Anita Kłos Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie

Transkrypt

1 How to reference this article Kłos, A. (2015). Podróż przez archiwa. Italica Wratislaviensia, 6, DOI: Uniwersytet Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie anita.klos@poczta.umcs.lublin.pl Podróż przez archiwa Laura Di Nicola (2012). Intellettuali italiane del Novecento. Una storia discontinua. Pisa: Pacini Editore, pp Książka Laury Di Nicoli poświęcona włoskim dwudziestowiecznym intelektualistkom zainaugurowała serię Parole diverse ( Inne słowa ) pizańskiego wydawnictwa Pacini, redagowaną przez Lucindę Sperę 1. Jak tłumaczy Spera w otwierającym publikację tekście, prezentującym założenia programowe całego przedsięwzięcia edytorskiego, stawia sobie ono za cel wyznaczanie nieoczywistych kierunków przemierzania kulturowych kontekstów w poszukiwaniu tych sposobów lektury, które, choć mocno zakotwiczone w tradycji studiów humanistycznych, oferują nową perspektywę i pozwalają na objaśnianie współczesnej rze- 1 Do chwili obecnej w serii ukazały się dwa kolejne tomy: praca zbiorowa (Spera, L., Bruttini, M. S. [red.]. [2013]. Percorsi d altro genere. Per una rifflessione sui canoni storico-letterari. Pisa: Pacini Editore) ze studiami m.in. Mariny Zancan, Moniki Cristiny Storini, Antonelli Petricone i Claude Cazalé Berard oraz esej Mireille Gansel (Gansel, M. [2014]. Traduzione come transumanza [tłum. C. Cazalé Berard]. Pisa: Pacini Editore). Published: 10/09/2015 ISSN

2 298 czywistości. Kierunki owe prowadzą m.in. przez teren studiów genderowych, z nieodłącznym postulatem rewizji kanonu i koncepcją różnicy, oraz krytykę postkolonialną, która próbuje mierzyć się ze współczesnymi zjawiskami migracyjnymi, ale też przewartościowuje samo pojęcie narodu i przynależności narodowej. Wiodą również wyjaśnia dalej Spera ku wsłuchiwaniu się w jednostkowe historie, przeciwstawione Historii pojmowanej jako rodzaj absolutu, poddającego się jedynej słusznej interpretacji. Projekt Parole diverse dąży ponadto do innego języka naukowego dyskursu, niepowielającego dyskryminujących schematów, stroniącego od spłycających uogólnień, które nie pozwalają dotrzeć do sedna spraw, a nade wszystko unikającego zagrożeń opisanych przez Itala Calvina w znanym fragmencie Dokładności z Wykładów amerykańskich 2 : utraty mocy poznawczych, rozmywania znaczenia, lęku przed eksperymentem w poszukiwaniu prawdy. Studium Laury Di Nicoli doskonale wpisuje się w przedstawiony powyżej program i kierunki metodologiczne. Jest próbą innego spojrzenia na historię literatury włoskiej XX wieku i uzupełnienia jej o perspektywę kobiet: intelektualistek i pisarek, skupionych na poszukiwaniu własnego języka twórczego, a równocześnie angażujących się w działalność obywatelską i publicystyczną na rzecz ideowej odnowy i odbudowy państwa po II wojnie światowej. Jest to z oczywistych względów próba nieroszcząca sobie prawa do ciągłości i kompletności (co zasygnalizowano w podtytule książki: Una storia discontinua), gdyż uwzględnia specyfikę studiów nad przeszłością kobiet, w których nieustannie konfrontować się trzeba z fragmentarycznością wiedzy i brakiem solidnych punktów odniesienia. Podstawą naukowych poszukiwań Di Nicoli 2 Czasami odnoszę wrażenie, że mamy do czynienia z wybuchem epidemii, która godzi we właściwość najbardziej wyróżniającą rodzaj ludzki, to znaczy w użycie słowa; język zaatakowała dżuma, która objawia się utratą mocy poznawczych i bezpośredniości oddziaływania, poraża automatyzmem, który niweczy ekspresję na rzecz wyrażeń ogólnikowych, anonimowych, abstrakcyjnych, który rozmywa znaczenia, tłumi górne tony rejestru, gasi iskry buchające ze zderzenia słów w nowych kontekstach (Calvino, I. [2009]. Wykłady amerykańskie. Sześć przypomnień dla przyszłego tysiąclecia [przekład i posłowie A. Wasilewska]. Warszawa: czuły barbarzyńca, s ).

3 Podróż przez archiwa 299 jest podróż przez archiwa (viaggio d archivio): tradycyjne badania źródłowe prowadzone w archiwach dwudziestowiecznych pisarek. Odkrywany w ich trakcie materiał, obejmujący setki niepublikowanych dokumentów (ineditów literackich, przekładów, listów, dzienników itp.), daje asumpt do przewartościowań i nowych odczytań wielu momentów historii literackiej Italii, do odtworzenia sieci intelektualnych powiązań, przemyślenia na nowo tradycji. Di Nicola, badaczka współczesnej literatury włoskiej związana z Sapienza Università di Roma, autorka licznych prac dotyczących twórczości m.in. Alby de Céspedes (uczestniczyła w przygotowaniu tomu powieści de Céspedes w serii I Meridiani wydawnictwa Mondadori 3 ), Lalli Romano, Itala Calvina 4, Salvatore Quasimoda, Giuseppe Ungarettiego, a także monografii dedykowanej historii społeczno-kulturalnego pisma Mercurio 5, ułożyła swą najnowszą książkę z tekstów opublikowanych wcześniej w formie artykułów w czasopismach naukowych. Pomimo tej genezy i zdeklarowanej nieciągłości publikacja stanowi niezwykle spójną, precyzyjnie skonstruowaną całość. We wprowadzeniu, noszącym podtytuł Frammenti di un discorso ( Fragmenty dyskursu ), autorka podkreśla znaczenie literackich archiwów kobiecych, wciąż niedostatecznie opracowanych i wyzyskanych badawczo, dla stworzenia pełnego obrazu literatury XX wieku we Włoszech. Przedstawia również założenia badawcze i układ książki. W pierwszej jej części, Le forme del narrare ( Formy opowiadania ), analizuje trzy powieści trzech różnych pisarek: Dalla parte di lei z 1949 roku Alby de Céspedes ( ), Le parole tra noi leggere z roku 1969 Lalli Romano ( ) oraz Tak ukochana (2000) 6 tworzącej współcześnie Melanii Mazzucco (ur. 1966), reprezentujące różne fazy i tendencje 3 De Céspedes, A. (2011). Romanzi (red. i przedmowa M. Zancan). Milano: Mondadori. 4 Di Nicola, L. (2001). Italo Calvino. Il titolo e i testi possibili. Roma: Università La Sapienza. 5 Di Nicola, L. (2012). Mercurio. Storia di una rivista Milano: Il Saggiatore. 6 Polskie wydanie powieści, w przekładzie Moniki Woźniak, ukazało się w 2006 roku w wydawnictwie W.A.B.

4 300 literackie drugiej połowy Novecenta, od reakcji na neorealizm poprzez eksperymenty późnego modernizmu i kryzys powieści aż po aktualny powrót do prozy realistycznej. Di Nicola sytuuje je w kontekście eksploracji formalnych tych autorek, szukających własnego miejsca w tradycji literackiej oraz oryginalnych środków ekspresji zdolnych w jak najpełniejszy sposób wyrazić ich doświadczenie wewnętrzne (strutture narrative dell interiorità). W swych prozatorskich eksperymentach, zdradzających wyraźne upodobanie do fragmentu, chętnie sięgają one po estetykę pisarstwa prywatnego i autobiograficznego: dziennika intymnego, listu, notatki, wspomnienia. Tę część monografii Di Nicola otwiera jednak ogólnym rozdziałem poświęconym kwestiom gatunkowym, Fra racconto e romanzo ( Między opowiadaniem a powieścią ). Zajmuje się w nim reakcją pisarzy włoskich, od Pirandella po Calvina, na odczuwany od pierwszych dziesięcioleci XX wieku kryzys tradycyjnej formy powieściowej. Jedną z wyraźnych tendencji w eksperymentach narracyjnych podejmowanych do końca lat 60. było zacieranie się różnic gatunkowych między powieścią i opowiadaniem. Interesujące zjawisko zlewania się tych form badaczka ukazuje z perspektywy samych autorów, odwołując się do ich refleksji metaliterackich, jak również z perspektywy czytelników i wydawców. Najczęstszą odmianą kontaminacji gatunków była krótka powieść lub długie opowiadanie (romanzo breve-racconto lungo), czyli, w dużym uproszczeniu, utwór prozatorski o długości mniej więcej stu, stu osiemdziesięciu stron. Szczególnie interesująca wydaje się analiza tego fenomenu z punktu widzenia polityki wydawnictw. Di Nicola podkreśla, że wydawcy nie tylko go dostrzegli, ale też umiejętnie kreowali i wykorzystywali. Przytacza wypowiedź pisarki Anny Banti, skarżącej się, że współczesne powieści to w rzeczywistości długie opowiadania reklamowane jako powieści z przyczyn rynkowych (s. 25). Przypomina też o seriach wydawniczych, takich jak I Gettoni czy Centopagine wydawnictwa Einaudi, w których programowo ukazywały się utwory będące krótkimi powieściami lub długimi opowiadaniami. Badaczka zwraca też uwagę na szczególne znaczenie mikroform narracyjnych, zwykle przeszczepianych na grunt prozy z gatunków pisarstwa intymnego i autobiograficznego, w utworach kobiet

5 Podróż przez archiwa 301 (Sibilli Aleramo, de Céspedes, Banti, Fausty Cialente i innych). W rozbijaniu tradycyjnych struktur powieściowych, w estetyce fragmentu odnajdują one wyróżniki własnej tożsamości twórczej. Kolejne dwa rozdziały książki rzymskiej badaczki: Raccontare la Resistenza. Alba de Céspedes ( Opowiedzieć Ruch Oporu. Alba de Céspedes ) oraz Il romanzo fra memoria e confessione. Dalla parte di lei di Alba de Céspedes ( Powieść między pamięcią a wyznaniem. Dalla parte di lei Alby de Céspedes ) koncentrują się na twórczości tej autorki. Pisarka i dziennikarka o włosko-kubańskich korzeniach, w ostatnich latach odkrywana na nowo przez włoskich historyków literatury i czytelników, zasłynęła w latach 30. znakomicie przyjętą powieścią Nessuno torna indietro. Okres wojny i działalność w Ruchu Oporu przeciw hitlerowskiemu okupantowi to, zdaniem Di Nicoli, kluczowy moment w biografii de Céspedes, zarówno jeśli chodzi o jej zaangażowanie obywatelskie (pracowała w antyfaszystowskim Radio Bari, gdzie jako Clorinda prowadziła audycję Italia combatte skierowaną do partyzantów), jak i ewolucję twórczości literackiej. Wraz z chęcią aktywnego uczestniczenia w historii pojawiło się u pisarki pragnienie opowiedzenia jej z własnej perspektywy, a ta z kolei wymagała poetyki przystającej do wielorakości i rozbieżności form realnego życia (s. 33). Di Nicola analizuje niepublikowane teksty z archiwum włoskiej autorki, powstałe między 1940 a 1949 rokiem, w okresie jej oficjalnego milczenia twórczego. Zdaniem badaczki, jest to paradoksalnie czas intensywnych eksperymentów narracyjnych, w których de Céspedes podąża w kierunku estetyki neorealizmu, szukając klarownej dla szerokiego grona odbiorców formuły dla kolektywnego przeżycia wojny, a jednocześnie wykorzystuje doświadczenie prowadzonego dziennika z jego poetyką bezpośredniości (s. 45), umieszczając w dziełach literackich przepracowane stylistycznie, lecz autentyczne zapisy diarystyczne. Znakomitą ilustrację procesu zachodzącego w laboratorium prozatorskim de Céspedes stanowi skomplikowana historia utworu (a właściwie utworów) pod tytułem Il bosco ( Las ), którego idea pojawiła się w 1943 roku. W ciągu kolejnych dwóch lat pisarka przeredagowywała go wielokrotnie, wcielając przy tym w różne formy narracyjne: Il bosco to długie opowiadanie w trzeciej osobie, tekst audycji

6 302 partyzanckiej Clorindy, ogłoszony następnie w prasie jako krótkie opowiadanie, oraz niedokończona powieść w formie dziennika. Di Nicola skrupulatnie bada i porównuje rozwiązania formalne w kolejnych wersjach i licznych redakcjach Il bosco (poza krótkim opowiadaniem niepublikowanych), zestawiając je z fragmentami dziennika pisarki oraz z jej późniejszą twórczością. Pisząc natomiast o Dalla parte di lei ( Z jej punktu widzenia ), autorka Intellettuali italiane... przedstawia autobiograficzne i literackie źródła powieści, korzystając z materiałów archiwalnych (m.in. korespondencji de Céspedes z wydawcą, Arnoldem Mondadorim), rekonstruuje jej genezę i skomplikowaną historię wydawniczą, sporo miejsca poświęcając recepcji książki we Włoszech i za granicą. Di Nicola porównuje kolejne wydania Dalla parte di lei, od pierwszego z końca lat 40. po niezwykle interesującą edycję z roku 1994, ostatnią przygotowaną za życia autorki, w której de Céspedes, uważająca książkę za zbyt bogatą, wprowadziła radykalne cięcia (zaproponowane zresztą wydawcy na początku lat 50. i przezeń zignorowane), redukując jej objętość o ponad sto trzydzieści stron. Di Nicola ze szczególną atencją przygląda się notom umieszczonym przez wydawnictwo na okładkach powieści, dostrzegając w nich ciekawe źródło historyczno- -literackie. Jedna z owych not, przygotowana w 1962 roku do czwartego wydania powieści przez Niccolò Gallo, redaktora prowadzącego serie La Medusa degli italiani i Narratori italiani, spowodowała zresztą poważny kryzys, zażegnany dzięki mediacji samego Mondadoriego. De Céspedes, nie godząc się z zawartym w niej opisem własnej twórczości, zażądała zwolnienia Galla i unieważnienia umowy z wydawnictwem. W rozdziale poświęconym powieści Le parole tra noi leggere ( Słowa między nami tak lekkie ) Lalli Romano ( Verità come fantasia : Le parole tra noi leggere di Lalla Romano «Prawda jako fantazja»: Le parole tra noi leggere Lalli Romano ), kolejnej autorki docenionej na nowo w ostatnim czasie, Laura Di Nicola znów opiera się na archiwaliach. Rekonstruując genezę literacką i wydawniczą powieści, badaczka sięga po dziennik autorki, dotąd niepublikowany i przechowywany wraz z resztą jej prywatnego archiwum w dawnym

7 Podróż przez archiwa 303 domu Romano. Pisarka nie tylko sama prowadziła dziennik intymny i nieustannie wracała do jego lektury, ale była też zapaloną czytelniczką dzienników innych pisarzy, które stanowiły znaczącą część jej osobistej biblioteki. Di Nicola widzi w zapisach diarystycznych, poddanych literackiemu przepracowaniu, bezpośrednie źródło szczególnej poetyki powieści (sama Romano nazwała ją anty-powieścią lub kontro-powieścią ) i jej polifonicznej struktury zbudowanej z fragmentów [ ] wielu innych powieści (s. 92). Nieco zaskakujący może się wydawać wybór ostatniej bohaterki pierwszej części Intellettuali italiane..., Melanii Mazzucco, współczesnej pisarki znanej i dobrze przyjmowanej również w Polsce (rozdział jej poświęcony nosi tytuł Il romanzo come genere aperto. Lei così amata di Melania Mazzucco Powieść jako gatunek otwarty. Tak ukochana Melanii Mazzucco ). Di Nicola tłumaczy, że twórczość Mazzucco, sytuująca się na przełomie stuleci, zamyka Novecento, podsumowując przedstawione wcześniej kierunki poszukiwań dwudziestowiecznej literatury. Ponadto pisarka, przypominając w książce postać Annemarie Schwarzenbach (szwajcarskiej pisarki, dziennikarki, archeolożki, podróżniczki, fotografki z okresu międzywojnia), sama odbywa podróż przez archiwa i przez realne miejsca, w których przebywała Schwarzenbach: odnalezione w trakcie tych podróży materialne ślady życia bohaterki otwierają światy, nieznane uniwersa, które Mazzucco rekonstruuje w całej ich złożoności i niejednoznaczności (s. 17). Owo swoiste zawieszenie między literacką fikcją a realnością dokumentu, włączenie w treść utworu osobistej perspektywy: odautorskiej relacji z poszukiwań prawdy o życiu bohaterki, które, jak można domniemywać, dla samej pisarki są wyprawami w poszukiwaniu prawdy o sobie, od Tak ukochanej stają się wyróżnikiem literackiej drogi Mazzucco. Di Nicola dostrzega w niej etyczne przesłanie, płynące z wiary w poznawczą moc opowiadania. W podsumowaniu rozdziału cytuje samą pisarkę, która swe powieści określa jako rywalizację z cieniem (contese con l ombra), walkę, w której ocala od śmierci, milczenia, utraty życiorysy skazane na zapomnienie (s. 112). Badaczka zwraca również uwagę na wypracowaną przez Mazzucco formę powieści, którą za samą autorką nazywa wszystkożerną

8 304 (onnivora), łączącą elementy reportażu, powieści historycznej, powieści psychologicznej, Bildungsroman, powieści realistycznej i literatury kryminalnej. W części drugiej Intellettuali italiane..., zatytułowanej L impegno culturale ( Zaangażowanie w kulturę ), Di Nicola koncentruje się na publicznym zaangażowaniu piszących kobiet w proces tworzenia demokratycznego państwa włoskiego w latach 40. ubiegłego wieku (włącza do niego okres tzw. Resistenza obejmujący lata ). Realizowało się ono poprzez prowadzenie czasopism kulturalnych i polityczno-kulturalnych, stanowiących przestrzeń publicznej debaty i walki ideologicznej o kształt nowego społeczeństwa, z którymi współpracowali najwybitniejsi literaci i intelektualiści epoki. W książce Di Nicola poddaje gruntownej analizie dwa przypadki takiej działalności: Paoli Masino ( ) w tygodniku Città i Alby de Céspedes w Mercurio, ale wspomina także o innych aktywnych twórczo pisarkach w tym samym okresie podejmujących się kierowania czasopismami: Fauście Terni Cialente (Fronte Unito), Giannie Manzini (Prosa), Marii Luisie Astaldi (Ulisse) oraz Annie Banti (Paragone. Letteratura). Wszystkie te przykłady świadczą o znaczącym udziale kobiet-intelektualistek w procesie formowania się powojennej Republiki Włoskiej i jej kultury. Są też dowodem ich odpowiedzialności obywatelskiej oraz chęci zapewnienia sobie głosu w debacie publicznej i wpływania na kształt życia społecznego (przypomnieć trzeba, że prawa wyborcze włoskie kobiety uzyskały dopiero w 1946 roku). Książkę zamyka aneks źródłowy Diari di guerra di Alba de Céspedes ( Dzienniki wojenne Alby de Céspedes ), w którym po raz pierwszy ukazują się drukiem fragmenty dziennika pisarki z lat To jedynie niewielki fragment spuścizny diarystycznej de Céspedes, poza niewielkimi wyjątkami niepublikowanej, przechowywanej obecnie w Fondazione Arnoldo e Alberto Mondadori w Mediolanie. Laura Di Nicola daje w Intellettuali italiane... próbę znakomitych zdolności analitycznych i kompetencji badawczych. Jej studium, szukające wiedzy o tekstach również w miejscach pod tym względem niedocenianych (w materiałach wydawców, na skrzydełkach okładek), jest ambitne i doskonale udokumentowane, a jednocześnie pasjonujące.

9 Podróż przez archiwa 305 Nade wszystko jednak stanowi zachętę i dowód na to, że warto udać się we własną podróż przez archiwa. W nieopracowanych spuściznach pisarek, artystek, dziennikarek i tłumaczek kryją się bowiem prawdziwe skarby: niepublikowane utwory i korespondencja, przemilczane bądź nieznane fakty dotyczące pierwszoplanowych postaci literackiego świata, zapomniane biografie, nieopowiedziane wcześniej historie. Wszystko to mamy szansę odnaleźć również w archiwach piszących mężczyzn, jednak archiwa kobiece, rzadziej dotąd eksplorowane przez historyków literatury, zdają się obiecywać bardziej spektakularne odkrycia. Kto raz w taką podróż wyruszył, wie, jak wiele satysfakcji przynosi ona zazwyczaj. Ceniony znawca problematyki translacji Jeremy Munday, upominając się o większą obecność badań źródłowych w studiach nad przekładem, pisze nieco górnolotnie, że pozwalają one poczuć wszystkimi zmysłami obecność literackiej kreacji ( It is a physical sensation. For me, the archive allows researcher literally to feel and smell the presence of literary creation 7 ). Z pewnością obcowanie z rękopisami badanego autora, lektura dokumentów nieraz bardzo osobistych, dająca wrażenie bezpośredniego wglądu w jego życie, sprawiają, że studia źródłowe są dla samego badacza nie tylko intelektualną przygodą, ale też swoistym egzystencjalnym przeżyciem. Więź, która w nieunikniony sposób łączy go ze studiowanym autorem, staje się jak w powieściach Melanii Mazzucco osobista i szczególna. W książce Di Nicoli również ową więź (z Albą de Céspedes) się wyczuwa. Z perspektywy polskiej monografia rzymskiej badaczki jest ciekawa także dlatego, że koncentruje się na pokoleniu autorek debiutujących tuż przed wybuchem II wojny światowej, a w twórczą dojrzałość wkraczających pod koniec lat 40., których literatura miała w naszym kraju nikły lub nieproporcjonalnie mały w stosunku do swej wartości artystycznej rezonans przekładowy i krytyczny (wyjątkiem potwierdzającym regułę jest przypadek Alby de Céspedes, regularnie tłumaczonej w Polsce od lat 40. do 80. ubiegłego stulecia). Oprócz wspominanych w książce Di Nicoli autorek do generacji tej należały pisarki tak znako- 7 Munday, J. (2013). The role of archival and manuscript research in the investigation of translator decision-making. Target, nr 1, 125.

10 306 mite, jak: Elsa Morante, Natalia Ginzburg, Anna Maria Ortese czy Maria Bellonci. Jak dowodzi Marina Zancan, to pokolenie wyjątkowych i silnych twórczych osobowości, bez kompleksów sięgające do tradycji różnych literatur europejskich. Pokolenie w oryginalny sposób czerpiące z doświadczenia własnej kobiecości i potrafiące je przekuć w uniwersalne opowieści 8. Warto przyjrzeć mu się uważniej. 8 Zancan, M. (2000). Le autrici. W: A. Asor Rosa (red.), Letteratura italiana del Novecento. Bilancio di un secolo. Torino: Einaudi, s. 108 i