Polska Wieś Raport o stanie wsi Najważniejsze wyniki badań. 14 września 2016 r. Forum Liderów Banków Spółdzielczych

Transkrypt

1 Polska Wieś Raport o stanie wsi Najważniejsze wyniki badań 14 września 2016 r. Forum Liderów Banków Spółdzielczych

2 Cele i założenia redakcyjne Raportu o stanie wsi Syntetyczny charakter: skoncentrowanie na najważniejszych zjawiskach, tendencjach i problemach rozwoju obszarów wiejskich. Kompleksowość ujęcia: uwzględnienie w raporcie najważniejszych sfer funkcjonowania wsi: przemian w rolnictwie, zmian ludnościowych, życia społecznego i politycznego, warunków i poziomu życia, dochodów i zatrudnienia, efektów polityki krajowej i unijnej oraz problemów środowiskowych (ekologicznych) wsi. Przystępna forma prezentacji: raport ma charakter popularnonaukowy. Przedstawia wybrane wyniki badań naukowych, ale adresowany jest do szerokiego grona odbiorców.

3 Struktura raportu Polska wieś 2016 Rozdział 1. Polska wieś na tle kraju i Europy synteza raportu Jerzy Wilkin Rozdział 2. Ludność wiejska Izasław Frenkel Rozdział 3: Społeczności wiejskie stabilizacja procesu przemian Barbara Fedyszak- Radziejowska Rozdział 4. Polskie rolnictwo na tle rolnictwa Unii Europejskiej - Agnieszka Baer-Nawrocka, Walenty Poczta Rozdział 5. Polska wieś i rolnictwo jako beneficjenci funduszy Unii Europejskiej Iwona Nurzyńska Rozdział 6. Dochody ludności wiejskiej: źródła, zróżnicowanie i zakres ubóstwa - Józef St. Zegar, Barbara Chmielewska Rozdział 7. System podatkowy i zabezpieczenie społeczne na wsi Renata Przygodzka Rozdział 8. Znaczenie rolnictwa i obszarów wiejskich w poprawie sytuacji ekologicznej i struktury energetycznej kraju Piotr Gradziuk Rozdział 9. Mapa polityczna polskiej wsi Jerzy Bartkowski

4 Wnioski ogólne (1): Wieś, pod wieloma względami, zbliża się do miast. Najważniejszym źródłem zmian i przyspieszenia procesu zmniejszania dystansu rozwojowego między miastem a wsią w Polsce jest integracja naszego kraju z Unią Europejską i możliwość skorzystania z funduszy UE. Liczba ludności wiejskiej i jej udział w ogólnej liczbie ludności kraju wzrastają od 2000 r. Wieś jest jednak w coraz mniejszym stopniu rolnicza. Zjawiskiem bardzo pozytywnym jest wydłużanie się trwania życia na wsi i to we wszystkich województwach. Najniższy poziom wykształcenia mają mieszkańcy wsi zatrudnieni w rolnictwie indywidualnym. Dystanse rozwojowe między polskim rolnictwem a rolnictwem najwyżej rozwiniętych krajów UE utrzymują się. W naszym kraju zaledwie 30% użytków rolnych znajduje się w gospodarstwach większych obszarowo (powyżej 50 ha), podczas gdy w wielu krajach UE udział ten wynosi 80-90%.

5 Wnioski ogólne (2): Ziemia rolnicza jest źle chroniona i w znacznym zakresie źle wykorzystywana. To nie wykup ziemi przez obcokrajowców jest zagrożeniem dla polskiego rolnictwa, a nieracjonalne gospodarowanie gruntami. Mimo wszystko, sektor rolno-żywnościowy w Polsce rozwija się stosunkowo szybko i osiągnął znaczną konkurencyjność. Transfery środków finansowych jakie Polska otrzymała dotychczas z UE (ponad 122 mld euro na koniec 2015 r. ) są ponad 3-krotnie wyższe niż nasza składka do budżetu Unii. Udział rolnictwa w wytwarzaniu produktu krajowego brutto wynosi obecnie w Polsce zaledwie 2,6%. Ale! - Rolnictwo jest wielofunkcyjne i zasługuje na wsparcie i ochronę.

6 Wnioski ogólne (3): Mieszkańcy wsi utrzymują się głównie z pracy najemnej i świadczeń socjalnych, a nie z rolnictwa. Dochody na wsi w przeliczeniu na osobę (według Diagnozy Społecznej) osiągnęły poziom 82% średniej krajowej. Dochody mieszkańców wsi nie różnią się znacząco od dochodów mieszkańców miast, zwłaszcza tych mniejszych. Jednakże, mieszkańcy wsi stanowią ponad 60% osób żyjących w naszym kraju w skrajnym ubóstwie. Wieś jest silnie zróżnicowana dochodowo. Stopniowo zaciera się podział na Polskę A i Polskę B np. pod względem poziomu dochodów, wskaźników edukacyjnych i podstawowej infrastruktury (mapa LHDI). W Polsce mamy do czynienia z uprzywilejowanym traktowaniem rolnictwa, jeśli chodzi o zakres i wysokość opodatkowania oraz składek na zabezpieczenie społeczne.

7 Wnioski ogólne (4): Obszary wiejskie w Polsce mają dodatnie saldo emisji gazów cieplarnianych, tzn. emitują ich więcej niż pochłaniają. Powierzchnia lasów w naszym kraju rośnie, ale zasoby wodne kurczą się. Jesteśmy krajem stosunkowo ubogim w zasoby wodne. Rolnictwo i obszary wiejskie dzięki znaczącym zasobom biomasy oraz korzystnym warunkom przyrodniczym, bez uszczerbku dla produkcji żywności, mogą zostać znaczącym producentem surowców energetycznych i energii, a na pewno stać się samowystarczalne energetycznie. Elektorat wiejski przesądzał już wielokrotnie o wynikach wyborów, które odbywały się w naszym kraju po 1989 r. W listopadzie 2015 r. aż 88% rolników i 78% mieszkańców wsi popierało przynależność Polski do UE, przy średniej krajowej tego poparcia wynoszącej 84%. Nie przekłada się to jednak na zwiększone zainteresowanie rolników i mieszkańców wsi sprawami europejskimi.

8 Zróżnicowanie wskaźników rozwoju społecznego (LHDI) w 2012 r. LHDI Local Human Development Index (dla powiatów) Wskaźniki: Źródło: UNDP

9 Ludność wiejska Udział ludności wiejskiej w ludności ogółem był w latach 90. stabilny utrzymując się na poziomie ok. 38%, aby wzrosnąć w 2012 r. do 39,4% i 39,7%w 2014 r. Według danych NSP 2002 i NSP 2011 liczba ludności Polski zwiększyła się w tym czasie z tys. do tys., w tym ludności wiejskiej z do tys.

10 Demografia wsi (1/2) Mężczyźni na wsi żyją krócej niż w miastach i do niedawna różnica na niekorzyść wsi rosła: w 2010 r. wynosiła 1,2 lat wobec 0,9 i 0,6 roku odpowiednio w latach 2008 i W 2012 r. różnica zmalała do roku, a w 2014 r. ponownie wzrosła do 1,1 lat. W odróżnieniu od mężczyzn, mieszkanki wsi żyją dłużej niż mieszkanki miast. Przeciętne trwanie życia mężczyzn było o 5,4 lat krótsze niż ogółu mężczyzn średnio we wszystkich krajach UE, a kobiet o 2,2 lat krótsze.

11 Dezagraryzacja struktury zatrudnienia Pracujący na wsi deklarujacy związki z gospodarstwem rolnym spadła z 30,9% w 2010 r. do 26,9% w 2014 r. We wszystkich latach stopa bezrobocia ludności bezrolnej na wsi była znacznie wyższa niż w miastach: w latach stopa bezrobocia wzrosła w gospodarstwach rolnych z 6,7% w 1995 r. do 9,6% w 2003 r., a bezrolnych odpowiednio z 22,9% do 27,1%. W4Q2014 r. wg BAEL stopa bezrobocia ludności bezrolnej wyniosła 11,2% (rolniczej 4,8%)

12 Poziom zaufania: W stosunkach z innymi trzeba być bardzo ostrożnym (CBOS) Polska 2006 Wieś 2006 Rolnicy 2006 Polska 2012 Wieś 2012 Rolnicy 2012 Polska 2016 Wieś 2016 Rolnicy 2016

13 Mieszkańcy wsi o swoich możliwościach Czy ogólnie rzecz biorąc ludzie ze wsi mają mniejsze, niż ludzie z miasta możliwości: Odpowiedzi mieszkańców wsi Odpowiedź tak w % Osiągnięcia godziwego poziomu życia Osiągnięcia wysokiej pozycji społecznej Zdobycia dobrego wykształcenia

14 Stosunek mieszkańców wsi i rolników do integracji Polski z UE (w%) Polska ogółem Mieszkańcy wsi Mieszkańcy miast > 500 tys. Rolnicy Przedsiębiorcy Robotnicy wykwalifikowani Bezrobotni

15 Transfery z UE do budżetu Polski w latach Od 1 maja 2004 r. do 30 listopada 2015 r. PL otrzymała z UE łącznie 122,45 mld euro W tym czasie PL wpłaciła w ramach składki członkowskiej do UE 38,7 mld euro Korzyści finansowe netto 83,57 mld euro

16 WPR transfery dla PL (w %) 3,80% 0,23% 1,26% 41,23% 54,73% Dopłaty bezpośrednie PROW Instrumenty rynkowe Inne transfery WPR SAPARD

17 Polskie rolnictwo na tle Unii Europejskiej W rolnictwie UE-28 zasoby rolnictwa polskiego stanowią - 8,3% zasobów ziemi, - blisko 20% nakładów pracy, - 5,2% nakładów kapitałowych. Udział rolnictwa polskiego w wolumenie produkcji tworzonym w rolnictwie UE-28-5,7%

18 UE-28 UE-15 UE-13 Wielka Szwecja Dania Estonia Luksemburg Francja Słowacja Czechy Niemcy Irlandia Hiszpania Finlandia Łotwa Belgia Austria Litwa Bułgaria Portugalia Holandia Włochy Grecja Węgry Rumunia Chorwacja Polska Słowenia Cypr Malta ha 60 Powierzchnia użytków rolnych na 1 AWU 58, ,7 48, ha 43, ,3 37,1 35,8 35,3 33,2 33,1 30,3 28,3 27,8 24,3 22,6 22, ,9 10,3 19,1 15,6 13,3 12,7 10,9 10,7 10,1 9,1 8,3 7,4 5,9 4,4 2,2 0 Źródło: Eurostat FSS, 2016r. obliczenia własne.

19 tys. euro Wartość nakładów kapitałowych na 1 AWU 172, ,1 121,4 117, tys. euro ,1 91, ,1 53,5 78,0 74,2 58,8 50,1 38,7 38,6 35,8 32,2 32,0 30, ,4 18,0 15,6 15,4 14,8 14,4 13,8 12,3 12,2 9,5 8,7 8,4 8,3 Źródło: Eurostat FSS, 2016r. obliczenia własne.

20 Relacje obrazujące wyposażenie czynnika praca w ziemię i kapitał dowodzą relatywnie słabej sytuacji konkurencyjnej rolnictwa polskiego w zakresie potencjału produkcyjnego na tle rolnictwa krajów o podobnej strukturze produkcji.

21 tys.euro/1 AWU Produktywność nakładów pracy (tys. euro/1 AWU) , ,3 13,6 11,8 0 Źródło: Eurostat FSS, 2016r. obliczenia własne.

22 euro/1 ha UR Produktywność zasobów ziemi (euro/1 ha UR) Źródło: Eurostat FSS, 2016r., obliczenia własne.

23 ~42% Zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych (użytki rolne) Wyszczególnien ie Powyżej 1ha w tym (ha): pow. 100 ródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznik Statystyczny Rolnictwa, GUS Warszawa 2015 Powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach różnica ( ) struktura struktura tys. ha tys. ha tys. ha (%) (%) (%) , , , ,4 12,4 18,4 13,3 8,7 9,3 7,2 5,0 21, ,6 10,1 15,0 12,2 8,3 10,4 10,3 10,1 21, ,0-28,0-28,2-20,1-16,5-1,8 +26,2 +76,0-12,2

24 Struktura obszarowa i ekonomiczna rolnictwa polskiego Analiza przemian struktury obszarowej gospodarstw rolnych i struktury użytkowania ziemi według grup obszarowych wskazuje na pozytywny ich kierunek - wzrasta rola gospodarstw większych obszarowo skupiających coraz większy odsetek UR. Podobne tendencje występują w zakresie struktury ekonomicznej gospodarstw. Mimo pozytywnych zmian w Polsce dystans dzielący rolnictwo polskie od rolnictwa stanowiącego dla niego konkurencję w tym zakresie pozostaje wciąż duży.

25 Wartość produkcji, dochody oraz wsparcie rolnictwa środkami publicznymi (wartości realne, ceny stałe z 2005 roku) w latach Wyszczególnienie (średnio) (średnio) =100 Wartość produkcji (mld zł) 56,6 66,1 72,2 80,3 72,0 127,1 Dochód (mld zł) 10,2 20,5 25,8 31,1 26,1 255,9 Dotacje razem (mld zł) 0,9 7,9 11,8 15,4 12, ,0 Udział dotacji w wartości produkcji (%) 1,7 12,0 16,3 19,2 17, ,8 Udział dotacji w dochodzie (%) 9,3 38,8 45,6 49,5 49,6 532,9 Źródło: Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa, Eurostat 2016, obliczenia własne.

26 Możliwości rozwoju rolnictwa polskiego W ostatnich latach za podstawowy czynnik rozwoju rolnictwa i całej gospodarki żywnościowej w Polsce, obok wsparcia środkami WPR, można uznać dynamiczny wzrost wzrostu eksportu rolno-żywnościowego. Jest to szczególnie ważne w sytuacji, w której wzrost popytu wewnętrznego na żywność jest mniejszy niż tempo przyrostu PKB.

27 Udział w wymianie handlowej % Handel zagraniczny produktami rolno-spożywczymi w latach Saldo wymiany hadlowej w (mln zł) Saldo Udział w imporcie ogółem (%) Udział w eksporcie ogółem (%) Źródło: Eurostat 2016r. obliczenia własne.

28 Relacje dochodów i wydatków: wieś - miasto

29 Z czego żyje wieś?

30 Dochody rozporządzalne gospodarstw domowych rolników ogółem i ogółu mieszkańców wsi w latach (przeciętnie miesięcznie na 1 osobę, w zł)

31 Subiektywna ocena sytuacji materialnej gospodarstw domowych według klasy miejscowości (% gospodarstw domowych)

32 Wskaźnik zagrożenia ubóstwem lub wykluczeniem społecznym według klasy miejscowości i na tle UE-27 (przeciętnie w latach , %)

33 System podatkowy i zabezpieczenie społeczne na wsi Specyfiką polskich rozwiązań, w przeciwieństwie do większości krajów Unii Europejskiej, jest uprzywilejowane traktowanie rolnictwa, czego wyrazem jest przede wszystkim wyłączenie dochodów rolniczych z opodatkowania podatkiem dochodowym. Niezależnie od wielkości i kondycji ekonomicznej gospodarstw, ich dochody wynikające z prowadzenia działalności rolniczej, uzupełniane w znacznej mierze przez dopłaty bezpośrednie, nie podlegają opodatkowaniu.

34 Wsparcie rolnictwa za pomocą systemu podatkowego związane jest z: wyłączeniem dochodów rolniczych z opodatkowania podatkiem dochodowym, relatywnie niskimi obciążeniami podatkiem rolnym, leśnym i podatkiem od nieruchomości, liberalnymi regulacjami zawartymi w podatku od spadków i darowizn w odniesieniu do rolniczych składników majątkowych, obniżonymi stawkami i zwolnieniami dla rolników w podatku VAT, łączny poziom wsparcia poprzez system podatkowy, czy preferencji podatkowych, kierowany do rolnictwa w 2013 roku wyniósł 9,2 mld zł.

35 Przyroda a obszary wiejskie Rolnictwo i obszary wiejskie spełniają wiele funkcji, z których coraz większe znaczenie mają funkcje związane z ochroną i konserwacją środowiska przyrodniczego. Funkcje środowiskowe obszarów wiejskich są coraz częściej traktowane jako dobra publiczne i następuje ich powiązanie z wsparciem publicznym dla rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich.

36 Biosekwestracja Pochłanianie (absorbcja) dwutlenku węgla w procesie fotosyntezy i magazynowanie w postaci masy organicznej. Najlepszym tego przykładem są lasy, gdzie na jednym hektarze zakumulowane jest około 100 t tego gazu w masie nadziemnej i 180 t w glebie. Podobną funkcję pełnią zadrzewienia i zakrzewienia. Wygenerowane jednostki pochłaniania mogą zostać wykorzystane do wypełnienia krajowego celu redukcyjnego lub stać się przedmiotem obrotu w ramach międzynarodowego systemu handlu emisjami. Innymi słowy, im większa jest biologiczna sekwestracja dwutlenku węgla zaliczana do bilansu emisyjnego danego kraju, tym mniejsze są wymagane redukcje w emisji ze spalania paliw kopalnych.

37 Bioróżnorodność Bioróżnorodność jest bardzo ważna dla zachowania równowagi ekologicznej naszej planety i dla naszego przetrwania. Człowiek, by zaspokoić swoje potrzeby, wykorzystuje 40 tys. gatunków zwierząt i roślin. Szczególna rola przypada obszarom wiejskim na terenie Polski, które stanowią główną ostoję różnorodności biologicznej o unikatowym charakterze w skali Europy, co wynika z urozmaicenia siedlisk i krajobrazów. Niezmiernie ważnym zagadnieniem, wchodzącym w zakres ochrony bioróżnorodności, jest także utrzymanie zasobów genetycznych starych gatunków i odmian roślin uprawnych oraz rodzimych ras zwierząt gospodarskich objętych programami ochrony zasobów genetycznych.

38 Gospodarka wodna Polska jest krajem stosunkowo ubogim w zasoby wodne, bowiem objętość wód odpływających rzekami w ciągu roku jest około trzykrotnie niższa od średniej europejskiej. Ponadto zasoby wód powierzchniowych cechuje duża zmienność czasowa i terytorialna, co jest przyczyną okresowych zagrożeń powodziowych oraz występowania suszy hydrologicznej, jako wyniku głębokiego niedoboru wody gruntowej. Obiekty małej retencji, z uwagi na niewielką pojemność, korzystnie oddziałują na bilans wodny przy dużo mniejszej inwazyjności w stosunku do środowiska naturalnego. Mała retencja łączy więc w sobie korzyści w zakresie poprawy zaopatrzenia w wodę, ochrony przeciwpowodziowej i różnorodności biologicznej oraz stymulacji lokalnego rozwoju.

39 Zmiany klimatyczne a rolnictwo Prognozowane zmiany klimatyczne w Europie Środkowej będą miały niewielki wpływ na zmianę struktury zasiewów. Ulegnie wydłużeniu okres wegetacyjny, co będzie wymagało dostosowania terminów agrotechnicznych, doboru odmian, przygotowania się na nasilenie wystąpienia chorób i szkodników. Wzrośnie ryzyko pogodowych zjawisk (intensywne opady, w tym gradu, burze ale także i susze).

40 OZE a obszary wiejskie Rolnictwo i obszary wiejskie dzięki znaczącym zasobom biomasy oraz korzystnym warunkom przyrodniczym, bez uszczerbku dla produkcji żywności, mogą zostać znaczącym producentem surowców energetycznych i energii, a na pewno stać się samowystarczalne energetycznie.

41 Przedwyborcze nastroje społeczne Źródłem niezadowolenia części społeczeństwa, w tym mieszkańców wsi i rolników, były elity rządzące i ich polityka Źle były oceniane podstawowe instytucje polityczne, rządzący politycy, aktualna sytuacja w każdym wymiarze w oczach opinii publicznej. Nastroje były dużo gorsze na terenach wiejskich, a grupą silnie niezadowoloną byli rolnicy. Nie miało to podstaw ekonomicznych.

42 Wybory samorządowe Cechą wyborów samorządowych jest ich apartyjność i niechęć do partii u wyborców wiejskich. Potwierdzają to wyniki wyborów na wójtów i burmistrzów w 2014 r. - poparcie partii miało: 19% wójtów, 17,5% burmistrzów z miasto-gmin i 25,5% burmistrzów miast. Ważnym aspektem wyborów lokalnych na wsi jest troska wyborców o ciągłość władzy - wyborcy wiejscy chętniej głosują na dotychczasowe władze miasta i gminy. W wynikach tych wyborów zaznaczyła się przewaga PiS nad PO na obszarach wiejskich (26,9% a 17,4%). W tych wyborach PSL uzyskał wysoki udział głosów na obszarach wiejskich (36,7%).

43 Wybory prezydenckie 2015 O sukcesie Andrzeja Dudy zadecydowała pracowita kampania, skierowana do elektoratu wiejskiego i małomiasteczkowego, ale także niechęć dużej części elektoratu do przedłużania rządów PO; Słabe poparcie dla Bronisława Komorowskiego na terenach wiejskich (-15,5% w stosunku do poparcia A. Dudy) w skali kraju zniwelowało efekt jego przewagi na terenach miejskich

44 Frekwencja i wyniki wyborów do Sejmu w mieście i na obszarach wiejskich (w %) Fre- PiS PO Partia Korwin PSL Zjedno- Kukiz"15 Nowoczesna wencja Razem czona Ryszarda Petru Lewica Ogółem 50,9 37,6 24,1 3,6 4,8 5,1 7,5 8,8 7,6 Miasto Wieś 54,5 33,5 27,7 4,0 5,1 2,8 8,7 8,6 9,0 45,2 45,5 17,1 2,9 4,1 9,7 5,4 9,2 5,0

45 Warto przyglądać się temu, co dzieje się na obszarach wiejskich, bo ma to znaczenie dla kondycji całego kraju. Wszyscy jesteśmy interesariuszami rozwoju obszarów wiejskich.