miastach polskich o złożonej na ogół strukturze gospodarczej. A. Szwichtenberg i J. Borzyszkowski (2000) wykazali z kolei, że wskaźnik ten eksponuje miejscowości o niewielkiej liczbie mieszkańców, jego konstrukcja jest zaś niekorzystna dla dużych jednostek. Aby sprawdzić, czy rzeczywiście wskaźnik ten jest w swej klasycznej postaci zbyt rygorystyczny dla polskich warunków, policzono jego wartość dla gmin w Polsce (tabela 1.1.1). Okazuje się, że gdyby za gminy o rozwiniętej funkcji turystycznej traktować te, dla których wartość wskaźnika P. Deferta wynosi powyżej 100, gmin takich byłoby w Polsce zaledwie 16. Tabela Gminy o rozwiniętej funkcji turystycznej w Polsce według wskaźnika P. Deferta Gmina Wartość wskaźnika Rewal 587,2 Łeba 432,2 Krynica Morska 394,9 Mielno 386,3 Dziwnów 352,4 Jastarnia 250,1 Władysławowo 242,0 Ustronie Morskie 195,4 Międzyzdroje 156,1 Ustka 144,8 Szklarska Poręba 141,2 Karpacz 140,8 Stegna 121,9 Kołobrzeg 120,9 Cisna 119,8 Zakopane 102,5 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS (2004 r.) i danych Departamentu Turystyki Ministerstwa Gospodarki (poł r.) Są także autorzy, którzy w swoich badaniach nad funkcją turystyczną do wskaźnika określającego bazę noclegową dodają wskaźnik jej wykorzystania por. np. L. Balicki i in. 17

18 (1996); A. Szwichtenberg i J. Borzyszkowski (2000). R. Wiluś (1997) zauważa, że ruch turystyczny i zagospodarowanie turystyczne są najczęściej stosowanymi i omawianymi w literaturze miernikami funkcji turystycznej. Cytowany Autor, badając rozwój funkcji turystycznej w dolinie Warty, wziął pod uwagę atrakcyjność turystyczną, rozumianą jako walory turystyczne, zagospodarowanie turystyczne i dostępność komunikacyjną; a także ruch turystyczny i osadnictwo turystyczne (głównie letniskowe). Z kolei A. Jackowski (1981), konstruując typologię miejscowości województwa nowosądeckiego pod względem pełnionych funkcji turystycznych, uwzględnił takie kryteria, jak warunki środowiska przyrodniczego, uwarunkowania społeczno-gospodarcze, wielkość ruchu turystycznego oraz zagospodarowanie turystyczne. Natomiast A. Wolaniuk (1998), rozpatrując funkcję turystyczną w odniesieniu tylko do jednej ulicy łódzkiej ulicy Piotrkowskiej uważa, że o jej funkcji turystycznej świadczy obecność tam placówek kultury (galerie, muzea, kina, etc.), organizatorów turystyki (biur podróży i hoteli), gastronomicznych (restauracje, bary, pizzerie), handlowych (sklepy sportowe i turystyczne, wielkie domy towarowe) oraz zabytków architektury (zabytkowe kamienice, kościoły, fabryki, i inne). Autorka zwraca zatem uwagę przede wszystkim na takie mierniki funkcji turystycznej, jak zagospodarowanie turystyczne i walory turystyczne (zabytki). Uważa ona także, że fakt, iż zespół architektoniczny ulicy Piotrkowskiej wpisany został na listę zabytków, potwierdza jej funkcję turystyczną (Wolaniuk 1998). W literaturze pojawiają się też bardzo szerokie, ujmujące wiele aspektów, ujęcia. Np. A. Matczak (1989) stwierdza, że tylko łączna i równolegle prowadzona funkcjonalnomorfologiczna analiza trzech następujących elementów daje szansę pełnej identyfikacji miast pełniących funkcję turystyczną: 1. analiza zasobów środowiska geograficznego oraz infrastruktury warunkującej przyjazdy turystów, jako pokazanie potencjalnych (zasoby) oraz rzeczywistych (infrastruktura) możliwości obsługi turystów; 2. wielkość i struktura konsumpcji turystycznej, którą pośrednio badać można poprzez analizę wielkości i zróżnicowania ruchu turystycznego; 3. społeczne, gospodarcze i przestrzenne skutki wynikające z obsługi turystów. Takie ujęcie wymaga jednak od badacza pogłębionych badań terenowych a zatem możliwe jest przy analizie przypadków i opisie funkcji turystycznej jednego obszaru, a raczej niemożliwe do zastosowania przy szerszych analizach ilościowych. Przykłady różnej kombinacji mierników określających funkcję turystyczną obszarów można by mnożyć. Szeroki przegląd występujących w literaturze definicji prezentuje J. 18

19 Fischbach (1989). Celem przytoczenia powyżej kilku wybranych podejść badawczych było pokazanie, że każdy z badaczy nieco inaczej podchodzi do tego zagadnienia, stosując nieco odmienne instrumentarium w zależności od sposobu postrzegania problemu, dostępności danych, skali przestrzennej badanego zjawiska (jedna miejscowość czy cały region), oraz kilku innych cech. Jednak ogólne ramy określające zjawisko (choć występują w różnych konfiguracjach) są do siebie zbliżone (tabela 1.1.2). Najczęściej pojawiające się mierniki to baza noclegowa, znaczenie sektora turystycznego dla gospodarki (które także można traktować jako miernik zagospodarowania turystycznego), ruch turystyczny oraz walory turystyczne. Tabela Mierniki funkcji turystycznej wykorzystywane (lub proponowane do wykorzystania) przez wybranych badaczy Klasyczny wskaźnik P. Deferta (Defert 1988) MIERNIKI Walory turystyczne / środowisko geograficzne x x x x x Zagospodarowanie turystyczne (baza noclegowa) x x x x x x x x x x x Znaczenie sektora turystycznego dla gospodarki x x x x x x x x Ruch turystyczny x x x x x x x Dostępność komunikacyjna x Przemiany przestrzenne x x * jest to wskaźnik funkcji rekreacyjnej (koeficient rekreační funkce území) Źródło: opracowanie własne P. Defert, R. Baretje 1972 J. Warszyńska, A. Jackowski 1979 A. Jackowski 1981 S. Liszewski 1989 A. Matczak 1989 L. Balicki i in R. Wiluś 1997 J. Vágner 1999* A. Szwichtenberg, J. Borzyszkowski 2000 W. Gaworecki 2003 M. Durydiwka 2005 E. Zuzańska-Żyśko 2005 Jak już wcześniej wykazano, termin funkcja turystyczna odnosi się do konkretnego obszaru, fragmentu przestrzeni geograficznej. Ponieważ w literaturze geograficznej mówi się o regionie rolniczym, miejskim czy też przemysłowym, na tej samej zasadzie można też mówić o regionach (czy też innych jednostkach przestrzennych), dodając przymiotnik turystyczny. Rozważając zagadnienia funkcji turystycznej warto zastanowić się przez 19

20 chwilę, czy region turystyczny jest tym samym, co region pełniący funkcje turystyczne? Czy gmina turystyczna jest tym samym, co gmina pełniąca funkcje turystyczne? Z pozoru ta gra słowna może wydawać się nonsensowna, tym niemniej warto zwrócić uwagę, że zagadnienie to ściśle łączy się z definicją funkcji turystycznej. W literaturze przedmiotu najczęściej definiowanym pojęciem jest pojęcie regionu turystycznego. Zdaniem S. Liszewskiego (2002b, ss ) jest to taki obszar, który charakteryzuje się atrakcyjnymi walorami turystycznymi, głównie naturalnymi, oraz odpowiednim zagospodarowaniem, na którym koncentruje się ruch turystyczny. Ważną cechą określającą każdy region, w tym również turystyczny, jest jego wewnętrzna spójność i powiązanie, których intensywność wyznacza granice regionu. W innym miejscu ten sam Autor stwierdza, iż region turystyczny to taka część przestrzeni geograficznej, na której koncentruje się ruch turystyczny (Liszewski 2003). Podstawą definicji takiego regionu jest wielkość, struktura, zasięg, sezonowość i natężenie ruchu turystycznego. Podobnie M. Durydiwka i A. Kowalczyk (2003) proponują, aby rozpatrywać regiony turystyczne z punktu widzenia walorów turystycznych, zagospodarowania turystycznego i cech ruchu turystycznego. Z kolei J. Warszyńska i A. Jackowski (1979, s. 32) rozumieją region turystyczny jako obszar pełniący funkcję turystyczną na zasadzie pewnej jednorodności cech środowiska geograficznego oraz wewnętrznych powiązań usługowych ( ). Zwolennikiem podobnego (funkcjonalnego) podejścia wydaje się być M. Baczwarow (2003), krytykujący częste podejścia do regionu turystycznego od strony podaży, czyli warunków (zasobów), które potencjalnie mogą dopiero przekształcić jakiś obszar w region turystyczny. Poza kwestią definicji regionu turystycznego (a dodać można, że zdaniem niektórych badaczy termin ten w dobie globalizacji traci swój sens por. np. M. Durydiwka, A. Kowalczyk 2003) istotnym zagadnieniem jest problem jego delimitacji. Zdaniem M. Baczwarowa (2003) cała problematyka regionalizacji turystycznej sprowadza się do wyznaczania granic regionów turystycznych. Autor zwraca uwagę na fakt, iż mówimy jednocześnie o regionie Azji Środkowo-Wschodniej, o Roztoczu, a nawet i o mniejszych jednostkach regionalnych. M. Durydiwka i A. Kowalczyk (2003, s.26), powołując się na J. Jafariego (2001, cyt. za: M. Durydiwką i A. Kowalczykiem 2003), piszą: w zakresie turystyki, regiony mogą być wyznaczane dla usprawnienia działań marketingowych, organizacyjnych i planistycznych, bądź w celu podania informacji przestrzennej o rozwoju infrastruktury turystycznej. Jak zauważają oni dalej, regiony turystyczne traktuje się więc jako narzędzie badania i przedmiot poznania, jak również narzędzie działania. W tym rozumieniu region turystyczny nie musi być jednostką homogeniczną pod względem 20

21 funkcjonalnym, lecz może być po prostu jednostką administracyjną, dla której zbierane są dane statystyczne dotyczące turystyki. Innym określeniem pojawiającym się w literaturze jest miejscowość turystyczna. J. Warszyńska i A. Jackowski (1979, s. 32) oraz A. Jackowski (1981, s. 8) uznali za miejscowość turystyczną jednostkę osadniczą (miasto, osiedle, wieś) która ze względu na walory turystyczne, infrastrukturę turystyczną i dostępność komunikacyjną stanowi punkt docelowy lub etapowy migracji turystycznych. Tę samą definicję przyjmuje A. Kowalczyk (2000a). Natomiast W. Gaworecki (2003) definiuje ją jako wiejską lub miejską jednostkę osadniczą, wyposażoną w podstawowe walory turystyczne i infrastrukturę turystyczną, której znaczna część ludności trudni się pracą w bezpośredniej lub pośredniej gospodarce turystycznej. Jednocześnie podkreśla on fakt, iż problem definicji miejscowości turystycznej jest kontrowersyjny, złożony, i wymaga badań naukowych (Gaworecki 2003, s. 238). Znacznie rzadziej pojawia się natomiast w literaturze definicja gminy turystycznej (Derek 2006). Jest to pojęcie bardzo często używane w języku potocznym, zaś posługiwanie się nim w literaturze jest raczej intuicyjne i nie precyzowane (Matczak 1989). Tymczasem można przyjąć, że gmina turystyczna jest rodzajem regionu turystycznego zwłaszcza w rozumieniu regionu jako narzędzia badania. Na podstawie przedstawionych wyżej definicji i zagadnień dotyczących regionu turystycznego można zatem przyjąć, iż gmina turystyczna to taka gmina, która ze względu na walory turystyczne, infrastrukturę turystyczną i dostępność komunikacyjną stanowi obszar docelowy lub etapowy migracji turystycznych, gdzie turystyka stanowi dominującą formę działalności gospodarczej. Albo prościej: gmina turystyczna to taka gmina, której obszar pełni funkcje turystyczne. Powyższe wywody podsumować można stwierdzeniem, że w literaturze przedmiotu można wyróżnić dwa zasadnicze podejścia do funkcji turystycznej i regionu turystycznego (miejscowości, gminy): ujęcie wąskie (tradycyjne, klasyczne) nawiązujące do definicji samego pojęcia funkcja oraz jego rodowodu w geografii. Jeśli na jakimś obszarze turystyka pełni dominującą rolę w gospodarce, to można powiedzieć że jest to obszar pełniący funkcje turystyczne. Obszar ten można wówczas nazwać regionem turystycznym, gminą turystyczną, czy miejscowością turystyczną. ujęcie szerokie (nowe) zakładające, że pojęcie funkcji pełnionej przez jakiś obszar ewoluowało, i oprócz znaczenia stricte społeczno-gospodarczego dany obszar musi także spełniać inne kryteria. Kryteriami tymi są zagospodarowanie turystyczne, ruch 21

22 turystyczny czy walory turystyczne. Takie rozumienie funkcji turystycznej nawiązuje do najczęściej podawanych definicji regionu turystycznego (w rozumieniu m.in. S. Liszewskiego, M. Durydiwki i A. Kowalczyka). A zatem aby można było powiedzieć, że dany obszar pełni funkcje turystyczne, musi pojawić się całe spektrum kilku czynników o tym decydujących. Wydaje się że to drugie, szersze pojęcie funkcji turystycznej, uwzględniające nie tylko zagospodarowanie, ale też ruch i walory turystyczne, jest pojęciem właściwszym, pełniej oddającym charakter badanego zjawiska. Dodać należy, że pod pojęciem zagospodarowania turystycznego rozumiane jest także znaczenie sektora turystycznego dla gospodarki. Relacje pomiędzy trzema zasadniczymi elementami, składającymi się na takie ujęcie funkcji turystycznej, obrazuje rycina Istnieją obszary, które charakteryzują się wyłącznie walorami turystycznymi, zagospodarowaniem lub ruchem turystycznym, bądź też obszary, gdzie występują kombinacje dwóch z trzech wymienionych elementów. Nie można ich jednak nazwać obszarami pełniącymi funkcję turystyczną. Dlaczego? Rycina Funkcja turystyczna Walory turystyczne FT Ruch turystyczny Zagospodarowanie turystyczne FT funkcja turystyczna Źródło: opracowanie własne W XXI wieku turystyka stała się zjawiskiem już nie tylko masowym, ale sposobem na życie; normą charakteryzującą nasze społeczeństwo. W sytuacji, gdy ludzie podróżują w przestrzeni pozaziemskiej, nie wspominając o ekstremalnych wyprawach w najwyższe góry, na dno oceanów, pustynie czy bieguny Ziemi, niewiele jest na świecie miejsc, o których można by powiedzieć, że nie ma tam ani żadnego zagospodarowania, ani (tym bardziej) 22