Zastosowanie GIS w systemach ERP

Transkrypt

1 Rozdział 35 Zastosowanie GIS w systemach ERP Streszczenie. Jednym z atrybutów systemów ERP jest otwartość na inne systemy informatyczne. Coraz większego znaczenia nabierają obecnie analizy, które poza wartościami liczbowymi, wskaźnikami i opisami uwzględniają element przestrzeni. Celem rozdziału jest ukazanie możliwości zastosowania systemów informacji przestrzennej (GIS) w różnych obszarach systemów ERP. Krótko zaprezentowano systemy ERP jako narzędzie zarządzania organizacją oraz opisano istotę i rodzaje systemów informacji przestrzennej. 1 System ERP jako narzędzie zarządzania organizacją Celem systemów planowania zasobów przedsiębiorstwa - ERP (Enterprise Resource Planning) jest zapewnienie optymalizacji zasobów i procesów wewnętrznych organizacji. System ERP łączy dostawców i klientów w łańcuch dostaw, koordynuje sprzedaż, marketing, produkcję, zaopatrzenie, dystrybucję, finanse, rozwój produktu i zasoby ludzkie [9]. Zawiera także rozbudowane możliwości symulacji co-jeśli, co pozwala analizować skutki finansowe potencjalnych decyzji. Systemy ERP składają się z wielu modułów, które zawierają obiekty funkcjonalne realizujące różne scenariusze procesów biznesowych. W procesie wdrożenia systemu, poprzez wybór obiektów funkcjonalnych, tworzy się rozwiązania dostosowane do potrzeb i ograniczeń przedsiębiorstwa. Moduły i funkcje biznesowe w ramach poszczególnych podsystemów są dobierane w zależności od profilu i potrzeb firmy. W systemach ERP można wyróżnić cztery obszary funkcjonalne (podsystemy): marketing i sprzedaż, zarządzanie łańcuchem dostaw, zarządzanie finansami oraz zarządzanie zasobami ludzkimi, które opisano w tabeli 1. Podstawą systemu ERP jest podsystem zarządzania finansami, który dostawcy oprogramowania rozszerzyli o metody zarządzania logistycznego, nakreślone przez APICS w standardzie MRP II (Manufacturing Resource Planning). Dlatego systemy ERP pozwalają na zarządzanie przedsiębiorstwem przez pryzmat jego finansów, z uwzględnieniem warunków na rynku i występujących ograniczeń w działalności [4]. Zarządzanie finansami oznacza gromadzenie i wydatkowanie środków finansowych na cele działalności gospodarczej, czyli dobór źródeł finansowania oraz alokację środków finansowych w taki sposób, aby było możliwe osiągnięcie podstawowego celu strategicznego przedsiębiorstwa. Anna Lenart Uniwersytet Gdański, Katedra Informatyki Ekonomicznej, ul. Piaskowa 9, Sopot, Polska anna.lenart@univ.gda.pl

2 A. Lenart Tabela 1. Obszary funkcjonalne systemu ERP [7] Obszar funkcjonalny marketing i sprzedaż Funkcje biznesowe analizy marketingowe, obsługa zleceń (sprzedaż), wsparcie klienta, zarządzanie relacjami z klientami (CRM) zaopatrzenie, produkcja, transport, zarządzanie materiałami rachunkowość finansowa, alokacja i kontrola kosztów, planowanie i budżetowanie, zarządzanie przepływami pieniężnymi (cash flow) rekrutacja, zarządzanie personelem, płace, szkolenia zarządzanie łańcuchem dostaw zarządzanie finansami zarządzanie zasobami ludzkimi Drugim ważnym podsystemem jest logistyka. Zarządzanie logistyczne dotyczy funkcji operacyjnych realizowanych w łańcuchu dostaw (zaopatrzenia, produkcji i dystrybucji). Zaopatrzenie to zakupy i rozwój produktu, natomiast produkcja obejmuje wytwarzanie i montowanie. Dystrybucja związana jest z magazynowaniem, gospodarką zapasami oraz transportem i realizacją dostaw. Obecnie w bardziej zaawansowanych systemach ERP podsystem ten oferuje rozwiązania z zakresu zarządzania łańcuchem dostaw SCM (Supply Chain Management). Systemy ERP udostępniają również rozbudowane funkcjonalnie podsystemy zarządzania zasobami ludzkimi. Zasoby ludzkie obok zasobów finansowych, rzeczowych i informacyjnych stanowią kapitał każdej organizacji. Od właściwego zarządzania zasobami ludzkimi uzależniony jest sukces organizacji. Rola zasobów pracy stale rośnie, a jednocześnie zmniejsza się znaczenie zasobów materialnych i finansowych, bowiem to pracownicy decydują o wykorzystaniu wszystkich pozostałych zasobów przedsiębiorstwa. Coraz większego znaczenia nabierają kwalifikacje i umiejętności pracowników. W celu lepszego dopasowania produktów do potrzeb klienta i odzwierciedlenia wzrostu znaczenia obsługi klientów w systemach ERP wyodrębniono podsystem marketingu i sprzedaży. Zadaniem marketingu jest badanie rynku oraz ustalanie celów rynkowych przedsiębiorstwa i sposobów ich realizacji. Zarządzanie sprzedażą rozstrzyga o pozycji firmy na rynku oraz decyduje o jej kondycji finansowej. Sprzedaż stanowi najważniejszą część biznesu, ponieważ umożliwia weryfikację oferty rynkowej. Zarządzanie sprzedażą jest związane z obsługą klienta, czyli wykonywaniem wszystkich czynności związanych z realizacją zleceń. W ramach tego podsystemu udostępniane są rozwiązania charakterystyczne dla systemów zarządzania relacjami z klientami CRM (Customer Relationship Management). Szczegółowej charakterystyki systemów ERP i ich kierunków rozwoju dokonano szerzej w: [1], [3], [4], [7]. 414

3 2 Istota i rodzaje systemów informacji przestrzennej Zastosowanie GIS w systemach ERP Wzrost znaczenia informacji we współczesnym świecie spowodował lawinowy rozwój technologii związanych z gromadzeniem, przechowywaniem, analizowaniem, udostępnianiem i ochroną informacji. Szczególną rolę pełni obecnie informacja przestrzenna (geograficzna). Konieczność wykorzystania informacji przestrzennych w różnych dziedzinach nauki i gospodarki, zarządzania zasobami naturalnymi, ochronie środowiska doprowadziła do powstania systemów informacji przestrzennej. Współczesne systemy informacji przestrzennej to połączenie zaawansowanych technologii informatycznych, sieciowych i komunikacyjnych, pracujących na wydajnych platformach sprzętowych i szeroko wykorzystujących urządzenia peryferyjne. W literaturze GIS ma różne znaczenia i definicje. Skrót GIS odnoszący się do systemów informacji geograficznej (Geographical Information System) powstał w latach 60. XX w., kiedy zakres jego zastosowań był znacznie węższy niż obecnie. GIS jako system informacji geograficznej to system informatyczny do gromadzenia, przechowywania, wyszukiwania, analizowania i wizualizacji danych przestrzennych [5]. Zamiennie stosowane jest określenie system geoinformacyjny, czyli narzędzie zbierania, przechowywania, analizy, przetwarzania i wizualizacji danych związanych z określoną lokalizacją w środowisku geograficznym [10]. Systemy geoinformacyjne służą do opisu, wyjaśniania i przewidywania rozkładu przestrzennego zjawisk geograficznych [6]. W języku polskim określenie GIS oznacza również system informacji przestrzennej SIS (Spatial Information System), który ma znacznie szerszy zakres zastosowań, ale jako skrót nie jest stosowany. Wynika to z faktu, że pierwszy system GIS służył do tworzenia geograficznej bazy danych o zasobach naturalnych. Dopiero później systemy GIS zaczęły być stosowane w innych dziedzinach, niekoniecznie uzasadniających użycie słowa geograficzny, ale było już za późno, skrót GIS zaczął być popularny na rynku [5]. Ze względów historycznych GIS jest określeniem wszystkich systemów do zarządzania informacjami o otaczającej nas przestrzeni. Można wyróżnić trzy główne cechy systemów GIS [2]: zapewnienie integralności i spójności danych - udostępniają mechanizmy wprowadzania, gromadzenia i przechowywania danych przestrzennych oraz zarządzania nimi; przeprowadzanie analiz na podstawie zgromadzonych danych; wizualizacja i udostępnianie danych w żądanej postaci - wyniki analiz przestrzennych można przedstawiać w postaci opisowej (tabelarycznej) lub graficznej (mapa, diagramy, wykresy, rysunki). Prezentacja danych GIS może przybierać postać interaktywnej mapy. Mapa cyfrowa przechowuje umiejscowienie i kształt geometryczny obiektów geograficznych wraz z informacjami opisującymi te obiekty. ( ) Obiekt to składnik warstwy [5]. Warstwa obejmuje obiekty posiadające cechę wspólną. W systemach GIS można stosować różne modele danych: wektorowe, rastrowe i obiektowe. Mapa w postaci wektorowej składa się ze zbioru obiektów opisanych współrzędnymi. Dzięki wyodrębnieniu obiektów można do nich podłączyć informacje z bazy danych. W przypadku mapy rastrowej nie jest to możliwe. Mapa w postaci rastrowej to siatka punktów zorganizowanych w wiersze i kolumny. Każdy z punktów może przyjmować różne wartości (kolory), co tworzy obraz. Można również stosować modele obiektowe, które skupiają się na zbiorach obiektów przestrzennych i ich wzajemnych powiązaniach. Każdy obiekt może być pakietem cech 415

4 A. Lenart geometrycznych, właściwości i metod. Modele wektorowe, rastrowe i obiektowe są często opisywane w literaturze: [5; 6; 10]. Zgodnie z koncepcją systemową GIS składa się z pięciu wzajemnie powiązanych elementów: sprzętu komputerowego, oprogramowania, danych, zasobów ludzkich i metod (zadań). Systemy GIS w celu gromadzenia i przetwarzania danych zawierających lokalizację przestrzenną korzystają z geoinformacyjnych baz danych, które są cyfrowym odzwierciedleniem map. Szerzej na ten temat piszą: [2; 5;10]. Systemy informacji przestrzennej rozwijają się w wielu kierunkach [2; 5]: wykorzystując sieć Internet (Web GIS), wykorzystując łączność bezprzewodową i komputerowe urządzenia przenośne (Mobile GIS), wykorzystując zaawansowaną grafikę komputerową i techniki wizualizacji (3D GIS); wykorzystując multimedia (multimedialny GIS); wykorzystując hipermedia (hipermedialny GIS). Web GIS można obsługiwać za pomocą przeglądarki internetowej. Mapa jest przesyłana przez Internet, przetwarzana przez przeglądarkę i prezentowana użytkownikowi. W systemach Web GIS do obsługi wymiany i przechowywania danych przestrzennych stosowany jest język GML (Geography Markup Language). Jest to odmiana języka XML (extensible Markup Language) przystosowana do przechowywania i transportu danych przestrzennych. Zawiera część geometryczną i opisową. GML jest językiem opisu wektorowych danych geometrycznych i atrybutowych oraz narzędziem opisu operacji przestrzennych [5; 10]. Większość zastosowań GIS w urządzeniach przenośnych to odbiorniki GPS (Global Positioning System), palmtopy lub telefony komórkowe. Mobile GIS umożliwiają nawigację na mapie lub określanie współrzędnych obiektu na mapie. Dane z bazy danych są osiągalne w terenie za pomocą urządzeń mobilnych wykorzystujących bezprzewodowe środki łączności. Dzięki temu pracownik wykonujący pracę w terenie może uzyskać dostęp do danych oraz ma możliwość aktualizacji danych pozyskiwanych w terenie. Wykorzystanie technologii 3D GIS pozwala zamiast płaskiej mapy uzyskać modele trójwymiarowych i wirtualnych map. Są one często wykorzystywane przez projektantów, którzy stosują też systemy CAD (Computer Aided Design). Multimedialny GIS oprócz mapy i danych tekstowych odtwarza film (np. historia miasta) lub zdjęcia (np. krajobrazu), a także zarejestrowane w terenie dźwięki (np. hejnał). Hipermedialny GIS wykorzystuje hipermapy, czyli środek multimedialny oparty na współrzędnych, który pozwala użytkownikowi na elastyczne przeglądanie informacji. Przykładowo po wybraniu budynku ratusza miejskiego można posłuchać hejnału lub zobaczyć film wideo dotyczący historii oraz wnętrze ratusza. Można też stosować kamery audio-wideo w zakresie monitoringu ruchu pojazdów w mieście. Kierunki rozwoju i rodzaje systemów GIS są opisywane w literaturze: [2; 5; 8; 10]. W latach 90. ubiegłego wieku koszty zakupu systemów GIS znacznie spadły. Najbardziej znani dostawcy tych rozwiązań to ESRI, Intergraph i Mapinfo [8]. Oprogramowanie geoinformacyjne (GIS) należy do najszybciej rozwijających się dziedzin informatyki, określanej jako geoinformatyka lub geomatyka. Geoinformatyka obejmuje problematykę przetwarzania danych przestrzennych, które pozwalają opisywać złożoność środowiska geograficznego za pomocą atrybutów odniesionych do pewnego układu współrzędnych geograficznych [10]. 416

5 Zastosowanie GIS w systemach ERP 3 Możliwości zastosowania GIS w różnych obszarach systemu ERP Otwartość na inne rozwiązania informatyczne (np. GIS) to jeden z kierunków rozwoju systemów ERP [3]. Obecnie GIS przestał być tylko narzędziem analizy danych przestrzennych. Jest systemem informatycznym, który integruje informacje pochodzące z różnych źródeł i wspomaga podejmowanie decyzji. Z punktu widzenia zarządzania GIS to przestrzenny system wspierania podejmowania decyzji. Systemy ERP są stosowane nie tylko w przedsiębiorstwach produkcyjnych, handlowych czy dystrybucyjnych, ale również w jednostkach administracji, instytucjach finansowych i ubezpieczeniowych itp. Najważniejszymi użytkownikami GIS są obecnie urzędy administracji państwowej i samorządowej, ale coraz częściej interesują się tymi systemami przedsiębiorstwa produkcyjne i handlowe, a także instytucje ubezpieczeniowe. Jednostki administracji stosują systemy GIS w zakresie zarządzania gruntami i nieruchomościami oraz planowania przestrzennego i monitorowania stanu środowiska (analiza zanieczyszczeń), a także w systemach bezpieczeństwa. Urzędy miejskie udostępniają rozwiązania z zakresu Web GIS w ramach serwisów informacji miejskiej (np. interaktywne plany miast lub mapy podziału administracyjnego miasta z uwzględnieniem zagospodarowania przestrzennego). Instytucje ubezpieczeniowe mogą przeprowadzać analizę zdarzeń na różnych obszarach i na tej podstawie ustalać wysokość stawek ubezpieczeń komunikacyjnych. Przegląd zastosowań GIS w administracji i usługach publicznych opisano w [6]. W rozdziale skupiono uwagę na rzadziej opisywanych w literaturze zastosowaniach GIS w przedsiębiorstwach. Obszary systemów ERP w których można stosować GIS podzielono na dwie grupy. Pierwsza grupa dotyczy opisywanych w literaturze propozycji zastosowania GIS w marketingu, sprzedaży i transporcie, a druga to własne propozycje z zakresu majątku trwałego i gospodarki remontowej. W tabeli 2 zaprezentowano przykłady zastosowania systemów informacji przestrzennej w marketingu, sprzedaży i transporcie. Tabela 2. Przykłady zastosowania GIS w marketingu, sprzedaży i transporcie [5; 10] Obszar Marketing Sprzedaż Transport Przykładowe zastosowania GIS Analizy geomarketingowe Planowanie kampanii reklamowych Śledzenie aktywności konkurencji Analiza reakcji na kampanie reklamowe na różnych obszarach Zarządzanie personelem sprzedaży Podejmowanie decyzji lokalizacyjnych (np. nowe oddziały, magazyny) Optymalizacja magazynowania towarów (minimalizacja kosztów dystrybucji) Optymalizacja tras przejazdu samochodów dostawczych Znajdowanie najkrótszej drogi między dwoma punktami Śledzenia ruchu pojazdu na mapie dzięki systemowi GPS Kontrola czasu przejazdu W związku z zastosowaniem narzędzi GIS w prowadzeniu analiz marketingowych powstało pojęcie geomarketing. Funkcjonalność systemów GIS w zakresie analiz marketingowych może być wykorzystywana w różnym stopniu. Do operacji geomarketingowych zalicza się [5]: geokodowanie odnajdywanie lokalizacji obiektu (np. lokalizacja oddziałów firmy); 417

6 A. Lenart wizualizacja porównywanie wielu warstw pochodzących z różnych źródeł (np. wynik sprzedaży w regionie do wydatków na kampanię reklamową na tym obszarze); analizy wyszukiwanie i charakterystyka przestrzennych trendów pomiędzy obiektami na warstwach map wektorowych (np. określanie regionów sprzedaży dla przedstawicieli handlowych; wyszukiwanie najkrótszych połączeń drogowych); modelowanie analizy ilościowe prowadzone na mapach rastrowych (np. wyznaczanie obszarów handlowych dla sklepów, wtedy każdy punkt rastra określa prawdopodobieństwo przyciągnięcia klienta z danego miejsca). W tabeli 3 dokonano charakterystyki analiz geomarketingowych. Tabela 3. Charakterystyka analiz geomarketingowych [5] Rodzaje analiz geomarketingowych Analizy produktu Analizy klientów Analizy sprzedaży Analizy dystrybucji Charakterystyka Pokazują rozkład popytu na dany produkt; po sprawdzeniu poziomu sprzedaży produktu na mapie z podziałem regionalnym można podjąć decyzję o zwiększeniu wydatków na promocję lub przeprowadzić analizę dystrybucji; Umożliwiają podział klientów na grupy na podstawie kryteriów geograficznych (geosegmentacja) w celu innej obsługi poszczególnych grup; Udostępniają przestrzenny wymiar informacji o rozkładzie popytu; pozwalają ocenić potencjalne lokalizacje pod przyszłe inwestycje (oddziały firmy); weryfikują wyniki kampanii promocyjnych; Służą do wyznaczanie regionów sprzedaży dla przedstawicieli handlowych i oceny potencjalnych punktów handlowych pod kątem ich rentowności mierzonej liczbą klientów oraz generowanymi przychodami. Sieci hipermarketów sprawdzają w jakich obszarach miasta (kody pocztowe) sprzedają się konkretne produkty i jakie jest przestrzenne natężenie kupujących zamieszkałych w poszczególnych obszarach. Proszą klienta przy kasie o podanie kodu pocztowego i dane te łączą z informacjami o czasie, wartości zakupu oraz zawartości koszyka. Na podstawie tych informacji mogą usprawnić rozprowadzanie ulotek reklamowych oraz planować trasy bezpłatnych autobusów. Wzorce zachowań przestrzennych klientów można również analizować na podstawie danych o sprzedaży zbieranych przez terminale kart płatniczych, które rejestrują nie tylko płatności, ale również liczbę i rodzaj zakupionych towarów. Druga grupa przykładowych zastosowań GIS dotyczy majątku trwałego i gospodarki remontowej rozumianej jako przeglądy i naprawy własnych urządzeń oraz serwis dla klienta. W tabeli 4 zaprezentowano przykłady zastosowania systemów informacji przestrzennej w zakresie majątku trwałego i serwisu. Zaprezentowane w podrozdziale przykłady zastosowania GIS dotyczą różnych rodzajów tych systemów. W obszarach marketingu i sprzedaży najczęściej stosowane są rozwiązania Web GIS. Systemy ERP dla każdego klienta przechowują informacje o jego lokalizacji, preferowanym ze względu na lokalizację dziale sprzedaży i punkcie wysyłkowym (np. magazyn) oraz najkrótszą trasę dostawy. Do analiz geomarketingowych przydatne są też rejestrowane w systemach ERP informacje o zleceniach i obrotach klientów oraz osobach odpowiedzialnych za obszary zbytu. 418

7 Zastosowanie GIS w systemach ERP Tabela 4. Przykłady zastosowania GIS dotyczące majątku trwałego i serwisu Obszar Majątek trwały Przykładowe zastosowania GIS Rozmieszczenie nieruchomości na mapie Monitorowanie nieruchomości Planowanie zagospodarowania przestrzennego terenu Szukanie lokalizacji pod przyszłe inwestycje w nieruchomości Projektowanie nowych nieruchomości Monitorowanie środków transportu Zarządzanie serwisantami Lokalizacja firmy zgłaszającej zlecenie serwisowe Znajdowanie najkrótszej drogi w celu realizacji zlecenia serwisowego Kontrola terminów przeglądu gwarancyjnego Serwis W obszarach transportu i serwisu dla klienta najpopularniejsze są Mobile GIS. Przedstawiciel handlowy lub serwisant ustala najkrótszą trasę oraz przewidywany czas przejazdu do klienta na mapie cyfrowej stosując odbiornik GPS wyposażony w mapę cyfrową. Przedsiębiorstwo dzięki zastosowaniu GIS lepiej zarządza przedstawicielami handlowymi i serwisantami, ponieważ odbiornik GPS określa ich położenie na mapie. W zależności od ustalonej lokalizacji przedstawicieli handlowych lub serwisantów przedsiębiorstwo może przesyłać pracownikom w terenie dodatkowe pilne zlecenia, aby skrócić czas ich realizacji. W obszarze majątku trwałego istnieje możliwość wykorzystania kilku rodzajów systemów GIS. Web GIS można stosować w zakresie lokalizacji nieruchomości i szukania miejsc pod nowe inwestycje w nieruchomości. Mobile GIS może służyć do śledzenia środków transportu i kontroli czasu przejazdu. Hipermedialny GIS z użyciem kamer wideo można wykorzystywać w procesie monitoringu nieruchomości, a 3D GIS w procesach planowania zagospodarowania przestrzennego i projektowania nowych nieruchomości. Firma SAP oferuje użytkownikom systemu SAP ERP możliwość integracji tego systemu z rozwiązaniem GIS firmy ESRI. Oprogramowanie ESRI GIS służy do dystrybucji danych i aplikacji GIS za pośrednictwem Internetu. Jest platformą umożliwiającą wymianę i współużytkowanie zbiorów danych w sieci Internet i intranet. Umożliwia tworzenie serwisów internetowych udostępniających interaktywne mapy. Za pomocą ESRI GIS możliwa jest integracja danych znajdujących się zarówno w lokalnych bazach danych, jak również rozproszonych w Internecie. Możliwe jest strumieniowe przesyłanie danych wektorowych. Zastosowanie architektury zorientowanej na usługi (SOA) wpieranej przez platformę technologiczną SAP NetWeaver pozwala na integrację SAP ERP z ESRI GIS. Dostęp do systemu ESRI GIS jest możliwy za pośrednictwem portalu korporacyjnego. Dzięki integracji rozwiązania ESRI GIS z systemem SAP ERP użytkownicy mogą korzystać z większości opisanych w podrozdziale przykładowych zastosowań GIS. 4 Podsumowanie W gospodarce opartej na wiedzy najważniejsza jest innowacyjność i kreatywność. Cykl życia nowych produktów, usług i wiedzy w warunkach globalnej konkurencji staje się coraz krótszy. Producenci i użytkownicy GIS są równocześnie uczestnikami i twórcami rozwoju gospodarczego opartego na wiedzy. Ciągłość innowacji w dziedzinie GIS jest ważnym czynnikiem sukcesu ekonomicznego [6]. 419

8 A. Lenart Rozwój GIS i stosowanych w nich technologii umożliwia coraz powszechniejsze korzystanie z informacji przestrzennej, map numerycznych i wyników analiz przestrzennych. Ważną rolę w rozwoju zastosowań GIS odegrały źródła tanich i precyzyjnych danych w postaci odbiorników GPS i satelitów dostarczających zobrazowania powierzchni Ziemi. Możliwość integracji systemu ERP z rozwiązaniami GIS przyczynia się do doskonalenia tych systemów, ponieważ w procesie podejmowania decyzji można stosować analizy przestrzenne i interaktywne mapy. Literatura 1. Hamilton S.: Maximizing Your ERP System. A Practical Guide for Managers. McGraw-Hill, New York Kwiecień J.: Systemy informacji geograficznej: podstawy. Wydawnictwa Uczelniane Akademii Techniczno-Rolniczej, Bydgoszcz Lenart A.: Tendencje w rozwoju zintegrowanych systemów informatycznych, w: Konkurencyjność polskich przedsiębiorstw na rynku UE. Wybrane aspekty. Prace i Materiały Wydziału Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego - nr 2/2006, Sopot Lenart A.: Zintegrowane systemy informatyczne klasy ERP. Teoria i praktyka na przykładzie systemu BAAN IV. Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk Litwin L., Myrda G.: Systemy informacji geograficznej. Zarządzanie danymi przestrzennymi w GIS, SIP, SIT, LIS. Helion, Gliwice Longley P.A., Goodchild M.F., Maguire D.J., Hind. D.W.: GIS: teoria i praktyka. PWN, Warszawa Monk E., Wagner B.: Concepts in Enterprise Resource Planning. Thompson Course Technology, Boston Turban E., Leidner D., McLean E., Wetherbe J.: Information Technology for Management. Transforming Organizations in the Digital Economy. John Wiley & Sons, New York Wallace T. F., Kremzar M. H.: ERP: Making It Happen. The Implementers' Guide to Success with Enterprise Resource Planning. Wiley, New York Warner P.: Wprowadzenie do systemów geoinformacyjnych. Jark, Warszawa