POMIAR RYZYKA IT W PRZEDSI BIORSTWIE. LEONARD ROZENBERG MAGDALENA KIERUZEL Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny w Szczecinie

Transkrypt

1 POMIAR RYZYKA IT W PRZEDSI BIORSTWIE LEONARD ROZENBERG MAGDALENA KIERUZEL Zachodnopomorsk Unwersytet Technologczny w Szczecne Streszczene W artykule przedstawono adaptacj metodyk u ywanej do oceny ryzyka kredytowego do celów okre lena ryzyka wdro ena systemu nformatycznego. Jest to tekst metodyczny, w którym zauwa a s, e efektywna kontrola ryzyka wymaga ró nych form pomaru tego ryzyka, w zale no c od charakterystyk przeds borstwa obszaru nformatyzacj. Dla oceny ryzyka IT w wymarze warto cowym (lczbowym) zaproponowano u yce mar, znanych z teor ryzyka fnansowego, a w szczególno c ekspozycj na ryzyko, stopy straty odzyskana oraz warto c oczekwanej ryzyka operacyjnego. Słowa kluczowe: zarz dzane ryzykem, ekspozycja na ryzyko, warto nara ona na ryzyko (Value at Rsk VaR) 1. Postawene problemu Perwszym (zwykle najprostszym) krokem w pomarze ryzyka IT jest okre lene danych z frm ratngowych albo okre lene wewn trznego modelu scorngowego przeds borstwa. Na jego podstawe wska nk okre laj ce prawdopodobe stwo wyrz dzena szkody oraz stopa zysku zosta mog przypsane do partnerów bznesowych. Proces tworzena systemu oceny ryzyka IT pownen bazowa na zntegrowanu oceny jako- cowej lo cowej konkretnego partnera bznesowego. Bada te mo na sytuacj fnansow bran y, dywersyfkacj pozomu ryzyka konkretnego partnera, trendy w jego zdolno c płatnczej, mo lwo termnowego regulowana zobow za oraz wra lwo jego sytuacj fnansowej na ró ne scenarusze rozwoju makro mkroekonomcznego. Podstawowe elementy oceny kontrahenta to: potencjał dochodowo c zdolno przeds borstwa do generowana gotówk, struktura kaptału analza struktury kaptału z punktu wdzena prawdopodobe stwa, e zastnene ryzyka (VaR) wyczerpe mo lwo c absorpcj strat przez dost pne fundusze spowoduje utrat płynno c, jako przychodów procent przychodów, pochodz cych z podstawowej dzałalno c gospodarczej, d wgna operacyjna analza ne tylko pozomu d wgn operacyjnej, ale tak e wpływu, jak mo e ryzyko (VaR) wywrze na rentowno płynno fnansow przeds borstwa, standardy zarz dzana stope agresywno c lub konserwatyzmu dzałana kerownctwa przeds borstwa oraz umej tno elastycznego reagowana na zmany w otoczenu, ryzyko kraju ryzyko kraju, gdze analzowane przeds borstwo prowadz dzałalno.

2 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZ DZANIA WIEDZ Sera: Studa Materały, nr 28, Kolejnym krokem jest poznane czynnków, które wpływa mog na welko ekspozycj (np. wra lwo sytuacj fnansowej na nagłe zmany w otoczenu). Na podstawe pomaru ryzyka mo emy zoptymalzowa zapotrzebowane na kaptał ryzyka, który zabezpeczy np. c gło wypłacalno c. Pownen on by przypsany do kontraktów. Ekspozycja na ryzyko pownna by elementem oceny wynków skorygowanych o ryzyko na pozome mened erów. Je el przyjmemy zało ene, e ryzyko IT to negatywna zmana warto c kontraktu dla zadanego czasu, nezb dne jest przyj ce zasad okre laj cych defnowane okresu, dla którego okre lane jest to ryzyko. Zazwyczaj okre la s go w zale no c od przeznaczena (adresata) pomaru ryzyka: czas trwana umowy dla wyceny ryzyka poszczególnych czynno c wła cwego ustawena ch w cene cało c, okres sprawozdawczy dla projekcj wynków ekonomcznych rozlczana wynków skorygowanych o ryzyko; analza kamen mlowych, okres zman ratngu fnansowego partnera odst p pom dzy kolejnym nformacjam o sytuacj fnansowej kontrahentów. Warto neoczekwanej straty na skutek ryzyka mo e by okre lana, jako welokrotno odchylena standardowego oczekwanej straty lub jako przedzał warto c pom dzy redn zało onym pozomem ufno c. 2. Ekspozycja na ryzyko Podstawowym krokem w ocene ryzyka IT jest okre lene warto c (lczbowych) zw zanych z nm ekspozycj. Ponewa rozpatrywane kontrakty dotycz zwykle produkcj systemów nformatycznych ch wdra ana, dla których stneje mo lwo oszacowana cen rynkowych, ekspozycja zmena s wraz ze zman tych cen. Im w ksza jest ch zmenno, tym wy sza jest potencjalna ekspozycja. Ekspozycja oznacza tak e koszt zamkn ca pozycj, gdy partner ne dotrzyma warunków w cz c lub cało c. Pownna by ona merzona ndywdualne (np. na pozome pojedynczego mpk mejsce powstawana kosztów), a jej warto obejmuje wszystke nale no c nne płatno- c, wynkaj ce z kontraktu, które ne zostały uregulowane. Ekspozycja stneje w c od perwszego dna po podpsanu umowy, czyl od momentu zawarca kontraktu,, do momentu całkowtego uregulowana wszelkch zobow za wzajemnych. Ekspozycja mo e by te rozpatrywana jako zbór nstrumentów pochodnych w stosunku do aktywów kontraktu, odpowadaj cych warto c ekspozycj. Ekspozycj na ryzyko zdefnowa mo na jako warto globalnej straty, która wywołana zostane newyw zanem s przez partnera z jego zobow za, przy zało enu braku odzyskana jakejkolwek warto c powstałego w ten sposób zobow zana: E GR = E CR + E FR gdze E GR globalna ekspozycja ryzyka, E CR be ca ekspozycja na ryzyko, E FR potencjalna (przyszła) ekspozycja na ryzyko. Be c ekspozycj na ryzyko okre la welko wadcze przypadaj cych na dze pomaru ryzyka (zarówno wadcze przetermnowanych, jak b d cych wynkem zaległo c w realzacj do dna pomaru), które ne zostały jeszcze wykonane. Tak w c mo na napsa, e:

3 250 Leonard Rozenberg, Magdalena Keruzel Pomar ryzyka IT w przeds borstwe E CR = W D +D gdze W D warto be cych wadcze, które ne zostały jeszcze zapłacone, D wadczena przetermnowane (tak e zadłu ene). Warto E CR okre la w c welko straty, któr mo emy pone w okre lonym czase, przy zało enu braku mo lwo c odzyskana jakejkolwek jej cz c. Wa n zmenn przy okre lanu ekspozycj jest okres, w którym mo na wstrzyma realzacj umowy (w momence zastnena problemów uznanych za bardzo powa ne). Warto ekspozycj przyszłej (E FR ) defnowana jest jako welko straty, któr mo emy pone w sytuacj newyw zana s przez partnera z jego zobow za w okre lonym momence w przyszło c. Warto ta jest kalkulowana dla ró nych horyzontów czasowych nast pne przedstawana w forme funkcj czasu, na podstawe której tworzona jest dystrybuanta przyszłej ekspozycj. W przypadku ekspozycj na ryzyko nedotrzymana warunków w przypadku współpracy w projekce wykonanu systemu nformatycznego stneje newelke prawdopodobe stwo, e b dze mo na do neutralzacj tego ryzyka wykorzysta efekt dywersyfkacj. Ekspozycja całkowta pownna zosta okre lona, jako suma ekspozycj poszczególnych elementów wchodz cych w skład analzowanego zboru czynno c. 3. Efekt ekspozycj zast pena Analza ekspozycj ryzyk zw zanych z przyszłym wadczenam/czynno cam pownna by uzupełnona badanem mo lwo c redukcj lub ogranczena tych e ryzyk poprzez zast pene nerzetelnego kontrahenta nnym (ryzyko zast pena). Analz tak pownno s przeprowadza w oparcu o warto c godzwe nezrealzowanych jeszcze czynno c w czase oraz potencjalne zmany. Zobow zana partnerów wycena mo na na dwa sposoby, czyl według warto c ks gowej lub rynkowej. Zgodne z podej cem ks gowym ryzyko manfestuje s w momence, gdy nerzetelny kontrahent ne wykona swojego zobow zana. Ignorowane s przy tym zmany w warto cach rynkowych nnych składnków poltyk rozwoju sektora IT przeds borstwa, b d ce efektem zman jego sytuacj fnansowej czy zman cen na rynku. Podej ce to charakteryzuje s prostot, gdy w tym przypadku rozpatruje s jedyne ryzyko newyw zana s partnera z jego zobow za oraz nepewno, co do welko c, któr przeds borstwu uda s z konkretnego zobow zana odzyska. Kolejnym krokem w pomarze ekspozycj zast pena jest zdefnowane proflu ryzyka. Profl ten to zbór przyszłych warto c kontraktów, okre lany w oparcu o wynk analzy dla zadanego pozomu ufno c. Podej ce bazuj ce na proflu ekspozycj rozpatruje w c przyszłe zmany warto c, ndeksowanych w oparcu o dane rynkowe oraz zmenno czynnków ryzyka. Przyszła ekspozycja rozpatrywana by mo e w kategorach natychmastowego zamkn ca pozycj, co spowoduje znacz ce ró nce w wynkach bada od okre lonej dla danych rynkowych z dna pomaru. Wycena warto c ekspozycj ryzyka w oparcu o podej ce bazuj ce na warto cach rynkowych dla pojedynczej czynno c b dze wskazywa zero w momence jej zawarca (przy zało enu, e kontrakt został zawarty w oparcu o ceny rynkowe). Dla stałego wolumenu warto godzwa takej transakcj b dze s zmena w wynku zmenno c rynku, os gaj c przed jego wykonanem maksmum obn aj c s praktyczne do zera w chwl wła cwego wykonana.

4 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZ DZANIA WIEDZ Sera: Studa Materały, nr 28, Analogczna sytuacja powsta mo e w wynku newyw zana s kontrahenta ze swoch wadcze. Powstaje wtedy ogólne rozumany nedobór aktywów, który w przypadku ch wykorzystana do zabezpeczena wynku operacyjnego spowoduje koneczno zamkn ca pozycj krótkej, co mo e równe doprowadz do straty. Potencjalna (przyszła) ekspozycja na ryzyko wynese w c: E FR = P K +P FC gdze P K jednostkowy koszt zakupu czynno c okre lona w umowe z partnerem, P FC rynkowa cena sprzeda y nedostarczonych elementów systemu nformatycznego. Prawdopodobe stwo nedotrzymana warunków umowy (POD) nale y defnowa szeroko, a w c tak e jako mo lwo dobrowolnego lub przymusowego bankructwa, unemo lwaj cego realzacj zobow za. POD (przyjmuje warto c pom dzy zero a jeden) mo e by przedstawane jako warto skumulowana dla całego okresu realzacj projektu lub osobno dla poszczególnych jego etapów (kamene mlowe). Analza mus obejmowa od klku do klkunastu ryzyk. Zmenno hstoryczna ryzyka pownna by analzowana na podstawe porównywana wynków realzacj projektu z okre lonym benchmarkem, którego warto mo na okre l w oparcu o rynek, je l projekt dotyczy znanego lub porównywalnego rozw zana. Odchylene wynków be cej realzacj od rezultatów welko c referencyjnych wskazuje na zmenno ekspozycj POD. Prawdopodobe stwo nedotrzymana warunków kontraktu mo na okre l tak e z punktu wdzena oczekwanej neoczekwanej straty, przy czym oczekwane prawdopodobe stwo nedotrzymana warunków umowy jest redn (warto c oczekwan ) rozkładu POD, na podstawe którego okre la s neoczekwane POD, jako okre lony percentyl rozkładu. Rozkład prawdopodobe stwa nedotrzymana warunków umowy okre lany jest w wynku analzy czynnków ryzyka, które oddzałuj na zdolno c wykonana kontraktów ze strony partnerów bznesowych. Pewnym problemem w szacowanu POD mo e by newelka lczba zdarze zw zanych z wyrz dzenem szkody. Mo na przyj, e m lepsza jest sytuacja fnansowa kontrahenta, tym n sze jest POD. Dla ratngu AAA (Standard&Poors) prawdopodobe stwo nedotrzymana warunków umowy wynos 0,01%, dla AA odpowedno 0,03%, dla ratngu A to 0,11%, za dla najgorszego ratngu C wynos ju 16,29%. 4. Stopa odzyskana Stopa odzyskana (RR) stanow tak składnk ekspozycj, który ne przekształca s w strat w momence wyst pena problemów z wykonanem umowy. Jest ona nezale na od POD, cho korelacja pom dzy RR POD mo e jednak wyst p. RR tak e przyjmuje warto c pom dzy zero a jeden, ale jaw s pytane, dla jakego momentu okre la RR. Czy natychmast po wyst penu perwszych kłopotów, czy po całkowtym rozlczenu projektu (co mo e przece trwa długo)? Do oceny stopy odzyskana długu dobrze jest wykorzysta pozom aktywów, które s do dyspozycj. Je el projekcja ch warto c wskazuje, e w przyszło c mo e ona ulec obn enu pon ej pozomu, który pozwalałby regulowa lub zabezpeczy zobow zana, pownno to znale odzwercedlene w odpowedno nskm pozome stopy odzyskana długu, wpływaj c jednocze ne na wy szy pozom POD.

5 252 Leonard Rozenberg, Magdalena Keruzel Pomar ryzyka IT w przeds borstwe 5. Stopa straty Przeds borstwo pownno okre l stop straty (LGD) ndywdualne dla kontraktu lub dla ka dej grupy czynno c, zgodne z przyj t metodyk pomaru ryzyka IT. LGD ne pownna by n sza n długotermnowa, zaobserwowana stopa strat ekonomcznych dla przekroju analtycznego bran y. Nale y tak e bra pod uwag mo lwo, e w przypadku pogorszena s warunków gospodarowana przeds borstw, stopa straty mo e by znaczne wy sza n zaobserwowana długookresowo redna. Ponadto mo e okaza s, e dotklwo ryzyka wybranych ekspozycj charakteryzuje s znaczn zmenno c. Taka charakterystyka rozkładu stóp straty nektórych ekspozycj pownna by uwzgl dnona w projekcjach dotklwo c ryzyka. Rozw zanem mo e by kalkulowane warto c LGD, jako rednej z obserwacj dla okresów wysokego ryzyka lub przyj ce konserwatywnych zało e dla eksperckej oceny tych warto c. Na postawe stopy odzyskana mo na okre l stop straty (LGD), która okre lana jest za pomoc prostego wzoru: LGD = 1 RR LGD dla transakcj mo e by uznana, jako globalna stopa straty lub efektywna stopa straty (LGDE). W przypadku zastosowana zabezpecze przed ryzykem, ryzyko nale y kalkulowa jedyne dla nezabezpeczonych ekspozycj (efektywnych ekspozycj EE). W takm przypadku stopa straty kalkulowana mo e by w oparcu o pon szy wzór: Vb Va LGDE = Vb gdze V a be ca warto umowy, V b oszacowana warto umowy po wyst penu kłopotów u wykonawcy, co równa s NPV nale no c pomnejszonemu o wylczene redukcj warto c umowy. Dla wylczena LGD nale y tak e bra pod uwag potencjalne koszty zw zane z procedur odzyskwana długów lub zmnejszena doleglwo c newyw zana s partnera z umowy. 6. Wnosk ko cowe problematyka wyznaczana ł cznej warto c ryzyka Strata spowodowana wyst penem ryzyka IT okre lona by mo e jako ró nca pom dzy ekspozycj na ryzyko oraz obecn warto c (PV) przyszłych płatno c netto. W tplwo wynka z mo lwo c nedotrzymana warunków umowy przez kontrahenta. Je el zdarzene to ne wyst p, to przyszłe płatno c pownny równa s ekspozycj. W momence nedotrzymana warunków umowy zostaj one pomnejszane o welko straty (stopa straty w wynku wyst pena problemów z wykonanem kontraktu LGD). Ryzyko nale y opsa zatem jako cz ekspozycj na ryzyko fnansowe, któr to cz przeds borstwo utrac, je el to ryzyko wyst p (przy zadanym prawdopodobe stwe zało onym rozkładze). Warto oczekwanej straty w wynku wyst pena ryzyka dla -tej czynno c mo na przedstaw nast puj cym wzorem: R = POD VaR LGD kel gdze R kel warto oczekwana ryzyka operacyjnego (warto oczekwanej straty) dla -tej czynno c, POD prawdopodobe stwo nedotrzymana warunków dla -tej czynno- CR

6 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZ DZANIA WIEDZ Sera: Studa Materały, nr 28, c, VaR CR ekspozycja na ryzyko dla -tej czynno c (warto -tej czynno c według umowy), LGD oczekwana stopa straty zw zana z zagro enem wyst pena problemów dla -tej czynno c; LGD E jest warto c oczekwan rozkładu zmennej losowej LGD. Mo na te szacowa j jako 1 RR. Upraszczaj c analz ryzyka do ogranczonej (zwykle newelkej) lczby czynno c, wskaza mo na nast puj ce prawdłowo c: pogorszene s warunków gospodarowana przeds borstw wpływa na wzrost warto c POD LGD, brak ograncze dla wzrostu warto c czynnków ryzyka sprawa, e granc dla POD LGD jest warto jeden (lub 100%), brak ograncze dla redukcj warto c czynnków ryzyka kredytowego sprawa, e doln granc POD LGD jest zero (lub 0%). R n kel = =1 POD VaR CR LGD przy czym oznaczena s take same, jak poprzedno. Je el ryzyko operacyjne IT, zw zane z dzałalno c w obszarze IT wylczane by mus dla okresu dłu szego n 1 rok, to formuł pomaru mo na, bor c pod uwag specyfk bran y IT, rozszerzy o mno nk czasu, który wzrasta mo e np. o jjedno dla ka dego roku (czyl M t =2 dla dwuletnej ekspozycj, czy M t =5 dla p coletnej). Bor c to pod uwag mo na przekształc wzór na warto ryzyka do postac: R k = R kel M t gdze R k warto ryzyka dla cało c trwana umowy o produkt (system) IT, R kel oczekwana warto ryzyka (warto oczekwanej straty), M t mno nk czasu ekspozycj. Ponewa oczekwana warto ryzyka jest sum ryzyk poszczególnych pozycj (czynno c), to ne mo na rozpatrywa w tym przypadku efektu dywersyfkacj ryzyka. Mo na próbowa oszacowa efekt cało cowy, okre laj c zbór partnerów bznesowych, którzy mog generowa w tym samym czase kłopoty. Dzeje s tak dlatego, e nezmerne trudno bez wykorzystana skomplkowanych model analtycznych oszacowa korelacj pom dzy ndywdualnym prawdopodobe stwam wyrz dzena szkody (POD) przez poszczególnych wykonawców. Dla oszacowana ryzyka za pomoc tego typu podej ca nezb dne jest okre lene warto c oczekwanej rozkładu strat oraz odchylena standardowego (przyjmuj c zało ene o rozkładze normalnym). W ten sposób nast puje okre lene neoczekwanej straty, czyl jej odchylena od warto c rednej straty (warto oczekwana), przy czym warto oczekwan mo na uto sama z kosztem okre lonej czynno c. Dopók nepewno co do wyst pena strat w wynku ryzyka mo na opsa za pomoc dwóch stanów: wyst pene lub brak wyst pena zdarzena, dopóty rozkład neoczekwanych strat ryzyka kredytowego mo na przedstaw za pomoc warancj równej POD (1-POD). Je el jednak rozkład LGD jest charakteryzowany nepewno c, to nale y wykorzysta odchylene standardowe strat ( (LGD)), okre lone na podstawe danych hstorycznych lub symulacj rozkładu LGD [7]. Efektywna kontrola ryzyka IT wymaga ró nych form pozomów skomplkowana pomaru tego ryzyka, w zale no c od charakterystyk funkcjonowana przeds borstwa. Pomar ten mus by c le pow zany z dentyfkacj najwa nejszych czynnków ryzyka.

7 254 Leonard Rozenberg, Magdalena Keruzel Pomar ryzyka IT w przeds borstwe [1] Araten M., Conceptual Framework for Economc Captal Models and Requred Inputs, w: praca zborowa pod red. A. Dev, Economc Captal. A Practtoner Gude, Rsk Book, Londyn 2004, s. 31. [2] Araten M., Conceptual Framework for Economc Captal Models and Requred Inputs, w: praca zborowa pod red. A. Dev, Economc Captal. A Practtoner Gude, Rsk Book, Londyn 2004, s. 16. [3] Credt rsk modelng: Current practces and applcatons, Basle Commttee on Bankng Supervson, Bazylea 1999, s. 96. [4] CredtMetrcs TM - Techncal Document, J.P. Morgan, Nowy Jork 1997, s. 60. [5] Dzeko sk P., Nowa Bazylejska Umowa Kaptałowa konsekwencje dla rynku kredytowego, w: Materały Studa nr 164, NBP, Warszawa 2003, s. 17. [6] Frye J., Recovery Rsk and Economc Captal, w: praca zborowa pod red. A. Dev, Economc Captal. A Practtoner Gude, Rsk Book, Londyn 2004, s. 31. [7] G tarek D., R. Maksymuk, M. Krysak, Ł. Wtkowsk, Nowoczesne metody zarz dzana ryzykem, WIG-Press, Warszawa 2001, s. 99. [8] Wane P., O. Zakharow, Achevng Credt Rsk Measurement Best Practce, w: The Rsk Desk 2004, vol. IV, nr 3.

8 POLSKIE STOWARZYSZENIE ZARZ DZANIA WIEDZ Sera: Studa Materały, nr 28, MEASUREMENT OF RISK IT IN A FIRM Summary An adaptaton of methodology used to defnng the credt rsk to ams of defnng the rsk of accustomng a computer system was shown n the artcle. It s methodologcal text whch, they notce that the effectve rsk control requres dfferent forms of the rsk measurement, n dependng on characterstcs of the enterprse and area of the computerzaton. For the estmaton of the IT rsk n the valuable dmenson (numercal) usng the measures from the theory of the fnancal rsk partcularly the exhbton by losses to the rsk, feet and retrevng and expected value of the operatng rsk were proposed. Keywords: rsk management, rsk exposure, value at rsk (VaR) Leonard Rozenberg Magdalena Keruzel Katedra Organzacj Zarz dzana Wydzał Informatyk Zachodnopomorsk Unwersytet Technologczny w Szczecne ul. ołnerska 49, Szczecn e-mal: lrozengerg@w.zut.edu.pl mkeruzel@w.zut.edu.pl