Analiza i ocena ofert instytucji wspierających małe i średnie przedsiębiorstwa w Polsce. Jacek Klich

Transkrypt

1 Analiza i ocena ofert instytucji wspierających małe i średnie przedsiębiorstwa w Polsce Jacek Klich

2 Jacek Klich Published in March 1999 by: OPEN SOCIETY INSTITUTE CENTER FOR PUBLISHING DEVELOPMENT ELECTRONIC PUBLISHING PROGRAM Open Society Institute Center for Publishing Development Electronic Publishing Program Október 6. u. 12 H-1051 Budapest Hungary This work was prepared under financial support from the Research Support Scheme of the Open Society Support Foundation. Research Support Scheme Bartolomějská Praha 1 Czech Republic The digitization of this report was supported by the Electronic Publishing Development Program and the Higher Education Support Program of the Open Society Institute Budapest. Digitization & conversion to PDF by: Virtus Libínská Praha 5 Czech Republic The information published in this work is the sole responsibility of the author and should not be construed as representing the views of the Open Society Institute. The Open Society Institute takes no responsibility for the accuracy and correctness of the content of this work. Any comments related to the contents of this work should be directed to the author. All rights reserved. No part of this work may be reproduced, in any form or by any means without permission in writing from the author.

3 Contents Analiza i ocena ofert instytucji wspierających male i średnie przedsiębiorstwa w Polsce...1 Analysis and estimation of offers, of small and medium-size enterprise's support institutions in Poland...2 Executive summary...3 a. Cele i zadania...3 b. Określenie sektora małych i średnich przedsiębiorstw...3 c. Instytucje wspierające małe i średnie przedsiębiorstwa...3 d. Metodologia...6 l. Charakterystyka sektora małych i średnich przedsiębiorstw Prywatna przedsiębiorczość w dobie transformacji systemowej w Polsce Kryteria wyróżnienia sektora MŚP w Polsce Rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w okresie transformacji Warunki otoczenia MŚP Dynamika sektora małych i średnich przedsiębiorstw w latach Znaczenie MŚP w gospodarce Sektor małych i średnich przedsiębiorstw w regionie krakowskim Podstawowe dane statystyczne o województwie Charakterystyka sektora małych i średnich przedsiębiorstw Funkcjonowanie małych i średnich przedsiębiorstw Obszary funkcjonowania małych i średnich przedsiębiorstw Wpływ wybranych elementów otoczenia gospodarczego na funkcjonowanie przedsiębiorstw sektora MŚP Bariery w rozwoju sektora małych i średnich przedsiębiorstw Uwagi dotyczące barier rozwoju oraz funkcjonowania małych i średnich przedsiębiorstw Znaczenie poszczególnych barier Bariery rynkowe Ograniczony rynek odbiorców Silna konkurencja rynkowa Bariery finansowe Brak środków na inwestycje Ograniczony dostęp do kapitału zewnętrznego Problemy związane z płynnością finansową Bariery wynikające z polityki rządu Zły stan finansów publicznych Scentralizowana administracja publiczna Nadmierny fiskalizm Nadmierne obciążenia w ramach stosunku pracy Słabo rozwinięta infrastruktura organizacyjna Pozostałe bariery związane z polityką rządu Bariery związane z zatrudnieniem Analiza ofert instytucji wspierających male i średnie przedsiębiorstwa regionie krakowskim Potrzeba istnienia rozwiązań wspomagających funkcjonowanie i rozwój MŚP Instytucje działające na rzecz funkcjonowania oraz rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw Charakterystyka badanych instytucji Izba Przemysłowo Handlowa Polsko Amerykański Klub Przedsiębiorczości przy Małopolskim Instytucie Samorządu Terytorialnego i Administracji w Krakowie Fundacja Progress and Business Fundacja Promocji Gospodarczej Regionu Krakowskiego Centrum Wspierania Biznesu przy Agencji Rozwoju Regionu Krakowskiego S.A Izba Rzemieślnicza w Krakowie Krakowska Kongregacja Kupiecka Konsulat Generalny USA w Krakowie Free Enterprise Transition Center FETC Polska Federacja Niezależnych Przedsiębiorców (PFNP) Analiza ofert badanych instytucji Adresaci ofert...56

4 Przedmiot ofert Wnioski i rekomendacje Porównanie barier funkcjonowania i rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw ofertami usług instytucji wspierających sektor w regionie krakowskim Wnioski końcowe Rekomendacje...71 Bibliografia...73 Aneks...75 Aneks l instytucje, które realizują i / lub wspierają działalność na rzecz MŚP w Polsce...75 I. Urzędy Państwowe...75 II. Sieci wspierania biznesu...77 III. Organizacje pozarządowe...79 IV, Organizacje para rządowe...81 V. Inne...83 VI. Jednostki regionalne...88 VII. Organizacje Przedsiębiorców...89 Aneks 2 instytucje wspierające rozwój small businessu w województwie Krakowskim...91 Aneks 3 programy wspierające sektor MŚP...94

5 1 Analiza i ocena ofert instytucji wspierających male i średnie przedsiębiorstwa w Polsce Analiza i ocena ofert instytucji wspierających male i średnie przedsiębiorstwa w Polsce Streszczenie Identyfikacja instytucji wspierających małe i średnie przedsiębiorstwa w Polsce oraz analiza i ocena ich ofert, dokonane zostały w oparciu o własne badania (przeprowadzone na terenie województwa miejskiego krakowskiego). W rezultacie badań autor przedstawia bazę danych, która zawiera informacje na temat ofert aktualnie działających instytucji pomocowych w regionie. Analiza ofert badanych instytucji dowodzi, że w większości pokrywają się one z zapotrzebowaniem wynikającym z barier funkcjonowania i rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw. Należy zwrócić uwagę, iż oferty instytucji pomocowych w większym stopniu są adresowane do przedsiębiorstw średnich i małych, które są zakorzenione w realiach gospodarczych, niż do przedsiębiorstw nowopowstałych. Wysiłki zmierzające do do dynamizowania powstawania małych i średnich przedsiębiorstw wymagają zastosowania przez odpowiednie instytucje następujących instrumentów i rozwiązań: stworzenia łatwo dostępnego kredytu; angażowania w różnej postaci kapitałów zagranicznych; prowadzenia działań zmierzających do obniżenia obciążeń podatkowych, stworzenia ulg podatkowych oraz systemu prawnego ułatwiającego prowadzenie działalności gospodarczej; stworzenia systemu informacji i doradztwa techniczno-ekonomicznego; stworzenia różnorodnych form kształcenia kadr zatrudnianych w niewielkich przedsiębiorstwach.

6 2 Analysis and estimation of offers, of small and medium-size enterprise's support institutions in Poland Analysis and estimation of offers, of small and medium-size enterprise's support institutions in Poland Summary The identification of institutions which whelp small and medium-size enterprises (SME), analyzing and estimating their offer, base on own research. As a result, author presents data base of the offers of SME s support institutions in the Cracov region. The analysis of the offers proves, that in the greater part, they are according to the needs and requirements of small and medium-size enterprises. Most of the offers is addressed to small and medium-size enterprises, which perform for long time, not to newly established. To create conditions conductive to increase establishment and operation of small and medium-size enterprises, SME s support institutions should: create easily reachable and simple financial credits; engage foreign capital in many ways; be active in process leading to decrease high taxation and unsatisfactory functioning of the legal system; create technical and economic information and consultation system; create various system of small enterprise's employee education.

7 3 Executive summary Executive summary a. Cele i zadania Opracowanie jest próbą syntetycznej prezentacji ofert instytucji wspierających małe i średnie przedsiębiorstwa w Polsce na przykładzie regionu krakowskiego, mającą na celu przede wszystkim: identyfikację instytucji wspierających małe i średnie przedsiębiorstwa spośród instytucji realizujących określone usługi dla sektora MŚP; stworzenie bazy danych o instytucjach wspierających małe i średnie przedsiębiorstwa w regionie krakowskim; określenie potrzeb małych i średnich przedsiębiorstw; analizę ofert instytucji wspierających sektor MŚP w regionie krakowskim; przedstawienie wniosków mogących znaleźć zastosowanie w procesie tworzenia ofert przez instytucje wspierające małe i średnie przedsiębiorstwa. Identyfikacja instytucji wspierających małe i średnie przedsiębiorstwa oraz analiza ich ofert dokonane zostały w oparciu o własne badania i weryfikację instytucji realizujących określone zadania dla sektora MŚP. b. Określenie sektora małych i średnich przedsiębiorstw Szczególna rola małych i średnich przedsiębiorstw jest przedmiotem wielu studiów i analiz. Rozważania na ten temat dotyczą między innymi finansowych i pozafmansowych instrumentów promocji sektora, które stosują rządy wielu krajów. Celem jest zrównoważenie szans małych i średnich przedsiębiorstw w rywalizacji z wielkimi jednostkami gospodarczymi. Punktem wyjścia przy tego typu rozważaniach jest dokładne określenie MŚP. Istnieje wiele rodzajów kryteriów i definicji opisujących sektor MŚP. Definicje te służą konkretnym celom i zależne są w dużym stopniu od struktury gospodarki, stopnia rozwoju gospodarczego oraz skali uprzemysłowienia. W niniejszym opracowaniu za małe przedsiębiorstwo przyjmuje się firmę, która zatrudnia do 50 pracowników, a za średnie firmę, która zatrudnia do 250 pracowników. Kryteria te wydają się być najbardziej trafne na gruncie gospodarki polskiej, o czym świadczy adaptacja ich przez znaczną część instytucji wspierających małej średnie przedsiębiorstwa. c. Instytucje wspierające małe i średnie przedsiębiorstwa Mimo dużego znaczenia sektora małych i średnich przedsiębiorstw dla gospodarki, wydaje się on zaniedbywany przez kolejne rządy III Rzeczypospolitej. Świadczy o tym duża ilość barier ograniczających funkcjonowanie i rozwój MŚP wynikających z polityki rządu w różnych sferach. Nadmierny fiskalizm, zły stan finansów publicznych, scentralizowana administracja publiczne, słabo rozwinięta infrastruktura organizacyjna to tylko przykłady typowych zjawisk wpływających negatywnie na podmioty gospodarcze. Inne bariery związane z rynkiem, finansami czy zatrudnieniem są równie dotkliwe. Ich niwelowanie" wymaga istnienia odpowiednich instytucji. Rolą tą zajmują się właśnie instytucje wspierające małe i średnie przedsiębiorstwa. Należy w tym miejscu zaznaczyć, że w znacznej części informatorów i spisów instytucje wspierające MŚP były mylone z instytucjami realizującymi określone zadania dla MŚP. Sytuacja ta wymagała stworzenia jasnych i czytelnych kryteriów oraz definicji instytucji wspierającej małe i średnie przedsiębiorstwa.

8 4 Executive summary Opierając się na studiach literaturowych oraz kontaktach z instytucjami obsługującymi małe i średnie przedsiębiorstwa, opracowałem definicję instytucji wspierającej MŚP. Umożliwia ona wyróżnienie instytucji pomocowych 1. z grona pozostałych realizujących zadania dla MŚP Różnica pomiędzy nimi polega na tym, że te pierwsze nie są nastawione na osiąganie zysku, a ich statutowym celem jest zwiększenie konkurencyjności, efektywności oraz zmniejszenie ryzyka działania MŚP. Drugi rodzaj instytucji nastawiony jest na dostarczanie w pełni komercyjnych usług i przynoszenie zysku. Opracowana definicja umożliwiła weryfikację funkcjonujących w obiegu spisów instytucji pomocowych Wszystkie z nich okazały się nieprawidłowe. W związku z tym, w oparciu o stworzoną definicję opracowany został spis oraz baza danych zawierająca oferty realizowanych usług pomocowych, instytucji wspierających małe i średnie przedsiębiorstwa w regionie krakowskim. Spis obejmuje następujące instytucje działające na terenie województwa miejskiego krakowskiego: 1. Izba Przemysłowo Handlowa w Krakowie 2. Polsko Amerykański Klub Przedsiębiorczości przy MISTIA 3. Fundacja Progress and Business 4. Fundacja Promocji Gospodarczej Regionu Krakowskiego 5. Centrum Wspierania Biznesu przy Agencji ROZWOJU Regionu Krakowskiego S. A. 6. Izba Rzemieślnicza w Krakowie 7. Krakowska Kongregacja Kupiecka 8. Konsulat Generalny USA w Krakowie 9. Free Enterprise Transition Center FETC 10. Polska Federacja Niezależnych Przedsiębiorców (PFNP) Analiza ofert badanych instytucji dowodzi, że w większości pokrywają się one z zapotrzebowaniem wynikającym z barier funkcjonowania i rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw. Większość instytucji adresuje swoje oferty wyłącznie do małych i średnich przedsiębiorstw. Na 14 badanych instytucji: 9 jednostek - adresuje oferty wyłącznie dla sektora MŚP; l jednostka - niektóre oferty wyłącznie dla sektora MŚP, inne również dla pozostałych przedsiębiorstw; 4 jednostki - oferty dla wszystkich zainteresowanych przedsiębiorstw. Niektóre instytucje działają na zasadzie stowarzyszeń i zrzeszeń przedsiębiorców. Stąd zwykle większość realizowanych przez nie usług przeznaczonych jest jedynie podmiotów zrzeszonych. Spośród wszystkich instytucji branych pod uwagę: większość tj. 10 jednostek - zajmuje się organizacją szkoleń, z czego dla 2 - jest to wyłączna dziedzina działalności; pozostałe 4 instytucje nie prowadzą działalności szkoleniowej. Szkolenia organizowane są w oparciu o bieżące potrzeby przedsiębiorstw zarówno sektora prywatnego jak i państwowego. Dobór kadry prowadzącej szkolenia, odbywa się we wszystkich instytucjach w ramach aktualnych potrzeb. Instytucje wykorzystuj ą najczęściej wykładowców z Akademii Ekonomicznej, Uniwersytetu Jagiellońskiego, Akademii Górniczo Hutniczej oraz osoby bezpośrednio związane ze światem biznesu. Spośród wszystkich (14) instytucji: 10 - instytucji zajmuje się dostarczaniem szeroko pojętej informacjt ; pozostałe 4 - instytucje nie prowadzą działalności informacyjnej. 1 Pojęcie instytucji pomocowej jest synonimem instytucji wspierającej MŚP

9 5 Executive summary Większość spośród badanych jednostek oferuje swoim klientom doradztwo dotyczące obrotu gospodarczego - najmuje się tym 12 jednostek. Spośród badanych instytucji 7 oferuje różnego rodzaju usługi związane z promocją firm. Usługi związane z przygotowywaniem i legalizowaniem dokumentów realizowane są przez 7 instytucji. Obok typowych wyżej wymienionych usług niektóre instytucje pomocowe oferują dodatkowo indywidualne, typowe dla siebie usługi. Należ do nich: wdrażanie postępowania mediacyjnego i honorowego w sporach gospodarczych; pomoc w znalezieniu partnerów gospodarczych za pośrednictwem punktów Euro Info zlokalizowanych w Całej Europie; pośredniczenie w kontaktach z lokalnymi bankami i innymi instytucjami finansowymi w zakresie linii kredytowych i pożyczkowych; organizowanie spotkań z przedstawicielami lokalnych władz, ministrami, posłami i senatorami; wykonywanie ekspertyz dotyczących analityki portfela, planowania i finansowania inwestycji; zagospodarowywanie obszarów poprzemysłowych poprzez opracowywanie odpowiednich planów oraz finansowanie projektów realizacyjnych; oferowanie powierzchni do prowadzenia działalności gospodarczej za cenę niższą od ceny rynkowej; udzielanie pożyczek nowo powstającym podmiotom gospodarczym tworzącym miejsca pracy; prowadzenie podatkowej księgi przychodów i rozchodów podmiotów gospodarczych; przeprowadzanie egzaminów czeladniczych we wszystkich zawodach rzemieślniczych; lobbmg. Największą efektywność działań instytucji wspierających osiąga się wówczas, gdy praca ośrodków doradcze - szkoleniowych dla małych i średnich przedsiębiorstw zostaje rozszerzona o dostęp do innych, wzajemnie uzupełniających się form wsparcia w postaci instrumentów finansowych. Wspieranie przedsiębiorczości powinno mieć charakter kompleksowy. Instytucje pomocowe w chwili obecnej skupiają się Jednak przede wszystkim na pierwszym rodzaju działalności tj. na działalności doradczo - szkoleniowej. W zakresie pomocy finansowej posiadają one niewielkie możliwości, ograniczając się jedynie do udzielania porad w zakresie możliwości i wyboru rodzaju kredytu oraz miejsca jego realizacji, ofert towarzystw leasingowych i funduszy pomocowych. Liczba firm korzystających z usług, w tym głównie doradztwa, jest bardzo niska i może wskazywać na to, że aktualny popyt sektora MŚP na tego rodzaju usługi kształtowany jest w dużej mierze nie przez rzeczywiste uświadomienie potrzeby, lecz wymuszony jest przez naciski zewnętrzne 2 tj. wymagania banków, urzędów skarbowych itp. Należy zwrócić uwagę iż oferty instytucji pomocowych w większym stopniu są adresowane do przedsiębiorstw średnich i małych, które są zakorzenione" w realiach gospodarczych, niż do przedsiębiorstw nowopowstałych. Często usługi mają bardzo teoretyczny charakter. Przedsiębiorcy 2 Bogdan Piasecki, Anna Rogut, Mocne i Słabe strony małych i średnich przedsiębiorstw produkcyjnych w Polsce w 1995 roku oraz rekomendacje do polityki.. Raport Końcowy, Warszawa 1997 r. s 125

10 6 Executive summary oczekują natomiast konkretnych rozwiązań w postaci ułatwionego dostępu do zewnętrznych źródeł finansowania, prostych porad z zakresu marketingu i podstaw prawa 3 Dynamizowanie powstawania małych i średnich przedsiębiorstw oraz ich rozwój wymagają zastosowania przez instytucje wspierające małe i średnie przedsiębiorstwa, następujących instrumentów i rozwiązań: d. Metodologia stworzenia łatwo dostępnego kredytu; angażowania w różnej postaci kapitałów zagranicznych działań zmierzających do obniżenia obciążeń podatkowych. stworzenia systemu informacji i doradztwa techniczno-ekonomicznego stworzenia różnorodnych form kształcenia kadr zatrudnianych w niewielkich przedsiębiorstwach Przy opracowaniu niniejszej analizy zostały wykorzystane informacje pochodzące z: badań literaturowych; bezpośrednich kontaktów z instytucjami świadczącymi usługi dla MŚP; bezpośrednich kontaktów z przedsiębiorcami. Informacje umieszczone w spisie instytucji wspierających małe i średnie przedsiębiorstwa zostały zebrane bezpośrednio z ofert, sprawozdań i raportów tych instytucji oraz rozmów z ich pracownikami. 3 Informacje zdobyte podczas rozmów z pracownikami instytucji pomocowych oraz przedsiębiorcami

11 7 l. Charakterystyka sektora małych i średnich przedsiębiorstw l. Charakterystyka sektora małych i średnich przedsiębiorstw 1.1. Prywatna przedsiębiorczość w dobie transformacji systemowej w Polsce Prywatna przedsiębiorczość jest jednym z najważniejszych czynników prowadzących do przemian systemowych. Dynamika zmian obserwowanych we współczesnych gospodarkach rynkowych potwierdza tezę, iż powstawanie nowych firm i ich rozwój - to aktywne czynniki rozwoju konkurencji, a tworzenie na rynku nowych firm jest niezbędnym warunkiem utrzymania zasad wolnorynkowych. Sformułowana prawie 60 lat temu przez Schumptera teza mówi, że powstawanie i rozwój nowych firm to aktywne czynniki kapitalistycznego procesu konkurencji... i konieczny warunek utrzymania kapitalizmu (por. Balicki, Tyć: 1994, s 65). Przedsiębiorczość dotyczy zarówno podmiotów indywidualnych jak i grupowych. Najszersze ujęcie przedsiębiorczości określa ją jako całokształt indywidualnych i zbiorowych działań, które przełamują istniejące wzorce gospodarowania. Zachowania te polegają więc na krytyce istniejącego stanu rzeczy i poszukiwaniu, obarczonym ryzykiem, indywidualnych sposobów jego zmiany (por. Tyć: 1992, s 80). Przedsiębiorczość to z jednej strony umiejętne dostosowanie się a nawet wykorzystanie istniejących warunków i okoliczności, z drugiej zaś - podejmowanie działań w celu zmiany tych warunków w pożądanym kierunku(por. Gajda: 1980). Przedsiębiorczość pozwala kreować nowe, nieszablonowe rozwiązania, których skutkiem są daleko idące zmiany społeczne i ekonomiczne. Przyczyniają się one do zmiany zachowań pojedynczych jednostek oraz całych grup społecznych, co w późniejszym czasie ma swoje odbicie w kulturze danego społeczeństwa. Społeczeństwo charakteryzujące się wysokim poziomem przedsiębiorczości opiera się na działaniach jednostek oraz organizacji gospodarczych wchodząc z nimi aktywnie we wzajemne interakcje. Zachowania te realizowane są w złożonym otoczeniu, na które składają się konkurencja, możliwość podejmowania autonomicznych decyzji oraz swobody ekonomiczne i polityczne. Głównymi postaciami społeczeństwa tego typu są przedsiębiorcy charakteryzujący się wysokim stopniem samodzielnego i niekonwencjonalnego myślenia, którzy doprowadzają do wdrożenia swoich idei i pomysłów. Rozwiązania te często bywają innowacyjne i są konsekwencją warunków i otoczenia w jakim powstawały. Przedsiębiorcy wytrwale dążą do bycia najlepszymi, a ich działania winny być wspierane przez sprawną i skuteczną politykę państwa (por. Tyc: 1992, s 80). Przedsiębiorczość ze swej natury uwarunkowana jest możliwością istnienia prywatnej własności. Jest to niezbędne do wywołania określonego typu zachowań, w których pojedyncze jednostki mogą identyfikować swoją nienaruszalną własność, będącą gwarancją utrzymania dotychczasowego poziomu życia lub jego podwyższenia, bądź gwarancją realizacji ich celów i zamierzeń. Na przestrzeni kilkudziesięciu ostatnich lat można zaobserwować rosnące zainteresowanie teoretyków oraz praktyków ekonomii małymi i średnimi przedsiębiorstwami. Rosnąca rola tego segmentu jest jednym z najistotniejszych elementów przeobrażeń gospodarczych w Polsce po 1989 r. Obowiązujące w Polsce przez wiele lat dogmaty ustrojowe oraz polityczne i będące ich konsekwencją uwarunkowania ekonomiczne gloryfikujące koncentrację produkcji, spychały niewielkie przedsiębiorstwa na margines życia gospodarczego. Ich rola w gospodarce podobnie jak innych małych przedsiębiorstw będących w rękach prywatnych, była odgórnie", świadomie ograniczana. Funkcjonowały one przez wszystkie lata systemu nakazowo - rozdzielczego dzięki swym zdolnościom dostosowawczym do warunków politycznych i ekonomicznych, w cieniu wielkich jednostek" (por. Czternasty: 1994, s 82). Prywatna, drobna przedsiębiorczość jest uznawana za jeden z czynników i sposobów aktywizacji całej gospodarki państwa. Podobnie jak w gospodarkach rynkowych państw wysokorozwiniętych, tak i w Polsce wykształciła się swoista symbioza między jednostkami gospodarczymi o różnej wielkości.

12 8 l. Charakterystyka sektora małych i średnich przedsiębiorstw Małe i średnie podmioty gospodarcze charakteryzują się szeregiem im tylko właściwych cech między innymi: operatywnością, szybkością przekształceń produkcyjnych i reakcji na zmiany zachowań innych uczestników stosunków gospodarczych i pozostałych elementów otoczenia, niską kapitałochłonnością. Dzięki tym cechom są one elastyczne i w praktyce posiadają ogromną zdolność do optymalnego wykorzystania posiadanych zasobów co prowadzi do obniżenia społecznych kosztów wytwarzania oraz nakładów na rozwój. Posiadają zdolność łatwego dostosowywania struktury produkcji do potrzeb rynku i kooperantów, oraz generowania dyfuzji nowych rozwiązań technicznych. Syntetycznym tego wyrazem jest poprawa sprawności funkcjonowania gospodarki, oraz wzrost Jej efektywności. 1.2 Kryteria wyróżnienia sektora MŚP w Polsce Szczególna rola małych i średnich przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej jest przedmiotem wielu studiów i analiz. Rozważania na ten temat dotyczą między innymi finansowych i pozafinansowych instrumentów promocji tego sektora, które stosują rządy wielu krajów, aby zrównoważyć szansę małych innowacyjnych firm w rywalizacji z wielkimi jednostkami gospodarczymi. Punktem wyjścia dla tego typu rozważań powinno być dokładne określenie małych i średnich przedsiębiorstw. Jest to również niezbędne ze względu na wyodrębnienie spośród ogółu jednostek gospodarczych adresatów programów pomocowych kierowanych do małych i średnich przedsiębiorstw. Większość programów pomocowych dla sektora MŚP pochodzi bowiem z funduszy zagranicznych i adresowana jest do przedsiębiorstw wyodrębnionych według kryteriów przyjętych w kraju, z którego pochodzą środki. Małe i średnie przedsiębiorstwa (MŚP) są odmiennie definiowane w różnych krajach. Definicje służące do określenia MŚP zależne są od skali i struktury gospodarki, stopnia rozwoju gospodarczego oraz uprzemysłowienia. Kryteria te nie są jednoznaczne i w dużej mierze zależą od indywidualnych potrzeb i subiektywnych ocen. Nie są one kategoriami bezwzględnymi, mogą przyjmować mniej lub bardziej elastyczne formy. Nie istnieją bowiem żadne racjonalne przesłanki dające podstawę do arbitralnego określenia kryteriów kwalifikujących przedsiębiorstwa do grupy małych, średnich bądź dużych jednostek. Przy wszelkich tego typu podziałach charakterystyczne jest traktowanie łącznie małych i średnich przedsiębiorstw. Jest to dowodem na to, że cechą istotnie odróżniającą przedsiębiorstwa różnej wielkości nie jest tradycyjny podział na przedsiębiorstwa małe, średnie i duże, ale coraz silniej zarysowująca się linia podziału pomiędzy małymi i średnimi przedsiębiorstwami z jednej strony, a dużymi - z drugiej strony. Małe i średnie przedsiębiorstwa wykazują pod wieloma względami wiele cech wspólnych, natomiast różnice pogłębiają się między nimi a przedsiębiorstwami dużymi (por. Kokocińska: 1995, s 39). W Polsce, zgodnie z uchwałą nr 167 Rady Ministrów z r w sprawie zasad systemu ekonomiczno - finansowego przemysłu drobnego, za przedsiębiorstwo małe przyjmowano jednostkę zatrudniającą do 200 osób, za przedsiębiorstwo średnie jednostkę zatrudniającą od 201 do 1000 osób, a powyżej 1001 osób przedsiębiorstwa kwalifikowano do kategorii dużych. Inna próba usankcjonowania w Polsce podziału przedsiębiorstw podjęta została na podstawie statystyki GUS-u z i półrocza 1988 r. (por. GUS Warszawa: 1988), która do przedsiębiorstw drobnej wytwórczości zaliczała w zakresie gospodarki uspołecznionej wybrane jednostki państwowe, spółdzielcze, organizacje społeczne oraz zagraniczne przedsiębiorstwa drobnej wytwórczości. Podział ten odbiegał znacznie od podziałów powszechnie przyjętych w państwach zachodnich ze względu na uwarunkowania ustrojowe w jakich powstawał. Klasyfikacja ta kłóci się ponadto z postulatem, który mówi że przedsiębiorstwa małe i średnie składają się na drobną wytwórczość.

13 9 l. Charakterystyka sektora małych i średnich przedsiębiorstw Wraz z rozpoczęciem przekształceń systemowych zainicjowanych w 1989 r., pojęcie drobnej wytwórczości w sensie prawnym straciło rację bytu. Konsekwencją adaptowania na grunt polski instytucji opartych na wzorach państw zachodnich było między innymi przyjęcie kryteriów klasyfikacji przedsiębiorstw bazujących na standardach zachodnich. W konsekwencji tego zaistniała potrzeba na informacje statystyczno - ekonomiczne opisujące jednostki gospodarcze możliwie najpełniej. Wykorzystano w tym celu głównie kryteria ilościowe, oparte na miernikach ekonomicznych, takich jak liczba zatrudnionych, wielkość rocznego obrotu, wartość środków trwałych, własność kapitału zakładowego, suma bilansu rocznego, itp. Mogą one być podstawą do podziału przedsiębiorstw tylko w określonych warunkach, np. w ramach jednej branży i przy założeniu, że porównywane przedsiębiorstwa posiadają porównywalny asortyment produkcyjny. Obecnie w oparciu o niektóre z powyższych kryteriów w literaturze polskiej spotkać można podziały, według których, do małych firm należą jednostki zatrudniające do 50 osób, a do firm średnich -zatrudniające od 51 do 300 osób. (por. Wojcik.: 1992) 4. Kryteria te obejmują większość polskich przedsiębiorstw istniejących w dobie restrukturyzacji gospodarki. Składają się na me oprócz firm prowadzonych przez osoby fizyczne, niemal wszystkie spółki osobowe i kapitałowe oraz większość joint ventures i spółdzielni - większe przedsiębiorstwa należą już do rzadkości. Spotyka się również klasyfikacje przedsiębiorstw uwzględniające obok kryteriów wymienionych powyżej również wielkość obrotu oraz rodzaj formy organizacyjnej. W oparciu o te kryteria przyjmuje się podział przedstawiony w tabeli l. Tabela l. - Postulowane kryteria podziału i klasy wielkości przedsiębiorstw w Polsce. Branża (galaż) i klasa wielkości Podzial klas wg. liczby zatrudnienia Podzial klas wg. obrotu w zl. Podzial klas wedlug form organizacji Inne kryteria Przerwórstwo, przemysl mała średnia duża do i więcej do 900 tys 900 tys 1 mln powyżej 1 mln Budownictwo mała średnia duża Handel hurtowy mała średnia duża do i więcej do 900 tys 900 tys 1 mln powyżej 1 mln os. Fizycna i spółki osobowe spółki kapitałove i spółdzienie Transport mała średnia duża do 5 samochdów od 6 do 20 sam. 21 i więcej Firmy usługowe i wolne zawody mała średnia duża Do 5 Od 6 do i więcej Osoby i spółki osób fiz spółki kapitałowe spółdzielnie Źródło: Tyc Waldemar, Istota MŚP i jego znaczenie w gospodarce lokalnej. Prace naukowe AE Wrocław nr 644, 1992, s Prace nad doborem kryteriów i sformułowaniem oficjalnej definicji małego i średniego przedsiębiorstwa są w toku. Mimo to powyższe kryteria zostały przyjęte jako wzorcowe w dokumencie wydanym przez Ministerstwo Przemysłu i Handlu Małe Średnie Przedsiębiorstwa w Gospodarce Narodowej, Polityka Wobec Małych i Średnich Przedsiębiorstw" Warszawa 1995r.

14 10 l. Charakterystyka sektora małych i średnich przedsiębiorstw 1.3. Rozwój małych i średnich przedsiębiorstw w okresie transformacji Warunki otoczenia MŚP Przedsiębiorstwa działają w złożonym otoczeniu gospodarczym. Powstanie i późniejszy rozwój jednostek gospodarczych zależy w ogromnym stopniu od makroekonomicznych uwarunkowań. Niestabilne otoczenie gospodarcze w gospodarce polskiej okresu transformacji ma ogromny wpływ na tempo rozwoju sektora MŚP. Przemiany gospodarcze po roku ł 989 przyniosły gwałtowną zmianę struktury organizacyjnej gospodarki polskiej. Od tego czasu powstało około 1,05 miliona nowych przedsiębiorstw (por. Nowa Europa: 1996, s. 10). W 1995r w Polsce funkcjonowało ponad 2 min małych i średnich firm, zatrudniających około 60 proc. zawodowo czynnych obywateli. Małe i średnie przedsiębiorstwa dostarczają blisko połowę produktu krajowego brutto (PKB) (por. Ministerstwo Przemysłu i Handlu: 1995). Wpływy te pochodzą z bezpośredniego opodatkowania działalności gospodarczej oraz opodatkowania dochodów osób w nich zatrudnionych, jak i wpływów z innych podatków pośrednich. ROZWÓJ gospodarczy w okresie transformacji w latach charakteryzował się spadkiem wartości podstawowych wskaźników gospodarczych. Począwszy od 1993 roku nastąpił ich szybki wzrost. Tabela 2. - Dynamika zmian wybranych wskaźników rozwoju gospodarczego w latach w procentach (rok poprzedni = 100) Wskażnik Liczba pracujących Produkt krajowy Produkcja sprzedana Obroty handlu zagr - eksport Obroty handlu zagr - import Stopa bezrobocia Dochody realne netto Źródło: Rocznik Statystyczny 1991 tabela 2 s..xiv, Mały rocznik statystyczny 1996 tabela 203, s. 249:260 s. 329; 245, 318; 228, s. 280; 87, s. 109 i 91, 118 GUS, Warszawa Dane z tabeli 2 zawierające wartości podstawowych wskaźników dynamiki zmian gospodarczych mających miejsce w okresie , wskazują na wzrost liczby zatrudnionych notowany od 1992 roku. Jednocześnie od 1994 roku zauważyć można obniżanie się stopy bezrobocia i wzrost dochodów realnych. Od 1992 roku zaobserwować można również wzrost produktu krajowego brutto Dynamika sektora małych i średnich przedsiębiorstw w latach Większość firm sektora MŚP zakwalifikować można do małych jednostek charakteryzujących się niewielkimi rozmiarami, liczbą zatrudnionych oraz obrotem. Małe przedsiębiorstwa stanowią ponad 90 procent ogółu polskich przedsiębiorstw (por. Nowa Europa: 1996, s. 10). Ich szybki rozwój był efektem wielu czynników, które zaistniały po 1989 roku, między innymi brakiem konkurencji, rosnącym zapotrzebowaniem na różnorodność asortymentową i niedoborami. W grudniu 1995 roku liczba wszystkich podmiotów gospodarczych wynosiła w Polsce jednostek w tym odpowiednio:

15 11 l. Charakterystyka sektora małych i średnich przedsiębiorstw jednostek przypadło na sektor publiczny, co stanowi 2.3% jednostek przypadło na sektor prywatny, co stanowi 97,65% (por. GUS:1996) W porównaniu z grudniem 1993 r., ogólna liczba podmiotów gospodarczych zwiększyła się o jednostek, przy czym w sektorze publicznym liczba podmiotów gospodarczych spadła o 4,2%, natomiast w sektorze prywatnym liczba ta wzrosła o 11,4% (Piasecki, Rogut: 1997). Rozwój następował niejednolicie w skali kraju, wykazując zróżnicowaną aktywność regionów. W początkowym okresie - w latach , największy wzrost liczby nowych firm wystąpił w województwie wrocławskim (wzrost o 68 procent), i olsztyńskim (wzrost o 60 procent). W regionach poznańskim i gdańskim zanotowano nieco mniejszą dynamikę wzrostu (około 50 procent). Wzrost tempa przyrostu nowych przedsiębiorstw uległ obniżeniu w 1991 roku i towarzyszył mu wzrost tempa likwidacji przedsiębiorstw już istniejących, co w efekcie wpłynęło na obniżenie się tempa ilościowego wzrostu sektora (por. Mroczek: 1995). Rok 1993 również charakteryzował się spadkiem liczebności nowo otwartych przedsiębiorstw w stosunku do okresu wcześniejszego. Przyczynę należy upatrywać w częściowym nasyceniem rynku oraz trudnościami w pozyskaniu kapitału. Firmy które powstały w tym czasie to jednostki małe, głównie o charakterze usługowym i produkcyjnym, zatrudniające od 20 do 50 osób. W końcu 1994 roku liczba małych i średnich przedsiębiorstw na 1000 mieszkańców osiągnęła średni poziom europejski. Wskaźnik ten wyniósł w Polsce 48 przedsiębiorstw na 1000 mieszkańców i tylko niewiele się różni od średniej krajów Unii Europejskiej (49 przedsiębiorstw na 1000 mieszkańców) (por. VRG STRATEGY: 1996). W 1995 roku 99,4% przedsiębiorstw prywatnych stanowiły przedsiębiorstwa prywatne małe o liczbie zatrudnionych do 50 osób, a tylko 0,6% przedsiębiorstwa średnie o liczbie zatrudnionych od 51 do 250 osób (por. Ministerstwo Przemysłu i Handlu: 1996). Wskaźnik śmiertelności" przedsiębiorstw sektora MŚP był bardzo wysoki, gdyż ogólna liczba przedsiębiorstw utworzonych w okresie wyniosła firm, a zlikwidowanych w tym samym czasie firm (por. Piasecki, Rogut: 1997) 5 Wśród małych i średnich firm dominowały przedsiębiorstwa osób fizycznych tj. przedsiębiorstwa jednoosobowe 6 i spółki cywilne. Ogólna liczba tych podmiotów wyniosła w 1995 roku przedsiębiorstw, co stanowi około 97,7% wszystkich przedsiębiorstw prywatnych. Pozostałe 2,3% stanowiły osoby prawne i jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej (por. Ministerstwo Przemysłu i Handlu: 1996). Liczbę zakładów prowadzonych przez osoby fizyczne w latach przedstawia tabela 3. Tabela wskazuje na ujemny przyrost firm w przemyśle w latach , przyjmujący dopiero w 1995 roku minimalne wartości dodatnie. Odmienna sytuacja zaistniała w innych dziedzinach gospodarki narodowej gdzie już od 1991 roku następował szybki wzrost liczby przedsiębiorstw. 5 Liczba przedsiębiorstw utworzonych w latach roku obejmuje wszystkie przedsiębiorstwa, które powstały w tym okresie i są zarejestrowane w systemie REGON w końcu 1995r. Nie obejmuje więc tych, które powstały w okresie i w tym samym czasie zostały zlikwidowane. Liczba przedsiębiorstw zlikwidowanych obejmuje wszystkie przedsiębiorstwa zlikwidowane w okresie bez względu na to, kiedy zostały utworzone. Należy więc przyjąć, że wysokość udziału liczby przedsiębiorstw likwidowanych w liczbie przedsiębiorstw nowoutworzonych trylko pośrednio informuje o wskaźniku śmiertelności". 6 Przepis art. 2 ust. 2 ustawy z 1988r o działalności gospodarczej przyznaje prawo do prowadzenia działalności gospodarczej osobom fizycznym, osobom prawnym i jednostkom organizacyjnym nie mającym osobowości prawnej. W związku z tym wyróżnia się: l) indywidualnych przedsiębiorców, 2) osoby prawne (zgodnie z art. 33 K. C. osobami prawnymi są Skarb Państwa i jednostki organizacyjne, którym przepisy szczególne przyznają osobowość prawną), 3) jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej. Wskazane podmioty prawa ustawodawca nazywa podmiotami gospodarczymi"

16 12 l. Charakterystyka sektora małych i średnich przedsiębiorstw Tabela 3. - Liczba zakładów prowadzonych przez osoby fizyczne i spółki osób fizycznych, w latach (stan na 31.12) i dynamika zmian w porównaniu do roku poprzedniego. Wyszctególnienie Liczba ogółem Wzrost w % 14,8 9,4 5,4 7,1 Przemysł Wzrost w % -0,5-0,4-7,3-1,3 Źródło: Piasecki Bogdan, Rogut Anna, Mocne i słabe strony małych i średnich przedsiębiorstw produkcyjnych w Polsce w 1995 roku oraz rekomendacje do polityki. Raport Końcowy, Warszawa 1997r. Jak pokazuje tabela 4 udział pracujących w sektorze prywatnym w ogólnej liczbie pracujących zwiększył się w okresie o około 14%. Wzrost ten był wynikiem przede wszystkim wzrostu stanu zatrudnienia w małych i średnich przedsiębiorstwach. Udział zatrudnionych w sektorze MŚP stanowił w 1993 roku 48,4%, w roku ,2% a w roku ,8% zatrudnionych ogółem w gospodarce oraz odpowiednio 35,8%, 36,3% i 39,3% ogółu zatrudnienia w przemyśle (por. Piasecki, Rogut: 1997). Tabela 4. - Główne wskaźniki udziału sektora prywatnego w gospodarce narodowej latach (w %) Wskażnik Produkt krajowy brutto Liczba pracujących Produkcja sprzedana Obroty handlu zagr. - eksport Obroty handlu zagr. - import Źródło: Piasecki Bogdan, Rogut Anna, Mocne i słabe strony małych i średnich przedsiębiorstw produkcyjnych w Polsce w 1995 roku oraz rekomendacje do polityki. Raport Końcowy, Warszawa 1997r. W roku 1995 udział przedsiębiorstw zaliczanych do działu Przemysł" wyniósł jednostek czyli 14,8% ogółu prywatnych podmiotów gospodarczych, stanowiąc 98,4% udziału w zatrudnieniu w firmach zatrudniających do 50 osób. Firmy o przeciętnym zatrudnieniu od 51 do 250 osób stanowiły tylko 0.45% (por. Piasecki, Rogut: 1997). Zestawienie wyników badań przedstawione w tabeli 5. obrazuje inne dziedziny gospodarki.

17 13 l. Charakterystyka sektora małych i średnich przedsiębiorstw Tabela 5. - Liczba firm 7 w podziale na wielkość firm Sektor Ogólem w tym o liczbie pracujących Działalność przemysłowa Spożywczy Odzieżowy Maszyn. metal Drzewno mebl Źródło: Piasecki Bogdan, Rogut Anna, Mocne i słabe strony małych i średnich przedsiębiorstw produkcyjnych w Polsce w 1995 roku oraz rekomendacje do polityki. Raport Końcowy, Warszawa 1997r. 7 Podmioty gospodarcze prowadzące działalność gospodarczą w ciągu roku.

18 14 l. Charakterystyka sektora małych i średnich przedsiębiorstw Tabela 6 - Podstawowa charakterystyka MŚP Sektor Udzial w wartośsi globalnej 8 (w cenach bieżących Dynamika (w cenach stalych 1992=100 Udział w wartośc i dodanej brutto 9 (w cenach bieżących) Dynamika (w cenach stalych 1992=100) Udział w PKB Wskażnik poziomu koszt ów 10 Wskażnik rentownoś ci Stopleń zużycia środków trwalych 11 Działalność przemysłowa Spożywcyz Odzieżowy Maszyn.- metal Drzew.-mebl Źródło: Piasecki Bogdan, Rogut Anna, Mocne i słabe strony małych i średnich przedsiębiorstw produkcyjnych w Polsce w 1995 roku oraz rekomendacje do polityki. Raport Końcowy, Warszawa 1997r. Tabela 6 prezentuje podstawowe informacje dotyczące wybranych działów sektora MŚP. Trzy z czterech sektorów wykazały w analizowanym okresie pozytywne tendencje dotyczące spadku wskaźnika poziomu kosztów i wzrostu wskaźnika rentowności. Do pozytywnych tendencji należy również odmładzanie środków trwałych będących w użyciu badanych sektorów o czym świadczył systematyczny spadek stopy zużycia środków trwałych. 8 Składnikami wartości globalnej są: wartość produkcji sprzedanej wyrobów, półfabrykatów i części, robót i usług własnej produkcji w cenach realizacji, marża handlowa zrealizowana w obrocie towarami, zmiany w stanie zapasów wyrobów gotowych oraz produkcji niezakończonej. 9 Wartość dodana brutto stanowi część wytworzonej w przemyśle wartości globalnej, jaka pozostaje po odliczeniu wartości zużycia pośredniego. 10 Dane dotyczą podmiotów gospodarczych prowadzących księgi rachunkowe. 11 Dane dotyczą podmiotów gospodarczych, w których liczba pracujących przekracza 5 osób.

19 15 l. Charakterystyka sektora małych i średnich przedsiębiorstw Do pozytywnych tendencji należy zaliczyć odmładzanie środków trwałych używanych przez prezentowane sektory. Unowocześnianie parku maszynowego i stosowanie nowych technologii produkcji znalazło swój wyraz w strukturze nakładów finansowych na innowacje co przedstawia tabela 7. Analiza okresu od roku wskazuje na systematyczny wzrost nakładów ponoszonych na mechanizację i automatyzację produkcji. Mimo to rozwój małych i średnich przedsiębiorstw często opóźniany jest poprzez niewłaściwą politykę ekonomiczną kadry kierowniczej. Szacuje się, iż tylko co piąte małe przedsiębiorstwo łoży na inwestycje, a ich udział w łącznych nakładach inwestycyjnych wszystkich przedsiębiorstw wyniósł tylko 8,8 procent (por. Hubner Danuta: 1996). Tabela 7. - Struktura nakładów finansowych na innowacje 12 Sektor Mechanizacja i automatyzacja produkcja produkcji oraznowe technologie Rozwój i modernizacja produktów Innowacje organizacyjno - technologiczne Spożywczy Odzieżowy Masz.-metal Drzew.-mebl Źródło: Bogdan Piasecki, Anna Rogut, Mocne i słabe strony małych i średnich przedsiębiorstw produkcyjnych w Polsce w 1995 roku oraz rekomendacje do polityki. Raport Końcowy, Warszawa 1997r. ROZWÓJ gospodarczy od 1989 roku był silnie zróżnicowany regionalnie, co doprowadziło do spadku liczby województw przeciętnych", o stosunkowo niewielkich odchyleniach od średniej krajowej i jednocześnie do wzrostu liczby województw skrajnych. W oparciu o analizę wartości wskaźnika syntetycznego, obliczonego dla 1989 i 1994 roku, można stwierdzić, że wystąpiło znaczne zróżnicowanie województw. Grupy województw o najwyższym poziomie rozwoju społecznogospodarczego i grupy o relatywnie wysokim poziomie to przede wszystkim województwa związane z dużymi aglomeracjami miejskimi. Ostatnie miejsca przypadły województwom rolniczym we wschodniej i centralnej części kraju. Zwiększenie się różnicy pomiędzy skrajnymi wartościami wskaźnika syntetycznego świadczy o pewnych przesunięciach w rankingu województw (wzrost wartości z 4,8 pkt. W 1989 roku do 10,3 pkt. W 1994 roku). 12 Dane dotyczą podmiotów gospodarczych, w których liczba pracujących przekracza 50 osób.

20 16 l. Charakterystyka sektora małych i średnich przedsiębiorstw 1.4. Znaczenie MŚP w gospodarce W krajach wysokorozwiniętych powszechnie uznaje się ogromny wpływ sektora małych i średnich przedsiębiorstw funkcjonowanie. Szybki wzrost liczby małych i średnich przedsiębiorstw wpływa również na zrównoważenie polskiej gospodarki, która przed rokiem 1989 była zdominowana przez wielkie przedsiębiorstwa. Poprzez funkcje określane jako efektywnościowe, racjonalizujące i stabilizujące, sektor małych i średnich przedsiębiorstw odgrywa decydującą rolę w procesie ożywiania gospodarki. Gospodarka polska podlega ciągłym procesom integracyjnym z gospodarkami krajów zachodnioeuropejskich, ulega ich wpływom oraz tendencjom rozwojowym. Najbardziej charakterystyczne z nich to przeobrażenia strukturalne. Poprzez przejście do systemu rynkowego, zachodzą zmiany związane z wielkością przedsiębiorstw i ichzatrudnieniem. Na skutek względnej swobody w przepływie kapitału i technologii następuje również proces zmniejszania się zacofania technologicznego. Małe i średnie przedsiębiorstwa dostarczają znacznej części produktu narodowego oraz większość nowych miejsc pracy. Ze względu na wielką liczebność i ciągły wzrost znaczenia są obszarem rozwoju przedsiębiorczości co z kolei sprzyja rozwojowi i umacnianiu się całej gospodarki. Potwierdzeniem tego są poza gospodarcze zmiany w sferze ludzkich zachowań, wywołujące aktywność i poczucie swobody decyzji. Funkcjonowanie w gospodarce małych i średnich przedsiębiorstw obok przyczyniania się do utrwalania tendencji rozwojowych prowadzi również w dużym stopniu do wzrostu zamożności całego społeczeństwa. Wpływ małych i średnich przedsiębiorstw na gospodarkę jest szczególnie widoczny w zakresie polityki zatrudnienia. Obecnie małe i średnie przedsiębiorstwa zatrudniają około 50 procent zawodowo czynnych obywateli (por. VRG STRATEGY: 1996). Często są one bardziej skłonne do zatrudnienia mniej wykwalifikowanych pracowników i osób bez doświadczenia zawodowego niż duże jednostki. Dzięki temu dają zatrudnienie osobom, które miałyby trudności ze znalezieniem pracy, przyczyniając się tym samym do ograniczenia bezrobocia. Dzięki temu znaczący jest również wpływ na produktywność pracowników poprzez przyuczenie ich do zawodu i umożliwienie im nabywania doświadczeń zawodowych. Ponadto małe i średnie przedsiębiorstwa przyczyniają się do łagodzenia negatywnych skutków społecznych likwidacji i restrukturyzacji przedsiębiorstw państwowych. Na terenach wiejskich powstawanie wielu nowych małych i średnich przedsiębiorstw oraz rozwój szerokiej gamy usług, w tym pozarolniczych powoduje, że część ludności rolniczej pozostaje na wsi i podejmuje działalność w otoczeniu rolnictwa, w przetwórstwie oraz branżach pozarolniczych i usługach. Dzięki temu małe i średnie przedsiębiorstwa zapoczątkowały proces powstrzymywania migracji ludności rolniczej do środowisk miejskich (por. Ministerstwo Przemysłu i Handlu: 1995). Dynamika gospodarki rynkowej wynika ze stałych zmian popytu i podaży, dzięki czemu powstają warunki do tworzenia niszy rynkowych. Ich szybka likwidacja jest domeną małych i średnich przedsiębiorstw. W gospodarce o rozwiniętej konkurencji, a w tym kierunku zmierza gospodarka polska, przetrwają tylko te przedsiębiorstwa, które jako pierwsze stworzą i wprowadzą na rynek nowe wyroby, użyją nowych technologii i rozwiązań. Szansę takie tkwią przede wszystkim w małych i średnich firmach dzięki ogromnym zdolnościom do tworzenia innowacji i pozyskiwania nowych technologii. Małe i średnie firmy produkcyjne są inkubatorami nowych rozwiązań technicznych. Większość rozwiązań, bo jak wykazują badania ponad 77 proc, pochodzi z wewnątrz organizacji (por. Srwasz Edward: 1996). Źródła nowych rozwiązań w małych i średnich przedsiębiorstwach tkwią również w możliwościach transferu technologii dzięki np. współpracy z dostawcami i odbiorcami w biznesie, dostępowi do licencji i know-how innych firm, kooperacji z dużymi jednostkami czy bezpośrednim kontaktom z twórcami nowych rozwiązań. Innym źródłem mnowacyjności jest współpraca z instytucjami badawczo - rozwojowymi działającymi przy uczelniach czy instytutach badawczych.