A N N A L E S U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N P O L O N I A

Transkrypt

1 A N N A L E S U N I V E R S I T A T I S M A R I A E C U R I E - S K Ł O D O W S K A L U B L I N P O L O N I A VOL. XXIV, 58 SECTIO EE 2006 Katedra Ekologii i Hodowli Zwierzt Łownych Wydziału Biologii i Hodowli Zwierzt Akademii Rolniczej w Lublinie ROMAN DZIEDZIC, MARIAN FLIS Charakterystyka wybranych cech jakoci osobniczej samców saren (Capreolus capreolus L. 1758) z Wyyny Lubelskiej Characteristics of Selected Ontogenetic Quality Traits of the Male Roe Deer (Capreolus capreolus L. 1758) from the Lublin Upland Przy ocenie jakoci osobniczej zwierzt bardzo czsto jednym z najwaniejszych wskaników jest masa ciała. W przypadku samców z rodziny jeleniowatych wskanikiem pomocnym do okrelenia ich jakoci jest równie masa poro- a, która u wikszoci gatunków jest wysoko skorelowana z mas ciała. U saren wielko współczynnika korelacji pomidzy mas tuszy a mas poroa kształtuje si na poziomie r xy =0,678, a u samców jeleni wskanik ten jest jeszcze wyszy i wynosi ok. r xy =0,745 [4, 6]. Dodatkowym wskanikiem odzwierciedlajcym jako osobnicz, a take wpływajcym na wzrost, płodno i przeywalno poszczególnych osobników mskich, jest wielko asymetrii poroa. Współczynniki korelacji pomidzy asymetri poroa a wymienionymi czynnikami (wzrost, płodno i przeywalno) dla samców jeleniowatych wynosz odpowiednio r xy =-0,15, r xy =-0,35, r xy =-0,25 i w wikszoci przypadków s istotne [7]. Pélabon i van Breukelen [9] prowadzc przez 18 lat badania w jednej populacji saren wykazali, e rozwój poroa u saren jest reprezentatywnym wskanikiem jakoci osobniczej, a fakt corocznego zrzucania i nakładania poro- a moe by dodatkowym wskanikiem warunków rodowiskowych, w jakich yj okrelone populacje. Celem bada było porównanie masy tuszy i elementów pomiarowych poroa samców saren w rónych grupach wiekowych, pozyskanych na Wy- ynie Lubelskiej.

2 416 R. Dziedzic, M. Flis MATERIAŁ I METODY Materiał do bada stanowiły poroa saren, pozyskane w sezonach łowieckich 2001/2002 i 2002/2003, przedstawione do Komisji Oceny Prawidłowoci Odstrzału w Nadlenictwach Puławy i Lubartów. Dat pozyskania i mas tuszy z dokładnoci do 1 kg podawali myliwi, którzy dostarczali trofea do oceny, natomiast wiek zwierzt był oznaczany komisyjnie na podstawie stopnia zuycia uzbienia. Metoda ta jest powszechnie stosowana w praktyce łowieckiej [10]. Mas poroa (brutto) okrelano wac poroe z dokładnoci do 1 grama na wadze laboratoryjnej. Dodatkowo wykonano pomiary długoci tyk (lewej i ) [12], szerokoci czaszki w łukach jarzmowych oraz długoci i usytuowania przednich i tylnych w porou. Pomiary długoci tyk wykonywano tam stalow, mierzc odległo pomidzy doln krawdzi róy a zakoczeniem tyk. mierzono od miejsca ich wyrastania na tykach do zakoczenia, za miejsce usytuowania to odległo od dolnej krawdzi róy do miejsca wyrastania kadej na tyce. Oceniane osobniki zostały pozyskane w obwodach łowieckich połoonych na Wyynie Lubelskiej. Region ten charakteryzuje niewielka lesisto ok. 14% [5], a jednoczenie duy udział gleb typu czarnoziemów sprawia, e jest on jednym z najyniejszych obszarów rolniczych w Polsce. Ogólny wskanik jakoci rolniczej przestrzeni produkcyjnej wynosi 77,3 pkt i jest jednym z najwyszych na całej Lubelszczynie [13]. To sprawia, e na obszarze tym w decydujcej mierze uprawiana jest pszenica i buraki cukrowe. Łcznie oceniono 345 osobników dla cech takich, jak: masa tuszy, masa poroa, długo tyk i szeroko czaszki w łukach jarzmowych. Oceniano take długoci tylnych i przednich na tyce lewej i, jak równie ich usytuowanie na tykach. Z całego materiału wyodrbniono pi grup wiekowych (1 5 poroe), a dla porównania wartoci masy tuszy i masy poroa, szerokoci czaszki, długoci tyk oraz długoci i usytuowania pomidzy poszczególnymi grupami wiekowymi wykonano analiz wariancji, a istotno rónic pomidzy rednimi obliczono testem Tuckeya dla nierównych liczebnoci. Ponadto dokonano porównania rednich długoci tyk, długo- ci przednich i tylnych oraz ich usytuowania na tyce lewej i w obrbie tych samych grup wiekowych. OMÓWIENIE WYNIKÓW Masa tuszy kozłów w wyodrbnionych grupach wiekowych wykazywała si du zmiennoci. Najmniej (14,7 kg) wayły osobniki najmłodsze. W kolejnych latach ycia wystpował wzrost masy tuszy, a najcisze były osobniki w wieku 6 lat i wicej, które wayły rednio 19,1 kg. W trzech pierwszych grupach wiekowych rednie wartoci masy tuszy róniły si statystycznie istotnie (P0,05) pomidzy sob, za u osobników starszych grup wiekowych rednia masa tuszy nie róniła si midzy sob (tab. 1). Masa poroa równie zwikszała si wraz z wiekiem. Najmniejsza była u osobników najmłodszych (137,1 g), za u kozłów najstarszych poroa wayły rednio 331,8 g. Warto ta róniła si statystycznie istotnie (P0,05) od redniej masy poroy kozłów z najmłodszych grup wiekowych (1 3 poroe), u których wystpiły istotne rónice pomidzy poszczególnymi grupami wiekowymi. Dziedzic i wsp. [3], oceniajc zmiany

3 Charakterystyka wybranych cech jakoci osobniczej samców saren jakoci osobniczej samców saren na Lubelszczynie w okresie 15 lat ( i ), wykazali, e w latach dziewidziesitych nastpiło obnienie redniej masy tuszy i masy poroa kozłów, a kulminacja tych cech w obu okresach wystpowała u kozłów najstarszych, które w latach dziewidziesitych wayły rednio 17,6 kg, a ich poroa miały redni mas 282 gramy. Przedstawione wyniki sugeruj, e w cigu szeciu sezonów łowieckich we wszystkich grupach wiekowych, z wyjtkiem kozłów najmłodszych, nastpił wzrost masy tuszy i masy poroa, a najwiksza jego warto wystpiła u kozłów najstarszych, u których masa tuszy była wiksza o ok. 1,5 kg, a masa poroa o ok. 50 g, i była niemal identyczna ze redni mas poroy kozłów pozyskanych pod koniec lat siedemdziesitych. Współczynnik korelacji pomidzy mas tuszy a mas poroa w ocenianej próbie był wysoki i istotny, r xy =0,717. Wiek (poroe) Tab. 1. Charakterystyka wybranych cech jakoci osobniczej samców saren Characteristics of selected ontogenetic quality traits of the male roe deer Masa tuszy (kg) Masa poroa brutto (g) Szeroko czaszki (cm) tyki lewej tyki rednia długo tyk 1 x 14,7 a 137,1 a 8,5 a 7,9 a,x 7,8 a,x 7,9 a n=122 SD 2,7 47,8 0,3 4,4 4,3 4,2 2 x 16,9 b 246,2 b 8,9 b 16,2 b,x 16,2 b,x 16,2 b n=43 SD 2,3 80,2 0,4 4,2 4,4 4,1 3 x 18,5 c 298,7 c 9,2 c 18,7 c,x 18,8 c,x 18,7 c n=85 SD 2,4 85,4 0,6 4,0 3,8 3,6 4 x 18,9 c,d 314,2 c,d 9,2 c,d 20,1 c,d,x 19,9 c,d,x 20,0 c,d n=31 SD 2,4 64,2 0,6 2,4 3,6 2,6 5 i starsze x 19,1 c,d 331,8 d 9,4 d 20,0 c,d,x 20,2 c,d,x 20,1 c,d n=64 SD 2,0 67,9 0,3 2,9 3,2 2,9 a, b, c, d rednie oznaczone t sam liter w kolumnie nie róni si statystycznie istotnie P0,05 x rednie długoci tyk (lewej i ) w tych samych grupach wiekowych nie róni si statystycznie istotnie P0,05 Szeroko czaszki zwikszała si w yciu osobniczym kozłów. Najmniejsz warto miała u kozłów w pierwszym porou (8,5 cm) i wraz z wiekiem zwikszała si. U kozłów najstarszych szeroko czaszki wynosiła 9,4 cm i warto ta nie róniła si istotnie tylko z wartoci tego wskanika u kozłów w czwartym porou. rednia szeroko czaszki kozłów w trzecim i czwartym porou była identyczna i wynosiła 9,2 cm. Dziedzic [2] podał bardzo podobne wartoci szerokoci czaszki kozłów pozyskanych na Lubelszczynie w latach i w tamtym okresie równie wartoci tego wskanika nie róniły si tylko w najstarszych grupach wiekowych.

4 418 R. Dziedzic, M. Flis a, b Wiek (poroe) i starsze Tab. 2. przednich i tylnych (w cm) The length of the front and back offshoots lewej tylnej lewej rednia długo przednich rednia długo tylnych n x 3,5 3,5 3,8 2,9 3,5 a 3,2 a SD 1,5 1,4 2,8 2,8 1,4 2,6 n x 4,7 5,0 3,2 2,3 4,9 a 2,7 b SD 2,1 2,2 1,6 1,1 2,1 1,4 n x 5,0 5,6 3,2 3,1 5,3 a 3,1 b SD 2,0 4,4 1,1 1,2 3,5 1,2 n x 5,0 5,0 3,4 3,2 5,0 a 3,3 b SD 1,4 2,0 1,2 1,1 1,7 1,2 n x 5,2 5,6 3,9 3,7 5,4 a 3,8 b SD 2,1 1,9 1,2 1,2 2,0 1,2 rednie długoci przednich i tylnych oznaczone t sam liter w wierszach nie róni si statystycznie istotnie P0,05 Wiek (poroe) 1 2 Tab. 3. przednich i tylnych (w cm) The location of the front and back offshoots (in cm) lewej tylnej tylnej lewej tylnej rednie usytuowanie przednich rednie usytuowanie tylnych n x 7,6 7,4 9,6 9,5 7,5 a 9,5 a SD 1,1 0,9 4,7 4,2 1,0 4,0 n x 8,5 8,4 13,5 14,5 8, 4a 14,0 b SD 2,3 1,9 1,9 1,7 2,1 1,8 n x 8,9 9,0 14,4 14,5 9,0 a 14,4 b SD 1,6 1,4 1,8 1,8 1,5 1,8 n x 9,1 9,0 14,5 14,4 9,1 a 14,4 b SD 1,9 1,2 1,4 1,5 1,6 1,4 n i starsze x 9,1 9,2 14,4 14,5 9,1 a 14,5 b SD 1,5 1,5 2,1 1,4 1,5 1,8 a, b rednie wartoci usytuowania przednich i tylnych oznaczone t sam liter w wierszach nie róni si statystycznie istotnie P0,05

5 Charakterystyka wybranych cech jakoci osobniczej samców saren Wiek (poroe) Tab. 4. (w %) w stosunku do długoci tyk The location of the offshoots (in %) in relation to the length of beams lewej tylnej lewej tylnej rednie usytuowanie przednich rednie usytuowanie tylnych 1 n x 52,3 51,5 64,7 66,0 52,0 64,9 2 n x 47,7 46,8 70,1 74,7 47,7 72,6 3 n x 45,4 46,5 72,3 72,6 46,0 72,4 4 n x 45,0 44,4 71,3 69,5 44,8 70,4 5 n i starsze x 45,0 44,8 68,8 69,3 44,9 69,0 rednie długoci lewej i tyki równie zwikszały si w kolejnych grupach wiekowych. Najkrótsze tyki miały osobniki najmłodsze, rednia ich długo wynosiła 7,9 cm, najdłusze za wystpowały u osobników najstarszych, u których rednia długo wynosiła 20,1 cm. Dysproporcje w długoci tyk po lewej i stronie poroa były niewielkie i nie przekraczały 0,2 cm, std te rednie ich wartoci nie róniły si istotnie (P0,05) midzy sob w poszczególnych grupach wiekowych. rednie długoci przednich na lewej i tyce zwikszały si wraz z wiekiem (tab. 2). Najkrótsze były u osobników najmłodszych (rednia 3,5 cm), a najdłusze, o redniej długoci 5,4 cm, u osobników najstarszych. rednie długoci przednich na lewej i tyce w tych samych grupach wiekowych nie róniły si istotnie (P0,05). Czstotliwo wystpowania przednich po i lewej stronie zmieniała si w kolejnych grupach wiekowych, przy czym w grupie osobników najstarszych przednie lewe i prawe wystpowały u takiej samej liczby zwierzt (n=55). tylnych równie zwikszała si wraz z wiekiem zwierzt. Najdłusze, o długoci redniej 3,8 cm, wystpowały u kozłów najstarszych. Wartoci rednie długoci tylnych na lewej i tyce w tych samych grupach wiekowych nie róniły si statystycznie istotnie (P0,05). W najmłodszych grupach wiekowych (1 i 2 poroe) tylne czciej wystpowały na tyce. W nastpnych grupach wiekowych (3 i 4 poroe) na lewej tyce, a u osobników najstarszych czstotliwo wystpowania na lewej i tyce była zbliona. rednie długoci przednich i tylnych we wszystkich grupach wiekowych z wyjtkiem kozłów najmłodszych róniły si statystycznie istotnie (P0,05).

6 420 R. Dziedzic, M. Flis Podobne wyniki otrzymali Pélabon i van Breukelen [9] w 18-letnich badaniach jednej populacji saren. Wykazali oni, e wielko asymetrii poroy spada wraz z wiekiem oraz wykazuje tendencj spadkow wraz z wielkoci poroa. Dziedzic [2] w badaniach poroy saren w makroregionie rodkowo-wschodniej Polski w latach wykazał, e we wszystkich grupach wiekowych, z wyjtkiem kozłów najmłodszych (pierwsze poroe), istniej istotne rónice (P0,05) w długoci na lewej i tyce, zarówno przednich jak i tylnych, przy czym rednie długoci przednich w latach były o ok. 1,5 cm mniejsze ni obecnie, za w przypadku tylnych dysproporcje były mniejsze, zwłaszcza w starszych grupach wiekowych. Natomiast Solberg i Saether [11] w badaniach poroy łosi, prowadzonych przez okres 23 lat w centralnej Norwegii, wykazuj, e wielko asymetrii poro- y tego gatunku spada wraz z wiekiem i wzrostem masy ciała, sugerujc, e starsze byki w okresie wzrostu poroa s w stanie lepiej poradzi sobie z presj rodowiska, a tym samym nałoy wiksze i bardziej symetryczne poroa. Pélabon i Joly [8] w badaniach poroy pochodzcych z jednej populacji danieli przez okres czterech lat wykazali istnienie kierunkowej asymetrii w rozwoju prawych tyk i prawych, która zwikszała si wraz z wiekiem. Na podstawie przedstawionych wyników naley zauway, e w analizowanych poroach saren wystpiła niewielka przewaga w rozwoju lewych tyk i (wiksza liczba zarówno przednich jak i tylnych na lewej tyce), za pod wzgldem długoci zmienno była niewielka, zwizana głównie z wiekiem osobników. Podobne wyniki przedstawili Bowyer i wsp. [1] w badaniach 1501 poroy łosi (Alces alces gigas) na Alasce. Wykazali oni, e w analizowanych łopatach łosi wystpowała przewaga na lewej tyce, co sygnalizowało ich kierunkow asymetri, która była odwrotnie proporcjonalna do wielkoci zwierzt. przednich (w cm) zmieniało si wraz z wiekiem jak i pomidzy stron lew i praw w poszczególnych grupach wiekowych. Najwyej usytuowane, mierzc od dolnej krawdzi róy (rednio 9,1 cm), miały poroa kozłów w najstarszej grupie wiekowej, za najniej (7,5 cm) poroa kozłów najmłodszych (tab. 3). rednie usytuowanie tylnych równie zmieniało si wraz z wiekiem zwierzt. Najniej usytuowane wystpowały u zwierzt najmłodszych, a najwyej u kozłów w najstarszej grupie wiekowej rednio 14,5 cm. Wartoci wzgldnego (%) usytuowania przednich i tylnych przedstawiono w tabeli 4. U kozłów najmłodszych (1 i 2 poroe) nieznacznie wyej usytuowane były przednie lewe, w kolejnej grupie wiekowej wy- ej usytuowane były przednie prawe. W nastpnych dwóch grupach wiekowych wyej usytuowane były przednie lewe, przy czym wraz z wiekiem zmniejszał si wskanik dysproporcji usytuowania tych. W

7 Charakterystyka wybranych cech jakoci osobniczej samców saren przypadku tylnych sytuacja była nieco odmienna. W pierwszych trzech grupach wiekowych wyej usytuowane były prawe, a najwiksza dysproporcja (4,6%) wystpiła u kozłów w drugim porou. Kozły w czwartym porou wyej usytuowane miały lewe, a kozły najstarsze prawe, a warto dysproporcji wynosiła 0,5%. Porównanie rednich wartoci usytuowania przednich i tylnych pomidzy lew i praw tyk w tych samych grupach wiekowych nie wykazało istotnie znaczcych rónic tych parametrów (P0,05). U kozłów starszych (od 2 do 5 poroa) wystpiły istotne rónice (P0,05) w rednich wartociach usytuowania przednich i tylnych. WNIOSKI 1. W yciu osobniczym kozłów powikszała si masa tuszy, szeroko czaszki, masa poroa, długo tyk i długo, a najwiksze przyrosty stwierdzono u kozłów do wieku trzech lat. 2. Kulminacja rozwoju osobniczego, wyraona mas tuszy, szerokoci czaszki, mas poroa, długoci tyk i długoci, przypadała na grup osobników 5-letnich i starszych. 3. Miejsce usytuowania w poroach badanych kozłów, mierzone od dolnej krawdzi róy, w porównaniu z innymi omawianymi cechami charakteryzowało si wiksz stabilnoci. 4. Dysproporcje w budowie poroy pomidzy lew i praw stron, wyraone długoci tyk, długoci i miejscem ich usytuowania, były nieistotne statystycznie. PI MIENNICTWO 1. B o w e r T. R., S t e w a r t K. M., K i e J. G., G a s a w a y W. C.: Fluctuating asymmetry inantlers of Alaskan moose: Size matters. Journal of Mammal. 82, 3, , D z i e d z i c R.: Ocena wybranych cech fenotypowych samców saren (Capreolus capreolus L.) oraz wpływ na nie czynników rodowiskowych na przykładzie makroregionu rodkowo- -wschodniej Polski. Rozprawa habilitacyjna. Wyd. AR w Lublinie, D z i e d z i c R., F l i s M., W ó j c i k M., B e e g e r S., O l s z a k K.: Zmiany jakoci osobniczej samców saren (Capreolus capreolus L.) na Lubelszczynie. Ann. UMCS, EE, XVII, 41, , F l i s M.: Funkcjonowanie populacji kopytnych w wybranych kompleksach lenych Lubelszczyzny. Cz II Ocena jakoci osobniczej samców jeleniowatych. Ann. UMCS, EE, XXIII, 29, , K o n d r a c k i J.: Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa 2000.

8 422 R. Dziedzic, M. Flis 6. K r u p k a J., D z i e d z i c R., D r o z d L.: Charakterystyka jakociowa byków jeleni pozyskanych w makroregionie rodkowowschodniej Polski. Ann. UMCS, EE, IV, , M ø l l e r A. P.: Asymmetry as a predictor of growth fecundity and survival. Ecol. Lett., 2, 3, , P é l a b o n C., J o l y P.: What, if anything, does visual asymmetry in fallow deer antlers reveal? Anim. Behav., 59, 1, , P é l a b o n C., v a n B r e u k e l e n L.: Asymmetry in antler size in roe deer (Capreolus capreolus): An index of individual and populatio conditions. Oecologia, 116, 1 2, 1 8, P i e l o w s k i Z.: Sarna. Wyd. wiat, Warszawa S o l b e r g E. J., S a e t h e r B. E.: Fluctuating asymmetry in the antlers of moose (Alces alces): Does it signal male quality? Proceedings of the Royal Society of London Biol. Sci., 254, 1341, , T r e n s e W.: The game-trophies of the world. Verl. Paul Parey, Hamburg Berlin W i t e k T.: Warunki przyrodnicze produkcji rolnej, woj. Lubelskie. IUNiG, Puławy SUMMARY The research of ontogenetic quality of the male roe deer (Capreolus capreolus L.) was carried out on the basis of the weight of carcass and measurement features of antlers and skulls (the length of beams, the width of the skull and the length and location of the front and back offshoots) of roebucks found in the Lublin Upland in hunting seasons 2001/2002 and 2002/2003. There was a discrepancy in the weight of carcass and antlers in particular age groups, but only in younger age groups the average values of these features differed statistically significantly. The correlation rate between the weight of carcass and antlers was high and significant, r xy = The width of the skull also increased in ontogenetic life, and its average values differed in the three youngest age groups. The length of beams in ontogenetic life of the animals increased from 7.9 cm for one-yearold roebucks to 20.1 cm for the oldest roebucks, but significant differences could be found among the three first age groups. The development of the offshoots was characterized by the growth of the frequency of the appearance and the length along with animals age. Considerable discrepancies were revealed in the length of the front and back offshoots. The location of the front offshoots (measured from the lower edge of the coronet) increased along with the age from 7.5 cm to 9,1 cm, and the location of the back offshoots from 9.5 cm to 14.5 cm. As far as the front offshoots are concerned (given in percentage in relation to the length of beams) decreased from 52% for one-year-old roebucks to 45% for four-year-old or older roebucks, while the location of the back offshoots increased from 65% for one-year-old roebucks to 69% for five-year-old or older ones.