1.3. Metodologia badań szkolnictwa i jego wpływu na przemiany układów regionalnych

Transkrypt

1 1. Zagadnienia metodologiczne 45 nr 1.7 Zwiększenie efektywności pozyskiwania i wykorzystania surowców mineralnych, Kraków, grudzień, s Zioło Z., 1990b, Tarnobrzeski Okręg Przemysłowy czynniki i problemy rozwoju, [w:] Międzyrzecze Wisły i Sanu, przykład regionu przeobrażonego przez górnictwo siarki i przemysł, red. B. Kortus, Z. Kulak, Wspólna Komisja Podręcznikowa PRL-RFN, Instytut Zachodni, Poznań, s Zioło Z., 1991a, Der Industriebezirk von Tarnobrzeg Entwicklungsfaktoren und probleme, [w:] Deutschland Polen Europa, hrsg. E. Hillers, Frankfurt am Main, s Zioło Z., 1991b, Dotychczasowe prace nad budowaniem podstaw efektywnego funkcjonowania zagłębi górniczych i przetwórczych wykonane na terenie Zagłębia Siarkowego, Zeszyty Badań Regionu Tarnobrzeskiego, z. 3, O/PAN w Krakowie, s Zioło Z., 1991c, Przemiany struktur zatrudnienia województwa tarnobrzeskiego w latach , Rzeszowskie Zeszyty Naukowe Prawo Ekonomia, t. X, UMCS Filia w Rzeszowie, Rzeszów, s Zioło Z., 1993, Geneza Tarnobrzeskiego Okręgu Przemysłowego, [w:] Problematyka okręgu przemysłowego w akademickim kształceniu nauczycieli, red. Z. Zioło, Materiały i Sprawozdania nr 26, COMSN, Komisja Geografii Przemysłu PTG, Wydawnictwo Naukowe WSP, Kraków, s Zioło Z., 1994, Problematyka zmian powiązań polskiego przemysłu siarkowego na rynku międzynarodowym, [w:] Siarka rodzima geologia, górnictwo, ekonomika, ochrona środowiska, red. S. Hajdo, Kraków, s Zioło Z., Szeja J., 1989, Prognoza rozwoju rolnictwa województwa tarnobrzeskiego, maszynopis powielany, Kraków, ss Zioło Z., Zwolińska E., 1979, Kształtowanie się i zasięg oddziaływania sandomierskiego ośrodka szkolnictwa ponadpodstawowego, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 72, KBRU PAN, s Żółkiewski M., 1987, Problematyka badawcza zaburzeń warunków glebowych w Tarnobrzeskim Okręgu Przemysłowym, [w:] Problemy funkcjonowania Tarnobrzeskiego Okręgu Siarkowego, red. Z. Zioło, CPBP, nr , Baranów Sandomierski, października Metodologia badań szkolnictwa i jego wpływu na przemiany układów regionalnych Problematyka badawcza szkolnictwa podejmowana w pracach Instytutu Geografii ma swoją długą tradycję i traktowana była jako ważny element kształtowania struktur regionalnych zarówno w industrialnej fazie rozwoju, jak i w warunkach przebudowy systemu gospodarowania i wdrażania reguł gospodarki rynkowej. W podejmowanych pracach starano się określać prawidłowości w zakresie rozmieszczenia kadr kwalifikowanych, ich oddziaływanie przestrzenne, jako wyraz przemian społeczno-gospodarczych układów regionalnych, a także kształtowanie się ośrodków edukacyjnych szkolnictwa średniego

2 46 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych i akademickiego oraz ich oddziaływanie w strukturze przestrzennej Polski Południowo-Wschodniej. Początkowo problematyka ta była podejmowana w zespołowych badaniach prowadzonych pod kierunkiem prof. dr M. Dobrowolskiej w ramach prac Komitetu Badań Rejonów Uprzemysławianych przy Prezydium PAN, na terenie Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, województwa opolskiego i kraju. W badaniach tych ważną rolę przypisywano problematyce wpływu szkolnictwa ponadpodstawowego na kształtowanie przemian społecznych w strukturach regionalnych i lokalnych oraz rozmieszczenie kadr pracowniczych (Rajman 1971, 1972, 1977, 1981, 1987). Analizując początkowo procesy kształtowania się załóg pracowniczych, zwrócono uwagę na pewne trudności w zakresie przygotowania zawodowego pracowników dla potrzeb rozwijającego się przemysłu siarkowego (Turczyn 1965, 1968, Turczyn-Zioło 1973, 1978). Szczególne znaczenie miało przygotowanie zawodowe pracowników, na poziomie zawodowym i średnim technicznym (Turczyn-Zioło, Zioło 1973). Wypracowana koncepcja badawcza pozwoliła na ocenę struktur zawodowych pracowników głównie pod względem poziomu wykształcenia oraz wykonywanego zawodu, a także możliwości przygotowania i przekwalifikowania ich do wykonywania nowych prac. Cechy załóg pracowniczych zostały powiązane różnorodnymi strukturami demograficznymi oraz lokalizacją szkół i zasięgiem ich oddziaływania w przestrzeni regionalnej. W tym zakresie wykonane zostały studia dotyczące struktury zawodów (Turczyn-Zioło, Zioło 1973, 1976), sieci szkolnictwa ponadpodstawowego województwa tarnobrzeskiego (Turczyn-Zioło, Zioło 1983), kształtowania się ośrodków szkolnictwa ponadpodstawowego (Zioło, Zwolińska 1976, Turczyn-Zioło, Opis, Zioło 1979, Turczyn-Zioło, Osiński 1983) oraz określono ich zasięgi oddziaływania poprzez miejsca stałego zamieszkania młodzieży, jako wyraz wpływu szkolnictwa na przemiany społeczne rejonu. Wypracowane koncepcje badawcze były nadal rozwijane dla określania kształtowania się i zasięgów oddziaływania wielu ośrodków szkolnictwa ponadpodstawowego w Polsce Południowo-Wschodniej. W latach zmian systemu gospodarowania oraz pojawiających się nowych tendencji, zmierzających do budowania gospodarki opartej na wiedzy, ważnym problemem badawczym było przygotowanie kadr na poziomie wyższym i kształtowanie ośrodków akademickich. Podjęte badania w tym zakresie określały prawidłowości kształtowania się wyższych uczelni oraz ich oddziaływania w przestrzeni regionalnej. Dotyczyły one analizy wybranych uczelni krakowskiego ośrodka akademickiego, wszystkich wyższych uczelni ośrodka rzeszowskiego oraz uczelni powstających w mniejszych miastach (Jarosławiu, Mielcu, Jaśle). Biorąc pod uwagę zmiany zasięgów oddziaływania uczelni, określono stopień przemian społecznych w układach regionalnych Polski Południowo-Wschodniej. Wskazano nowe prawidłowości kształtowania się stref oddziaływania ośrodków akademickich w świetle zmian ich potencjału edukacyjnego oraz przemiany zasobów intelektualnych i kapitału ludzkiego w układach regionalnych.

3 1. Zagadnienia metodologiczne 47 Doświadczenia zdobyte w badaniach kształtowania ośrodków szkolnictwa średniego wykorzystano w analizach kształtowania się ośrodków akademickich i ich oddziaływania w układach regionalnych. Nawiązywały one do tezy, że wkraczanie w informacyjną fazę rozwoju cywilizacyjnego i kształtowania gospodarki opartej na wiedzy powszechnie podnosi znaczenie nauki i edukacji w zakresie kształtowania jakości zasobów intelektualnych społeczeństwa, jakości kapitału ludzkiego i społecznego, a w konsekwencji wpływa także na podnoszenie konkurencyjności układów regionalnych (Borowiec 2007f). Przyjęto, że rozwój funkcji naukowo-badawczych i edukacyjnych dokonuje się w różnego typu instytucjach naukowych, które występują głównie na obszarze aglomeracji. W świetle przedstawionych założeń przyjęto, że ośrodki naukowe należy traktować jako ważne elementy regionalnych struktur społeczno-gospodarczych i kulturowych. Szczególną rolę przypisano wyższym uczelniom, które warunkują zwiększanie i poprawę stanu zasobów intelektualnych, kapitału ludzkiego i społecznego różnej skali układów przestrzennych (Borowiec 2008a, 2008b). Proces ten w układzie regionalnym w głównym stopniu zależy od rozmieszczenia ośrodków szkolnictwa wyższego oraz ich przestrzennych zasięgów oddziaływania. Wraz z rozwijanymi badaniami empirycznymi, obejmującymi ośrodki szkolnictwa wyższego Polski Południowo-Wschodniej, następowało doskonalenie metod badawczych. Pozwoliły one na określenie prawidłowości w procesie kształtowania się uczelni i ośrodków akademickich oraz zmiany ich struktur, które nawiązywały do postępujących procesów transformacji gospodarczej, a także różnicowania zasięgów ich oddziaływania w układach regionalnych. W nawiązaniu do przedstawionych założeń w pracach empirycznych stopniowo rozwijano metody obejmujące coraz szerszą problematykę badawczą, a więc kształtowanie się poszczególnych uczelni ośrodka krakowskiego (Borowiec 2000a, 2001a, 2002, 2007a, 2007b), rzeszowskiego (2007c) i jasielskiego (Zioło, Polański 2008). Określono w nich prawidłowości w zakresie wpływu zmian systemu gospodarowania oraz zwiększenia samodzielności uczelni w zakresie kształcenia na zmiany potencjału edukacyjnego, poprzez analizę liczby studentów na poszczególnych kierunkach kształcenia, a także zmiany na rynku pracy (Borowiec 2008a). W wyniku przeprowadzonych analiz określono kierunki: zanikłe (które zostały zlikwidowane), regresywne (o zmniejszającej się liczbie studentów), stagnujące (o stałej lub niewielkiej zmianie liczby studentów), rozwojowe (o wzrastającej liczbie studentów) oraz kierunki nowo powołane. Kierunki rozwijające się i nowo powołane związane są głównie z: procesami transformacji społeczno-gospodarczej, rozwojem kierunków kształcenia, niewymagających wysokich nakładów na kształcenie, głównie w uczelniach niepublicznych, nawiązywaniem do potrzeb zmieniającego się rynku pracy i często do nowych wyzwań cywilizacyjnych związanych z kształtowaniem społeczeństwa przedsiębiorczego i innowacyjnego, a także rozwijaniem gospodarki opartej na wiedzy. Niezwykle szybki rozwój szkół niepublicznych na poziomie licencjackim wynika ze znacznego ograniczenia kształcenia na poziomie śred-

4 48 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych nim zawodowym. Likwidacji ulegały zwłaszcza technika zawodowe, cieszące się w latach centralnego systemu sterowania dużym zainteresowaniem młodzieży. Pozwalały one w tym czasie na zdobywanie poszukiwanych i stosunkowo dobrze płatnych zawodów w przedsiębiorstwach przemysłowych i gospodarce. Stwierdzono, że obecnie ich funkcje edukacyjne przejęły w pewnym zakresie zawodowe szkoły wyższe, kształcące na poziomie licencjackim, w których ze względu na wysokie koszty nie rozwijano kierunków technicznych. Przyjmując założenie, że podstawowymi elementami strukturalnymi ośrodków akademickich są poszczególne uczelnie, rozszerzono badania dotyczące kształtowania się ośrodków akademickich oraz określania ich roli w strukturach regionalnych (Borowiec 2003, 2005a). Stwierdzono, że krakowski i rzeszowski ośrodek akademicki, jak i występujące w ich strukturze uczelnie w latach zmian systemu gospodarowania wykazywały różne tendencje zmian w zakresie potencjału edukacyjnego. Likwidacja limitów naboru studentów oraz możliwości tworzenia uczelni niepublicznych, a także zmniejszenie atrakcyjności kształcenia technicznego, wpływały na zmiany rangi poszczególnych uczelni w strukturze ośrodka oraz struktury kształcenia studentów. W fazie budowania społeczeństwa informacyjnego stwierdzono zmianę bazy ekonomicznej miast wojewódzkich oraz wzrost znaczenia w ich strukturze instytucji edukacyjnych (Borowiec 2006). Potwierdzono to w badaniach dotyczących wpływu szkolnictwa wyższego na kształtowanie metropolii oraz związanych z nimi obszarów metropolitalnych. Zaproponowano i zweryfikowano w badaniach empirycznych nowy miernik wpływu metropolii na kształtowanie obszaru metropolitalnego, poprzez określenia zasięgu oddziaływania ośrodka akademickiego w przestrzeni regionalnej, uwzględniając miejsca stałego zamieszkania studentów kształcących się w danym ośrodku (Borowiec 2005, 2007d, 2007e). Analiza zmian oddziaływania krakowskiego i rzeszowskiego ośrodka akademickiego (według miejsc stałego zamieszkania studentów), przedstawiona w dwóch przekrojach czasowych, wykazała pewne zmiany w ich zasięgach oddziaływania. Wskazano przy tym na relacje konkurencji przestrzennej, zaznaczające się między tymi sąsiadującymi z sobą ośrodkami w zakresie terenów rekrutacji studentów (Borowiec 2008c, 2008e). W nawiązaniu do modelu układu bipolarnego dało to podstawę do wyróżnienia w przestrzeni regionalnej Polski Południowo-Wschodniej obszarów związanych z różnym stopniem nasilenia powiązań metropolii z układami regionalnymi (Borowiec 2003, 2005b, 2007d). Podjęte prace empiryczne wzbogaciły teoretyczne koncepcje układów bipolarnych z zakresu ich kształtowania i funkcjonowania oraz oddziaływania w przestrzeni regionalnej. Umożliwiła to analiza nasilenia powiązań obu ośrodków w strukturze obszarów dominującego oddziaływania. Wyróżniono w nim różne kategorie obszarów, m.in. obszary dominującego oddziaływania. Empirycznie wyznaczone zasięgi dominującego oddziaływania dały takie same wyniki jak przy zastosowaniu teoretycznego modelu określania zasięgu dominującego oddziaływania (Borowiec 2007d, 2008d).

5 1. Zagadnienia metodologiczne 49 Ustalono, że na kształtowanie się zasięgu i nasilenia oddziaływania stref układu bipolarnego w głównym stopniu wpływają potencjał demograficzny i sieć transportowa, które ułatwiają młodzieży z poszczególnych jednostek osadniczych dostęp do danego ośrodka akademickiego, a także ich położenie w przestrzeni oddziaływania innych konkurencyjnych ośrodków akademickich oraz bariery przyrodnicze i historycznie wykształcone tradycje ciążeń. Weryfikacja teoretycznego modelu oddziaływania w wyniku przeprowadzonych badań empirycznych pozwoliła na sformułowanie tezy, że podobne pod względem potencjału ekonomicznego i funkcji elementy układów bipolarnych, występujące w ich strukturze, wykształcają proporcjonalne do ich potencjału zasięgi dominującego oddziaływania. Pozwoliło to na pewne uogólnienia i wyznaczenia w przestrzeni Polski Południowo-Wschodniej stref dominującego oddziaływania ośrodków akademickich, wykształconych na terenie Krakowa, Rzeszowa, Lublina i Kielc (Borowiec 2008e). Aktualnie problematyka jest nadal rozwijana i częściowo już także przedstawiona w kolejnych pracach złożonych do publikacji. Monika Borowiec Literatura Borowiec M. 2000a, Terytorialne pochodzenie studentów Wydziału Geograficzno-Biologicznego Wyższej Szkoły Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie, [w:] Działalność człowieka i jego środowisko. Księga ku Czci Profesor Marianny Kozaneckiej w 70. rocznicę urodzin, red. Z. Zioło, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków 2000, s Borowiec M., 2001a, Zmiany kierunków kształcenia Politechniki Krakowskiej i Akademii Górniczo-Hutniczej w Krakowie na tle polskiego szkolnictwa technicznego w latach transformacji gospodarki, [w:] Problemy przemian struktur przemysłowych w procesie wdrażania reguł gospodarki rynkowej, red. Z. Zioło, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 3, Warszawa Kraków Rzeszów, s Borowiec M., 2002, Zmiany kierunków kształcenia Akademii Ekonomicznej w Krakowie w latach transformacji gospodarki, [w:] Problemy transformacji struktur przemysłowych, red. Z. Zioło, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 4, Warszawa Kraków Rzeszów, s Borowiec M., 2003a, Funkcjonowanie układu bipolarnego Kraków Rzeszów w zakresie kształcenia studentów, [w:] Bipolarny rozwój aglomeracji kierunki rozwoju układów bipolarnych, red. Z. Zioło, Biuletyn KPZK PAN, z. 209, Warszawa, s Borowiec M., 2003b, Kształtowanie się krakowskiego ośrodka akademickiego w latach , [w:] Geograficzne aspekty globalizacji i integracji europejskiej, red. M. Śmigielska, J. Słodczyk, Wydawnictwo PTG, Uniwersytet Opolski, Opole 2003, s

6 50 II. Rozwój naukowo-dydaktyczny i problematyka badań geograficznych Borowiec M., 2005a, Kształtowanie się rzeszowskiego ośrodka akademickiego, [w:] Uwarunkowania rozwoju i konkurencyjności regionów, red. Z. Zioło, Wyd. Instytut Gospodarki WSiZ w Rzeszowie, Kraków Rzeszów, s Borowiec M., 2005b, Funkcje szkolnictwa wyższego w strukturze obszaru metropolitalnego, [w:] Infrastruktura techniczno-ekonomiczna w obszarach metropolitarnych, red. Z. Makieła, T. Marszał, Biuletyn KPZK PAN, z. 222, Warszawa 2005, s Borowiec M., 2006, Rola szkolnictwa wyższego w kształtowaniu metropolii, [w:] Rzeszowski i Krakowski Obszar Metropolitalny, red. Z. Makieła, R. Fedan, KSW w Krakowie, Kraków, s Borowiec M., 2007a, Pochodzenie terytorialne studentów Akademii Pedagogicznej w Krakowie, [w:] Idee i praktyczny uniwersalizm geografii, red. T. Komornicki i Z. Podgórski, Dokumentacja Geograficzna nr 33, PAN, Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyńskiego, Warszawa. Borowiec M., 2007b, Zmiany oddziaływania Akademii Pedagogicznej im. Komisji Edukacji Narodowej w Krakowie w strukturze przestrzennej w latach , [w:] Procesy transformacji społeczno-ekonomicznych i przyrodniczych struktur przestrzennych, red. J. Lach, T. Rachwał, M. Borowiec, Wydawnictwo Naukowe AP, Kraków, s Borowiec M., 2007c, Rola Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie w przestrzeni regionalnej Polski Południowo-Wschodniej, [w:] Rola geografii społeczno-ekonomicznej w badaniach regionalnych, Nauki Geograficzne w Badaniach Regionalnych T. II, red. I. Kiniorska, S. Sala, Instytut Geografii Akademii Świętokrzyskiej im. Jana Kochanowskiego w Kielcach, Kielce, s Borowiec M., 2007d, Krakowski Obszar Metropolitalny w świetle powiązań w zakresie kształcenia na poziomie akademickim (przykład Akademii Pedagogicznej), [w:] Małe miasta w obszarach metropolitalnych, red. K. Heffner, T. Marszał, Biuletyn KPZK PAN, z. 232, Warszawa, s Borowiec M., 2007e, Rola rzeszowskiego ośrodka akademickiego w przestrzeni regionalnej i procesie kształtowania Rzeszowskiego Obszaru Metropolitalnego, [w:] Uwarunkowania rozwoju rzeszowskiego obszaru metropolitalnego w systemie społeczno-gospodarczym i innowacyjnym województwa podkarpackiego, red. J. Kudełko, Prace Komisji Nauk Ekonomicznych, nr 22, Wydawnictwo PAN, Kraków, s Borowiec M., 2007f, Rola szkolnictwa wyższego w podnoszeniu jakości kapitału ludzkiego, [w:] Rola przedsiębiorczości w aktywizacji gospodarczej, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 3, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa Kraków, s Borowiec M., 2008a, Kształcenie na poziomie wyższym dla potrzeb przemysłu w województwie podkarpackim, [w:] Procesy transformacji układów przestrzennych przemysłu na tle zmieniającego się otoczenia, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Prace Komisji Geografii Przemysłu PTG, nr 10, Warszawa Kraków 2008, s Borowiec M., 2008b, Rola szkolnictwa wyższego w procesie kształtowania gospodarki opartej na wiedzy, [w:] Rola przedsiębiorczości w procesie kształtowania gospodarki opartej na wiedzy, red. Z. Zioło, T. Rachwał, Przedsiębiorczość Edukacja, nr 4, Zakład Przedsiębiorczości i Gospodarki Przestrzennej IG AP w Krakowie, Wydawnictwo Nowa Era, Warszawa Kraków, s

7 1. Zagadnienia metodologiczne 51 Borowiec M., 2008c, Zmiany oddziaływania Akademii Pedagogicznej w Krakowie i Uniwersytetu Rzeszowskiego w Rzeszowie w strukturze regionalnej, [w:] Podstawy i perspektywy rozwoju małych miast, red. E. Rydz, Wydawnictwo Naukowe Akademii Pomorskiej w Słupsku, Słupsk 2007, s Borowiec M., 2008d, Rola kapitału ludzkiego w procesie podnoszenia konkurencyjności układów przestrzennych, [w:] Przekształcenia regionalnych struktur funkcjonalno- -przestrzennych, red. D. Ilnicki, K. Janc, Rozprawy Naukowe Instytutu Geografii i Rozwoju Regionalnego Uniwersytetu Wrocławskiego 3, Wrocław 2008, s Borowiec M., 2008e, Konkurencyjność przestrzenna uczelni jako elementów struktury centrów układu bipolarnego Kraków Rzeszów, [w:] Mechanizmy i uwarunkowania budowania konkurencyjności miast, red. J. Słodczyk i E. Szafranek, Uniwersytet Opolski, Opole, s Rajman J., 1971, Młodzież opolska w szkołach wyższych Krakowa ( ), Materiały i Studia Opolskie, R. 13, z. 24, s Rajman J., 1972, Koncentracja kadr kwalifikowanych w Polsce, Czasopismo Geograficzne, 43 (1), s Rajman J., 1977, Struktura i rozmieszczenia kadr kwalifikowanych w Polsce w 1975 r., Czasopismo Geograficzne, 48 (4), s Rajman J., 1981, Rozmieszczenie geograficzne absolwentów szkół wyższych makroregionu południowo-wschodniego (rocznik 1979), Urząd Miasta Krakowa, Biuro Rady Nauki i Techniki Makroregionu Południowo-Wschodniego, ss. 28. Rajman J., 1987a, Rozmieszczenia kadr kwalifikowanych w Polsce ( ), Zeszyty Naukowe WSI, z. 16, Opole, Nauki Społeczne, z. 16, s Rajman J. 1987b, Rozmieszczenia kadr kwalifikowanych w Polsce, Zeszyty Naukowe WSI, z. 131, Opole, Nauki Społeczne, z. 16, s Turczyn I., 1965, Załoga Kombinatu Siarkowego Tarnobrzeg, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 13, KBRU PAN. Turczyn I.,1968, Zmiany struktury załogi Kombinatu Siarkowego Tarnobrzeg w latach , [w:] Demograficzno-osadnicze problemy w Tarnobrzeskim Rejonie Uprzemysławianym, red. M. Dobrowolska, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 29, KBRU PAN, s Turczyn-Zioło I., 1978, Załoga Kombinatu Siarkowego i jej wpływ na przemiany struktury społecznej Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, [w:] Przemiany społeczno-ekonomiczne Tarnobrzeskiego Rejonu Uprzemysławianego, red. Z. Zioło, Problemy Rejonów Uprzemysławianych, PWN, Warszawa, s Turczyn-Zioło I., Zioło Z., 1983, Przemiany sieci szkolnictwa ponadpodstawowego w woj. tarnobrzeskim pod wpływem procesów industrializacji w latach , Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 77, KBRU PAN, s Turczyn-Zioło I., Osiński Z., 1983, Współczesna struktura i zasięg oddziaływania szkolnictwa ponadpodstawowego Stalowej Woli, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 77, KBRU PAN, s Turczyn-Zioło I., Opis H., Zioło Z., 1979, Wpływ przemysłu siarkowego na rozwój i zasięg oddziaływania tarnobrzeskiego ośrodka szkolnictwa ponadpodstawowego, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, nr 72, KBRU PAN, s Turczyn-Zioło I., Zioło Z., 1973, Struktura zawodów pracowników fizycznych kopalni Jeziórko na tle wybranych elementów struktury demograficznej, Zeszyty Badań Rejonów Uprzemysławianych, z. 58, KBRU PAN, s