10. WYKORZYSTANIE WÓD GEOTERMALNYCH W POLSCE W CELACH REKREACYJNYCH I UZDROWISKOWYCH. STUDIUM PRZYPADKU BIAŁKA TATRZAŃSKA

Transkrypt

1 Wybrane aspekty zarządzania zakładem uzdrowiskowym, Proksenia, Kraków 2016 Zygmunt Kruczek Akademia Wychowania Fizycznego w Krakowie Wydział Turystyki i Rekreacji Katedra Nauk o Środowisku Przyrodniczym 10. WYKORZYSTANIE WÓD GEOTERMALNYCH W POLSCE W CELACH REKREACYJNYCH I UZDROWISKOWYCH. STUDIUM PRZYPADKU BIAŁKA TATRZAŃSKA Streszczenie: Wody geotermalne w Polsce, do niedawna niedoceniane, doczekały się zainteresowania inwestorów chętnych na tworzenie ośrodków geotermalnych nastawionych na usługi rekreacyjne oraz sporadycznie uzdrowiskowe. Proces ten nasilił się w ostatnich 10 latach, wyróżnia się w tym względzie obszar Podhala ważny region turystyczny. Warunki geologiczne sprzyjające eksploatacji wód geotermalnych determinowały powstanie kilku flagowych ośrodków rekreacyjnych wykorzystujących zasoby tych wód. Należy do nich Białka Tatrzańska, gdzie w 2011 r. otwarto nowoczesne termy. W artykule dokonano analizy rozmieszczenia i wykorzystania wód geotermalnych w Polsce dla celów rekreacyjnych i uzdrowiskowych, a w sposób szczegółowy opisano ośrodek geotermalny w Białce Tatrzańskiej jako przykład udanej inwestycji. Oceniono również jakość usług w polskich kąpieliskach geotermalnych w oparciu o opinie odwiedzających zamieszczone w internecie. Słowa kluczowe: wody geotermalne, rekreacja, uzdrowiska, Białka Tatrzańska RECREATIONAL AND SPA USE OF GEOTHERMAL WATER IN POLAND. CASE STUDY BIAŁKA TATRZAŃSKA Summary: Geothermal waters in Poland, until recently underestimated, lived to see investor interest focusing on the creation of centers of geothermal oriented recreational services and occasional spa. This process intensified in the last 10 years, it stands out in this regard in Podhale area an important tourist region. Geological conditions favors exploitation of geothermal waters determined the creation of a number of flagship leisure facilities utilizing the resources of these waters. These include Białka Tatrzańska, where in 2011 modern baths were opened. The article analyzes the distribution and use of geothermal springs in Poland for leisure and spa, and to the extent described detailed of geothermal center in Białka Tatrzańska as an example of successful investment. Also article evaluates the quality of service in the Polish bathing geothermal based on the opinions of visitors posted on the Internet. Keywords: geothermal water, recreation, tourist and SPA center Białka Tatrzańska Wprowadzenie Turystyka uzdrowiskowa oraz wellness to dwie formy szeroko pojętej turystyki zdrowotnej, dla których istotne znaczenie mają wody geotermalne. Istnieje wiele kontrowersji co do zdefiniowania pojęcia wód termalnych, przede wszystkim w ustaleniu, od jakiej 157

2 Wykorzystanie wód geotermalnych w Polsce w celach rekreacyjnych i uzdrowiskowych. Studium... wartości temperatury wydobywanej wody będzie można nazwać ją geotermalną. W literaturze przedmiotu spotkamy trzy temperatury graniczne, którymi są: prawidłowa temperatura ludzkiego ciała, a zatem C; średnia temperatura powietrza na danym obszarze; co najmniej 20 C 1. W Polsce za wody (geo)termalne uznaje się takie, których temperatura na wypływie wynosi powyżej 20 C. W innych krajach, np. na Słowacji, możemy spotkać inne podziały. Wartość 20 C ma charakter czysto umowny i została przyjęta na Zjeździe Balneologów i Chemików w Nauheim w 1911 r. 2. Aktualnie nazwę termy lub ośrodki geotermalne stosuje się do miejsc, które wykorzystują wodę geotermalną w celach rekreacyjnych, realizując potrzeby masowych turystów i lokalnych odwiedzających. W termach usytuowanych w wielkich miastach, takich jak np. Termy Maltańskie w Poznaniu, frekwencja w skali roku dochodzi do miliona odwiedzających, rekrutujących się głównie z aglomeracji poznańskiej. Termy zlokalizowane w regionie turystycznym takim jak Podhale nastawione są głównie na przyjmowanie turystów, a frekwencja w Termach Białka i Bukovina przekracza 700 tys. odwiedzających rocznie 3. Generalnie polskie ośrodki geotermalne rozwijają koncepcję usług rekreacyjnych oferowanych przez parki wodne (aquaparki). Dlatego w zagranicznej literaturze przedmiotu pojawia się określenie park termalny. Choć językowo nazwa ta nie jest najlepsza, to jednak dobrze wskazuje na genezę tego rodzaju produktu, ośrodki te można bowiem traktować jako specyficzną formę parku tematycznego, tj. parku wodnego. Należy pamiętać, że ośrodki geotermalne oferują nie tylko część rekreacyjną związaną z wykorzystaniem wód geotermalnych. Na ofertę składają się często całe pakiety usług uzupełniających, nierzadko o wiele bardziej opłacalnych niż same baseny z wodą termalną. Wymienić należy takie usługi jak zakwaterowanie, gastronomia, ośrodki konferencyjne, wyciągi narciarskie, gabinety spa i wellness oraz atrakcje turystyczne jak np. wioski indiańskie 4. Celem artykułu jest przedstawienie, na tle analizy stanu i perspektyw wykorzystania wód geotermalnych w Polsce, fenomenu powstania nowoczesnego ośrodka geotermalnego, jakim są Termy Białka Tatrzańskie oraz jego funkcjonowania. Przeprowadzono również ocenę jakości ośrodków geotermalnych w Polsce. W pracy wykorzystano dostępną literaturę problemu, obserwację funkcjonowania obiektu, wywiady z gestorami. Większość informacji 1 Rozporządzenie Rady Ministrów z 14 lutego 2006 r. w sprawie złóż wód podziemnych zaliczonych do solanek, wód leczniczych i termalnych oraz złóż innych kopalin leczniczych, a także zaliczania kopalin pospolitych z określonych złóż lub jednostek geologicznych do kopalin podstawowych (Dz.U. 2006, nr 32, poz. 219 i 220). 2 B. Igliński, R. Buczkowski, M. Cichosz, G. Piechota, Technologie geoenergetyczne, Wyd. Naukowe UMK, Toruń Z. Kruczek, Frekwencja w atrakcjach turystycznych, Polska Organizacja Turystyczna, Kraków-Warszawa 2016, 4 M. Dej, M. Huculak, W. Jarczewski, Recreational use of geothermal water in Visegrad Group Countries, Institute of Urban Development, Kraków

3 Wybrane aspekty zarządzania zakładem uzdrowiskowym o zasobach wód geotermalnych i ich wykorzystaniu oparto na studium wykonanym przez Instytut Rozwoju Miast w 2013 r. pod red. M. Dej, M. Huculak i W. Jarczewskiego, a poświęconym wykorzystaniu wód geotermalnych w krajach grupy Wyszehradzkiej 5. Ocenę jakości usług oparto na metodzie wirtualnej etnografii (analiza wpisów, blogów, rankingów dostępnych w internecie, np. na portalu Trip Advisor) Zasoby wód geotermalnych w Polsce i ich wykorzystanie dla celów rekreacyjnych i uzdrowiskowych Ze względu na wielkość złóż Polska jest europejskim potentatem wód termalnych. Polskie złoża wód termalnych obejmują około 80% powierzchni kraju i są o 20% większe od złóż niemieckich, których potencjał hydrogeotermalny obliczono na 600-krotność wielkości energii elektrycznej wytwarzanej obecnie w tym kraju. Temperatura wód znajdujących się na głębokości m sięga około 120 C, a ich objętość porównywana jest do dwukrotnej pojemności Morza Bałtyckiego 6. Z danych Ministerstwa Środowiska wynika, że na terenie naszego kraju znajduje się 19 udokumentowanych złóż wód termalnych oraz 11 złóż wód leczniczych, których temperatura przekracza 20 C. Zasoby wód geotermalnych występują w Karpatach, na Przedgórzu Karpackim, w Sudetach oraz na niektórych trenach Niżu Polskiego (ryc. 2). Na wody termalne, tj. o temperaturze powyżej 20 C, przypadało aż 73% łącznych, udokumentowanych zasobów eksploatacyjnych wód zaliczanych do kopalin. Eksploatacji, wynoszącej blisko 7 mln m 3, podlegało blisko 63% tych zasobów. Głównym przeznaczeniem wód geotermalnych jest ciepłownictwo, które wykorzystuje 2/3 wydobywanych wód, stosowane są też w rolnictwie, niektórych gałęziach przemysłu, ale także w lecznictwie, balneoterapii i rekreacji 7. Najbardziej korzystne warunki eksploatacji wód geotermalnych dla celów zarówno ciepłowniczych, jak i rekreacyjnych występują na Podhalu, a dokładniej w jednostce geologicznej zwanej Niecką Podhalańską 8. Decyduje o tym korzystna budowa geologiczna, wysokie temperatury wody, jej niska mineralizacja, wysoka wydajność, odnawialność złoża. System geotermalny Podhala jest fragmentem większego systemu Podtatrza, tj. historyczno- -etnograficznych krain otaczających Tatry po polskiej i słowackiej stronie (Orawa, Spisz, Liptów). Wody związane są z formacjami skał zbiornikowych z okresu eocenu węglanowego oraz mezozoicznymi skałami, głównie wapieniami i dolomitami triasu środkowego. Na Podhalu działa obecnie 6 ośrodków wykorzystujących wody geotermalne do celów rekreacyjnych. Już w połowie XIX w. znane były tzw. cieplice w Jaszczurówce koło 5 M. Dej, M. Huculak, W. Jarczewski, Recreational use, op.cit. 6 A. R. Szromek, Perspektywy powstania uzdrowisk termalnych w Polsce, Turystyka i Rekreacja, nr 3/2007, s M. Dej, M. Huculak, W. Jarczewski, Recreational use, op.cit. 8 Atlas zasobów wód i energii geotermalnej Karpat Zachodnich, W. Górecki (red.), Wyd. AGH, Kraków

4 Wykorzystanie wód geotermalnych w Polsce w celach rekreacyjnych i uzdrowiskowych. Studium... Zakopanego. W latach siedemdziesiątych ubiegłego stulecia eksploatowano wody z otworów wiertniczych (Zakopane IG-1 oraz Zakopane IG-2) wykonanych w Zakopanem na stokach Antałówki. Woda z tych ujęć zasilała odkryty basen kąpielowy jeszcze do 2001 r. W 2006 r. urządzono natomiast w tym miejscu Aquapark Zakopane pierwszy polski aquapark wykorzystujący wodę geotermalną do celów rekreacyjnych. Wypełnia ona zewnętrzny basen rekreacyjno-pływacki o powierzchni około 400 m 2. Woda w tym basenie ma mineralizację na poziomie 0,3 g/dm 3 i pochodzi z utworów eocenu środkowego i mezozoiku, wydobywana jest z głębokości około m. Oprócz wykorzystania wody geotermalnej w basenie cały obiekt jest ogrzewany energią geotermalną dostarczaną przez PEC Geotermia Podhalańska S.A., która jest operatorem największej w Polsce i jednej z największych w Europie ciepłowni geotermalnych 9. Drugim ośrodkiem w Zakopanem, gdzie wykorzystuje się wody geotermalne do celów rekreacyjnych, jest otwarte kąpielisko geotermalne na Polanie Szymoszkowej, gdzie w niecce basenowej znajduje się woda geotermalna z otworu Szymoszkowa GT-1 o temperaturze na wypływie około 30 C. Jest to woda wodorowęglanowo-chlorkowo-magnezowo-sodowa. Kąpielisko jako geotermalne zainaugurowało swoją działalność w sezonie letnim 2009 roku. Wcześniej zwykła woda w obiekcie była jedynie podgrzewana ciepłem geotermalnym. Kąpielisko jest położone na południowych stokach Gubałówki, a z terenu kąpieliska i samego basenu roztacza się malowniczy widok na Tatry. Około 17 km na północ od Zakopanego znajdują się Termy Szaflary (wcześniej znane jako Termy Podhalańskie). Woda geotermalna w basenach posiada temperaturę C i jest typu siarczanowo-chlorkowo-sodowo-wapniowego. Bezpośrednio po wydobyciu z otworów Bańska IG-1 oraz Bańska PGP-1 woda posiada temperatury do 86 C (co oczywiste zbyt wysoką dla wykorzystania w balneorekreacji). Kieruje się ją najpierw na wymienniki ciepła ciepłowni geotermalnej (PEC Geotermia Podhalańska S.A.), gdzie temperatura wody zostaje obniżona (poprzez przekazanie części ciepła wodzie technologicznej sieci ciepłowniczej), a następnie część strumienia wody geotermalnej o temperaturze około 38 C jest przesyłana do pobliskich Term Szaflary. Ośrodek działa od 2008 roku. Znajdują się tam całoroczne baseny wewnętrzne i zewnętrzne, saunarium oraz inne atrakcje, restauracja i hotel 10. W drugiej dekadzie XXI w. przybyły na Podhalu 2 nowoczesne ośrodki geotermalne. W 2008 roku został otwarty kompleks rekreacyjno-uzdrowiskowy Terma Bukovina w Bukowinie Tatrzańskiej. Ten jeden z największych obiektów tego typu na Podhalu może przyjąć około osób w ciągu godziny. Posiada 12 basenów wewnętrznych i zewnętrznych oraz sauny, gabinety spa i wellness, a także część gastronomiczną. Do użytku gości jest czterogwiazdkowy hotel. Woda w basenach ma temperaturę C, mineralizację 9 (dostęp: r.) (dostęp: r.). 160

5 Wybrane aspekty zarządzania zakładem uzdrowiskowym 1,5 g/dm 3 i zaliczana jest do wód typu siarczanowo-chlorkowo-wapniowo-sodowego. Pochodzi z utworów mezozoicznych z głębokości około m, jest wydobywana otworem Bukowina Tatrzańska PIG/PNiG-1, wykonanym w latach dziewięćdziesiątych ubiegłego wieku. Temperatura wody na wypływie z odwiertu wynosi 64,5 C, natomiast jej wydajność 40 m 3 /h 11. Ryc. 1. Termy Bukovina w Bukowinie Tatrzańskiej (fot. Z. Kruczek) Fig. 1. Terma Bukovina Spa in Bukowina Tatrzańska (fot. Z. Kruczek) Woda termalna w Termach Bukovina, ze względu na specyficzną mineralizację, unikalny skład mikroelementów i pierwiastków, niski charakter zasadowy oraz odpowiednią twardość, jest doskonałym środkiem leczniczym oraz rehabilitacyjnym. Ważne dla zdrowia zawarte w wodzie składniki to m.in.: sód (Na), wapń (Ca), chlor (Cl), potas (K), siarka (S), magnez (Mg) oraz chrom (Cr). Kąpiel w tak wysoko zmineralizowanej wodzie termalnej wpływa korzystnie na cały organizm. Chroni przed wieloma chorobami, m.in. Parkinsona i Alzheimera. Pomaga także eliminować dolegliwości układu mięśniowo-kostnego takie jak bóle, stany zapalne, zwichnięcia czy nawet skręcenia. Woda termalna wzmacnia układ 11 (dostęp: r.). 161

6 Wykorzystanie wód geotermalnych w Polsce w celach rekreacyjnych i uzdrowiskowych. Studium... sercowo-naczyniowy, chroni przed chorobami serca, reguluje gospodarkę hormonalną organizmu, znacznie poprawia przemianę materii, pomaga na bóle głowy i stawów oraz zdecydowanie przyspiesza proces rekonwalescencji po wielu zabiegach oraz schorzeniach. Największy i najbardziej nowoczesny ośrodek geotermalny na Podhalu Termy Białka w Białce Tatrzańskiej opisano w ostatniej części artykułu jako studium przypadku. Wody geotermalne odkryto także w Sudetach, Karpatach Zewnętrznych oraz w obrębie Zapadliska Przedkarpackiego. Na przedgórzu Karpat wody termalne występują w utworach kambryjskich, dewońsko-karbońskich, jurajskich, kredowych i mioceńskich. Na obszarze sudeckim najbardziej perspektywiczny jest poziom wodonośny w utworach karbonu w rejonie Jeleniej Góry (Cieplice Śląskie-Zdrój). Ponadto wody termalne występują m.in. w Lądku-Zdroju, Dusznikach-Zdroju oraz położonym na wschód od Sudetów Grabinie k. Niemodlina. Na obszarze Niżu Polskiego, zajmującego prawie 80% powierzchni kraju, wody geotermalne związane są z piaskowcami i skałami węglanowymi formacji mezozoicznych, głównie dolnej kredy i dolnej jury. Odkryte tu wody geotermalne wykazują znaczną mineralizację, chociaż w Mszczonowie, Poddębicach występuje woda słodka, tj. o mineralizacji poniżej 1 g/dm 3. W Atlasie wód geotermalnych występujących na terenie Polski 12 znajdziemy informacje, że w warunkach krajowych dla geoenergetyki szczególne znaczenie mają zasoby zawarte w dolnokredowych basenach na terenie Niżu Polskiego. Są one w dodatku najlepiej rozpoznane, a temperatura w stropie zbiornika kredowego sięga C. Nieco mniejsze znaczenie ma słabo jeszcze rozpoznany zbiornik jury górnej na tym obszarze. Perspektywiczną strefą wody termalnej w zbiorniku dolnokredowym (o temperaturze wód rzędu C) jest północno-wschodnia część Niecki Mogileńsko-Łódzkiej. Tworzy ją pas: Zduńska Wola Łęczyca Uniejów Turek Kłodawa Konin Ślesin Strzelno Mogilno Gniezno Janowiec Wielkopolski Damasławek Wągrowiec. Wydobywane obecnie wody geotermalne cechuje zróżnicowana temperatura na wypływach z otworów (od 20 do 86 C), pozyskuje się je z głębokości od około 1,1 km do około 3,4 km, mają one różną wydajność oraz mineralizację. Są wykorzystywane w celach energetycznych 13, w lecznictwie uzdrowiskowym (dziesięć uzdrowisk), a także w celach rekreacyjnych i balneoterapeutycznych w dziewięciu ośrodkach otwartych w ostatnich latach ( ) 14. Lokalizację pracujących i planowanych geotermalnych ośrodków balneorekreacyjnych w Polsce przedstawia ryc Atlas zasobów wód i energii geotermalnej Niżu Polskiego, W. Górecki (red.), Wyd. AGH, Kraków Funkcjonuje u nas kilka geotermalnych zakładów ciepłowniczych. Ich lokalizacje to: Bańska Niżna (4,5 MW, docelowo 70 MW), Pyrzyce (15 MW, docelowo 50 MW), Czarnków (11,5 MW), Mszczonów (7,3 MW), Uniejów (2,6 MW), Słomniki (1 MW), Lasek (2,6 MW), Klikuszowa (1 MJ/h). 14 B. Kępińska, Geothermal energy use, country update for Poland. Proceedings of European Geothermal Congress, Pisa, Italy, 3 7 June 2013 (paper submitted). 162

7 Wybrane aspekty zarządzania zakładem uzdrowiskowym Ryc. 2. Występowanie wód oraz ośrodków geotermalnych w Polsce Fig. 2. Geothermal waters in Poland Źródło: M. Dej, M. Huculak, W. Jarczewski, Recreational use, op.cit., s Ośrodki geotermalne w Polsce stan i perspektywy rozwoju Ośrodki geotermalne w Polsce rozwijały się w oderwaniu od istniejących obiektów sanatoryjnych i pełnią przede wszystkim funkcje rekreacyjne. Ich dynamiczny rozwój rozpoczął się dopiero w drugiej dekadzie XXI w., do czego przyczyniła się popularność uzdrowisk słowackich. Za opóźnienia tego typu inwestycji w Polsce w znacznej mierze odpowiadają problemy organizacyjno-prawne związane z uzyskaniem pozwoleń na 163

8 Wykorzystanie wód geotermalnych w Polsce w celach rekreacyjnych i uzdrowiskowych. Studium... eksploatację wód geotermalnych oraz konieczność ponoszenia ogromnych nakładów finansowych 15. W Polsce ośrodki termalne zaczęły powstawać dopiero na początku XXI w., większość z nich zlokalizowana jest na Podhalu, o czym pisano już powyżej. W regionie tym odnotowano korzystne warunki geologiczne dla eksploatacji wód geotermalnych, a dodatkowo jest to obszar recepcji ruchu turystycznego w masowej skali. W 2014 r. odnotowano już kilkanaście ośrodków geotermalnych, nowe inwestycje geotermalne prowadzone są w Kleszczowie, Gostyninie, Piasecznie, Trzęsaczu i w Toruniu 16. Na Podhalu w trakcie realizacji są następne dwa geotermalne ośrodki rekreacyjne w Chochołowie (Termy Witowskie) oraz w Szaflarach. Wody termalne stanowią potencjalną część poszerzonego produktu uzdrowiskowego. Badania przeprowadzone w 2003 roku przez D. Dryglas na próbie kuracjuszy przebywających w polskich uzdrowiskach wykazały, że baseny geotermalne są najbardziej pożądaną atrakcją uzdrowiskową. Potrzebę kąpieli w tych basenach ujawniło 46,5% respondentów, podczas gdy na parki wodne wskazało 40,9%, na zajęcia muzykoterapeutyczne 28,4% badanych, a na tężnie 21,4% respondentów. Podobne rezultaty uzyskano w powtórzonych dwa lata później badaniach 17. Obecnie, oprócz utworzonego w 2012 r. pierwszego i na razie jedynego uzdrowiska termalnego Uniejów, w co najmniej 10 uzdrowiskach wykorzystuje się wody geotermalne do celów leczniczych. Należą do nich Ciechocinek, Konstancin położone w centrum kraju, w północnej części Polski Lidzbark Warmiński i Grudziądz Marusza, natomiast na południu wymienić należy Lądek-Zdrój, Cieplice Śląskie-Zdrój, Duszniki-Zdrój leżące w obszarze Sudetów oraz Ustroń, Rabka-Zdrój i Iwonicz-Zdrój (wraz z Lubatówką) w obszarze Karpat. Temperatury wód eksploatowanych w tych miejscowościach wynoszą C, a wydajności są rzędu od 2 do 200 m 3 /h. Oprócz wykorzystania do zabiegów balneoterapeutycznych wody geotermalne stosuje się niekiedy do produkcji soli jodowo-bromowych oraz kosmetyków. Korzystne oddziaływanie wód geotermalnych na organizm człowieka zawdzięczamy takim ich właściwościom jak temperatura oraz zawartość związków mineralnych, w tym leczniczych. Wody stosowane w lecznictwie powinny mieć temperaturę C 15 B. Piziak, R. Pawlusiński, Contemporary trends in the development of tourism in the Polish-Slovak borderland two decades after the Transformation, [w:] 6 th World Conference for Graduate Research in Tourism, Hospitality and Leisure Proceedings Book, M. Kozak, N. Kozak (red.), Anatolia, Ankara 2012, s O inwestycjach w złoża wody geotermalnej w Toruniu zrobiło się głośno w ostatnim czasie. Instalacja geotermalna powstała tam z inicjatywy fundacji Lux Veritatis, finansowanej przez ojca Tadeusza Rydzyka. Wykonawcą prac jest spółka Poszukiwania Nafty i Gazu Jasło należąca do koncernu PGNiG. Koszty odwiertów są ogromne, co stawia pod znakiem zapytania opłacalność tej inwestycji. 17 D. Dryglas, Kształtowanie produktu turystycznego uzdrowisk w Polsce, Wyd. Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2006, s

9 Wybrane aspekty zarządzania zakładem uzdrowiskowym i mineralizację około 60 g/dm 3 18, podczas gdy woda geotermalna stosowana w rekreacji temperaturę około C i nie przekraczać mineralizacji 35 g/dm 3. Oprócz wymienionych, już realizowanych projektów, dalszych kilkanaście jest w stadium planowania. Na Podhalu jest to ośrodek w Poroninie. Z uwagi na wysoką temperaturę udostępnionej wody (około 60 C) jej wykorzystanie powinno mieć wszechstronny ( kaskadowy ) charakter, czyli do celów rekreacyjnych, ale wcześniej do celów ciepłowniczych (podobna sytuacja ma miejsce w przypadku realizowanego już ośrodka w Witowie). W północnej Polsce obiekty takie są planowane w Tarnowie Podgórnym, gdzie wody geotermalne mogłyby zostać wykorzystane do celów rekreacyjnych, a może także leczniczych w kompleksie basenowym 19. Na uwagę zasługują także plany wykorzystania istniejących otworów ujmujących wody lecznicze o wysokiej temperaturze dochodzącej do 90 C na wypływie w Termach Cieplice. Projektowane Termy Cieplickie Dolnośląskie Centrum Rekreacji Wodnej mają być całorocznym kompleksem basenowo-rekreacyjnym. ( W gminie Jaworze (w pobliżu Ustronia) planowana jest budowa kompleksu, który połączy funkcje ośrodka leczniczego, rehabilitacyjnego i rekreacyjnego. Wykorzystane zostaną wody geotermalne uznane za lecznicze z otworów Jaworze IG-1 i Jaworze IG Kolejnymi podmiotami zainteresowanymi rekreacyjnym wykorzystaniem wód geotermalnych są gmina Olsztyn koło Częstochowy, gdzie na gminnych terenach inwestycyjnych ma powstać Aquapark Jurajski, oraz Celejów w województwie lubelskim, gdzie planowane jest centrum rekreacyjno-lecznicze pod nazwą Termy Lubelskie Termy Bania w Białce Tatrzańskiej od orczyka do nowoczesnego kąpieliska termalnego i wielofunkcyjnego kompleksu turystycznego Białka Tatrzańska to miejscowość turystyczna na południu Polski położona w województwie małopolskim. Według Kondrackiego 21 Białka Tatrzańska leży w obrębie Karpat Centralnych, w jednostce fizjograficznej Pogórze Spisko Gubałowskie. Należy do powiatu tatrzańskiego i do gminy Bukowina Tatrzańska. Jej lokalizacja ma niezwykłe i atrakcyjne środowisko geograficzne w pobliżu Tatr Polskich i Słowackich, w odległości 20 km od Zakopanego i 10 km od Nowego Targu. Z okien wielu domów ciągnących się w zabudowie ulicowej na długości 8 km rozpościera się widok na Tatry Bielskie i Gorce. Zabudowa wsi usytuowana jest wzdłuż doliny rzeki Białki na południe w kierunku Tatr Bielskich. 18 B. Paczyński, Z. Płochniewski, Wody mineralne i lecznicze Polski, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 1996, s H. Biernat, J. Kapuściński, B. Noga, P. Martyka, Przegląd realizowanych i planowanych projektów wykorzystania wód i energii geotermalnej na Niżu Polskim, Materiały III Ogólnopolskiego Kongresu Geotermalnego, Lądek-Zdrój Z. Bylok, Geotermia i balneologia realną szansą rozwoju gmin Odnawialne źródła energii czynnikiem rozwoju miasta. Gmina Jaworze, Prezentacja z II Europejskiego Kongresu Gospodarczego, Katowice J. Kondracki, Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne, Warszawa

10 Wykorzystanie wód geotermalnych w Polsce w celach rekreacyjnych i uzdrowiskowych. Studium... Miejscowość położona jest pomiędzy wierchami wznoszącymi się na wysokości powyżej 900 m n.p.m. Są to: Wierch Koszarków (969 m n.p.m.), Wierch Jankulakowski (934 m n.p.m.), Wysoki (947 m n.p.m.), Kustwański i Kotelnica na wysokości 917 m n.p.m. Przez białczańskie wierchy prowadzi Wierchowa Droga zwana też Drogą Królewską, którą, jak głosi legenda, miejscowi górale przeprowadzili króla Jana Kazimierza uciekającego przed Szwedami na Węgry. Jest to jeden z piękniejszych szlaków turystycznych. Z południowej strony wsi otwiera się w stronę Jurgowa szeroka dolina ku Tatrom Bielskim, która sprawia, że w Białce Tatrzańskiej wstępuje wysokie nasłonecznienie łagodzące ostry górski klimat. Ciśnienie atmosferyczne jest niskie, a rozrzedzone powietrze zwiększa intensywność promieniowania słonecznego, które jest tu większe o 10 do 20% niż na nizinach. Dzięki położeniu i urozmaiconej rzeźbie terenu oraz silnemu rozcięciu górskich zboczy istnieją miejsca, w których bardzo długo zalega śnieg (nawet dni) o grubości cm. Zimy są chłodne, często z obfitymi opadami śniegu. Dużym walorem miejscowości jest rzeka Białka o długości 42 km i powierzchni dorzecza 230 km 2 wypływająca z Tatr Wysokich po połączeniu z Rybim Potokiem, płynie w kierunku północnym, stanowiąc na pewnym odcinku granicę między Polską i Słowacją. Wody rzeki odznaczają się wysokim stopniem czystości, a pod względem jakości fizyczno-chemicznej i bakteriologicznej tylko minimalnie odbiegają od norm klasy pierwszej. Czystość wód sprawia, że w jej nurtach żyją różne gatunki ryb takie jak: pstrąg potokowy i lipień. Rzece towarzyszy widok Tatr Bielskich z Hawraniem na czele. Białka łączy ze sobą różne krainy geograficzne: Tatry, Gorce, Pieniny, Podhale i Spisz. Jedna z najpiękniejszych górskich rzek w Polsce zachęca do pływania w kajaku, toteż co roku w letniej porze gromadzi na swoich brzegach fanatyków kajakarstwa górskiego. W okolicach Białki Tatrzańskiej tworzy się kąpieliska, co jest atrakcją dla amatorów zimnych kąpieli rzecznych. Jest rzeką o wyjątkowych walorach estetycznych. Niemal na całej długości z obu stron otaczają ją lasy (przeważnie świerkowe). Tereny zadrzewione i lasy białczańskie zajmują około 20% wsi i należą do piętra lasów mieszanych regla dolnego. Wśród świerków i jodeł pojedynczo królują sosny, wzbogacając florę, wyróżniają się mchy i krzewinki: borówki, maliny i brusznica. Obfitują także w różne gatunki grzybów i przyciągają do siebie zbieraczy. Okoliczne lasy zamieszkuje wiele gatunków ptaków takich jak: dzięcioł duży, szpak, kukułka, jaskółka, kwiczoł, myszołów. Ponadto występują ssaki: zające szaraki, sarny, dziki, lisy, wilki i inne zwierzęta. Większą powierzchnię od lasów zajmują pola rolne i łąki kośne dostarczające siana dla krów. O walorach białczańskiej przyrody piszą Z. i W. H. Paryscy. W swej Wielkiej encyklopedii tatrzańskiej zamieścili wzmiankę dotyczącą Białki Tatrzańskiej, jej położenia i warunków przyrodniczych Z. i W. H. Paryscy, Wielka encyklopedia tatrzańska, Poronin 1995, s

11 Wybrane aspekty zarządzania zakładem uzdrowiskowym Ryc. 3. Widok na rzekę Białkę i Tatry (fot. Z. Kruczek) Fig. 3. View of Białka River and Tatry Mountains (fot. Z. Kruczek) Białka Tatrzańska zasłynęła już w okresie międzywojennym jako miejscowość letniskowa dla strudzonych szybkim tempem życia miastowych, zwanych letnikami. Początkowo jeżdżono tutaj tylko latem, z czasem jednak upodobania się zmieniły za sprawą rozwijającej się turystyki narciarskiej. Od połowy lat dziewięćdziesiątych ubiegłego stulecia Białka Tatrzańska rozwija się jako miejscowość turystyczna nastawiona na sporty zimowe. Ukształtowanie terenu Białki Tatrzańskiej dało wielkie możliwości rozwojowe tej małej miejscowości. Wznoszące się po zachodniej stronie wioski wzgórza mają idealne warunki atmosferyczne i klimatyczne do uprawiania turystyki narciarskiej. Ale to nie tylko natura pomaga Białce w dążeniu do rozwoju na płaszczyźnie turystycznej, a sami jej mieszkańcy, którzy zawsze chętnie sobie wzajemnie pomagają. Z roku na rok powstają tutaj nowe pomysły i są one realizowane. Górale nie boją się ryzyka i chętnie je podejmują. Postawili na turystykę jako najważniejsze źródło przyszłych dochodów. Pieniądze zarobione wcześniej z wynajmu kwater i te, które napływały od Polonii amerykańskiej, inwestowano. Miejscowość zaczęła się rozwijać po 2000 roku dzięki kilkuosobowej aktywnej grupie mieszkańców, która stworzyła program uatrakcyjnienia małej góralskiej wsi. Dotychczas białczanie koncentrowali się tylko na turystyce zimowej. Na przełomie kilkunastu lat powstawały wyciągi narciarskie, a co za tym idzie także zaplecze gastronomiczne. Budowano pensjonaty, większe domy przerabiano na kwatery prywatne, a ci, którzy swoje życie połączone mieli z uprawą roli i hodowlą zwierząt, stworzyli gospodarstwa agroturystyczne. 167

12 Wykorzystanie wód geotermalnych w Polsce w celach rekreacyjnych i uzdrowiskowych. Studium... Sezonowość działalności turystycznej skłoniła do wyszukiwania innych możliwości, jakie swoim położeniem geograficznym mogła zafundować Białka. Udokumentowanie złoża wód geotermalnych na Podhalu, w tym w Białce Tatrzańskiej, było inspiracją do podjęcia wielkiego przedsięwzięcia, mającego zaspokoić potrzeby turystów w okresie letnim poprzez budowę aquaparku. Od pomysłu w 2006 r. na ośrodek geotermalny do jego otwarcia minęło zaledwie pięć lat. Do projektu architektonicznego przystąpiono z troską o dopasowanie nowej kubatury do środowiska naturalnego oraz podjęto trud połączenia nowoczesnego designu z elementami góralskiego folkloru. Do budowy kąpieliska oraz hotelu wykorzystano podhalańskie zasoby kamienia i drewna. Działania proekologiczne dostrzegamy np. w zielonym dachu term doskonale wkomponowanym w krajobraz w dodatku pokrytym kobiercem ziół i traw z rojnikiem, macierzanką i rozchodnikiem. Ekologiczny charakter obiektu ma swoje odzwierciedlenie w technologicznej innowacyjności, która polega na wykorzystywaniu odnawialnych źródeł energii, zmniejszenie emisji szkodliwych substancji do atmosfery i wody 23. Termy białczańskie otwarte zostały 15 czerwca 2011 r., cały kompleks liczy m 2 powierzchni użytkowej (w tym m 2 powierzchni basenowej). Woda termalna w Białce Tatrzańskiej pochodzi z otworu Białka GT-1 odwierconego w latach i wydobywana jest z głębokości metrów 24, jej temperatura na wypływie osiąga 73 C, wydajność złoża oceniana jest na 38 m 3 /h, a wskaźnik mineralizacji ma wartość 1,79 g/dm 3. Woda w nieckach basenowych posiada natomiast temperaturę C. Badania jakości wody przeprowadziła Akademia Górniczo-Hutnicza w Krakowie oraz Powiatowa Stacja Sanitarno-Epidemiologiczna. Wyniki badań wskazują na zróżnicowany skład fizykochemiczny, niską kwasowość, podwyższoną ogólną twardość wody, wysoki stopień mineralizacji pierwiastkowej oraz znikomą zawartość składników organicznych, wskazując na jej wartości lecznicze i rehabilitacyjne. Głównymi składnikami wody termalnej w Termach Bania są: wapń (Ca), magnez (Mg), żelazo (Fe), siarka (S), chlor (Cl), mangan (Mn), sód (Na), potas (K), lit (Li), miedź (Cu), cynk(zn), krzem (Si). Pierwiastki te wchłaniane w trakcie kąpieli korzystnie wpływają na organizm człowieka i jego kondycję fizyczną, odgrywają ważną rolę w profilaktyce różnych chorób oraz przyśpieszają proces rekonwalescencji po wielu zabiegach czy schorzeniach. Prozdrowotny charakter wód termalnych objawia się między innymi poprzez łagodzenie bólu głowy, mięśni i stawów, tonizację schorzeń skóry, regulację gospodarki hormonalnej, stabilizację tętna, redukcję nadciśnienia, wzmacnianie naczyń krwionośnych, poprawę przemiany materii, zmniejszanie napięcia mięśniowego, obniżanie poziomu stresu czy też przywracanie spokoju i równowagi psychicznej (dostęp: r.). 24 Recreational use of geothermal water in Visegrad Group countries, Institute of Urban Development, Kraków 2013, s

13 Wybrane aspekty zarządzania zakładem uzdrowiskowym Inwestorem kąpieliska termalnego Bania jest Józef Dziubasik z grupą kilkunastu prywatnych inwestorów, w większości związanych z uruchomioną wcześniej stacją narciarską Kotelnica Białczańska. Całościowy koszt inwestycji wyniósł około 80 mln zł (bez części hotelowo-konferencyjnej), w tym także koszty odwiertu w wysokości około 9 mln zł. Na budowę kąpieliska pozyskano środki UE w wysokości 19,8 mln zł. Większość nakładów została pokryta z kredytów komercyjnych oraz wkładu własnego udziałowców. Park wodny podzielony został na trzy strefy: saunarium (z 5 saunami i 3 nieckami basenowymi); rekreacyjną (z 4 nieckami basenowymi i atrakcjami wodnymi); rozrywkową (z 3 nieckami ze sztuczną falą, rwącą rzeką, grotą, brodzikiem, placem zabaw dla dzieci, 3 zjeżdżalniami i piaskową plażą) 25. Elementami, które wyróżniają kompleks wśród innych ośrodków tego typu, są m.in. dach pokryty naturalną zielenią, nawiązujący do krajobrazu Podhala, oraz wykorzystanie do celów grzewczych, jako jedynego źródła ciepła, wód geotermalnych. Terma Białka to przykład dobrze zoptymalizowanej inwestycji. Ośrodek geotermalny tej wielkości w ciągu pierwszego pół roku działalności (od 15 czerwca do 31 grudnia 2011 r.) odwiedziło 400 tys. klientów, a w latach następnych przy podobnym ruchu zakłada się tys. gości, przy cenach biletów przekraczających 40 zł za dwie i pół godziny pobytu. Największy ruch generowany był w sierpniu i lipcu. W sezonie zimowym frekwencja odwiedzających ogranicza się do osób korzystających ze stacji narciarskiej i gości hotelu. Zainteresowanie ze strony miejscowej ludności, pomimo promocyjnych cen, także okazuje się stosunkowo niewielkie. Terma Białka została wyposażona w szafek, a dziennie w sezonie szczytu obsługuje maksymalnie 5 tys. klientów. Jest to możliwe nie tylko dzięki rotacji klientów (polityka cenowa motywuje do pobytu nie dłuższego niż 2,5 h). Część gości w szczycie sezonu korzysta z plaży trawiastej i tam przechowuje swoje rzeczy. Ponadto rodziny wykorzystują mniej szafek niż osób w rodzinie. Maksymalne obłożenie, poza szczytem sezonu, miało miejsce w tych dniach, w których bilety wstępu były oferowane na serwisie Interesujące są także doświadczenia Terma Białka w funkcjonowaniu spa oraz saunarium. Okazuje się, że w bilansie finansowym są one właściwie nieistotne, służą raczej jako uzupełnienie ciekawej oferty i nie są w stanie się same finansować. Lokalni mieszkańcy, którzy generują pewien ruch w okresach pomiędzy sezonami, są w bardzo ograniczonym stopniu zainteresowani saunami z powodu obowiązkowej, a wynikającej m.in. z powodów higieniczno-eksploatacyjnych strefy nagości. Na podstawie badań oczekiwania klientów na najbliższe lata zaplanowano inwestycje uzupełniające i rozszerzające ofertę. W 2012 r. ukończono przylegający bezpośrednio do 25 (dostęp: r.). 169

14 Wykorzystanie wód geotermalnych w Polsce w celach rekreacyjnych i uzdrowiskowych. Studium... term hotel w standardzie czterogwiazdkowym wraz z zapleczem konferencyjnym 26. Planuje się także budowę boiska do siatkówki plażowej, basen zwykły zewnętrzny, infrastrukturę dla dzieci, niecki rekreacyjne zewnętrzne napełniane surówką po uzdatnieniu. Ryc. 4. Termy Białka widok na zielony, ekologiczny dach (fot. Z. Kruczek) Fig. 4. Terma Białka, view of green eco-friendly roof (fot. Z. Kruczek) Białka Tatrzańska jest najszybciej rozwijającą się miejscowością Podhala. Coraz śmielej dąży do bycia drugą, obok Zakopanego, stolicą Tatr i ulubionym miejscem narciarzy wybierających polskie stoki. Wszystko za sprawą dobrego zaplecza narciarskiego, nowoczesnych wyciągów i zadbanych tras oraz bogatej bazy noclegowej dostosowanej do różnych możliwości finansowych. Otwarcie w 2011 r. kąpieliska termalnego wzmocniło pozycję Białki Tatrzańskiej. W 2012 roku termy dostały wyróżnienie Polskiej Organizacji Turystycznej, otrzymując certyfikat w kategorii Najlepszy Produkt Turystyczny Roku. Termy są jedną z największych inwestycji w regionie, dzięki której zatrudnienie znalazło blisko 200 osób. Zmiana nazwy na Termy Białka to działania rebrandingowe, nowa strategia marketingowa mająca na celu promocję miejsca Białki Tatrzańskiej. Nowa nazwa ma podkreślić związek inwestycji z Białką Tatrzańską, a tym samym zwiększyć rozpoznawalność tej podhalańskiej wsi. 26 Hotel Bania Thermal&Ski. 170

15 Wybrane aspekty zarządzania zakładem uzdrowiskowym Wysoko oceniane są białczańskie termy przez odwiedzających, w rekomendacjach recenzentów portalu TripAdvisor uzyskały ponad 50% ocen doskonałe i jedną trzecią ocen bardzo dobre 27. W 2014 r. termy zwyciężyły w rankingu ośrodków termalnych i uzyskały certyfikat jakości przyznany przez TripAdvisor za wysoki poziom obsługi gości udokumentowany pozytywnymi recenzjami klientów. W rankingu ekspertów Instytutu Rozwoju Miast Termy Białka wygrały rywalizację ze wszystkimi kąpieliskami termalnymi w Polsce i na Słowacji 28. Przydzielone punkty odzwierciedlają jakość oferty oraz opinie odwiedzających. Należy dodać, że Bešeňová i Liptovský Mikuláš są w znacznym stopniu nastawione na obsługę turystów z Polski, podczas gdy goście ze Słowacji w Białce Tatrzańskiej pojawiają się sporadycznie. Również w opinii portalu Termy Białka z oceną 8,3 znalazły się na drugim miejscu w Polsce, po Termach Warmińskich w Lidzbarku Warmińskim 29. Tabela 1. Ranking jakości urządzeń i usług kąpielisk termalnych w Polsce i na Słowacji L.P Nazwa kąpieliska termalnego Lokalizacja Liczba punktów 1 Termy Białka Białka Tatrzańska 8,1 2 Termy Maltańskie Poznań 7,6 3 Aqua Park Tatralandia Liptowski Mikulasz 7,4 4 Thermal Park Veľký Meder Veľký Meder 7,4 5 Terma Bukovina Bukowina Tatrzańska 7,3 6 Thermal Park Bešeňová Bešeňová 6,9 7 Aqua Park Zakopane Zakopane 6,9 8 Aqua Park Turčianské Teplice Turčianské Teplice 6,8 Źródło: M. Dej, M. Huculak, W. Jarczewski, Recreational Use of Geothermal Water in Poland and Slovakia, s Wnioski Do niedawna wody geotermalne w Polsce wykorzystywane były głównie do ogrzewania pomieszczeń. Druga dekada XXI w. przyniosła szybki rozwój ośrodków geotermalnych wykorzystujących gorące wody do celów rekreacyjnych i sporadycznie uzdrowiskowych. Eksploatacja wód geotermalnych wymaga dużych nakładów finansowych. Obserwujemy obecnie coraz większe zainteresowanie mieszkańców aglomeracji miejskich, a także regionów turystycznych usługami rekreacyjnymi związanymi z kąpieliskami, parkami wodnymi i parkami tematycznymi. Potrzeby te, moda, a także pozytywny przykład kąpielisk 27 (dostęp: r.). 28 M. Dej, M. Huculak, W. Jarczewski, Recreational Use of Geothermal Water in Poland and Slovakia, Current Issus of Tourism Research, Vol. 3, No. 1, (dostęp: r.). 171

16 Wykorzystanie wód geotermalnych w Polsce w celach rekreacyjnych i uzdrowiskowych. Studium... termalnych na Słowacji były impulsem do udanych inwestycji w Polsce. Powstały nowoczesne ośrodki geotermalne w Poznaniu, Lidzbarku, Uniejowie. Szczególna koncentracja obiektów geotermalnych ma miejsce na Podhalu, wśród nich wybija się pod względem nowoczesnych, innowacyjnych rozwiązań oraz wysokiej jakości usług Terma Białka w Białce Tatrzańskiej. Pomyślne są prognozy rozwoju ośrodków geotermalnych w Polsce, rozpoczęto już prace w kilkunastu lokalizacjach (np. Chochołów, Poronin, Ustroń, Cieplice, Toruń). Wysoka mineralizacja wód termalnych i ich właściwości lecznicze nie są do pory wykorzystane w działalności uzdrowiskowej. Poza tradycyjnymi uzdrowiskami od dawna wykorzystującymi cieplice w kuracji tylko w Uniejowie wykorzystano wody geotermalne do utworzenia od podstaw nowego uzdrowiska. Większość ośrodków geotermalnych świadczy natomiast usługi typu spa i wellness, ale nigdzie nie są one priorytetową i dochodową formą działalności. Tworzenie uzdrowisk termalnych lub wzbogacanie tradycyjnego produktu uzdrowiskowego o kąpiele w wodach geotermalnych może być niezwykle ważnym etapem rozwoju polskich uzdrowisk. Produkt uzdrowiskowy wzbogacony zabiegami z zastosowaniem wód termalnych może przyczynić się do podniesienia konkurencyjności polskich uzdrowisk również na rynku europejskim. Literatura Atlas zasobów wód i energii geotermalnej Niżu Polskiego, Górecki W. (red.), Wyd. AGH, Kraków Atlas zasobów wód i energii geotermalnej Karpat Zachodnich, Górecki W. (red.), Wyd. AGH, Kraków Barbacki A., Bujakowski W., Pająk L, Atlas zbiorników wód termalnych w Małopolsce, Wydawnictwo IGSMiE PAN, Kraków Biernat H., Kapuściński J., Noga B., Martyka P., Przegląd realizowanych i planowanych projektów wykorzystania wód i energii geotermalnej na Niżu Polskim, Materiały III Ogólnopolskiego Kongresu Geotermalnego, Lądek-Zdrój Bylok Z., Geotermia i balneologia realną szansą rozwoju gmin Odnawialne źródła energii czynnikiem rozwoju miasta. Gmina Jaworze, Prezentacja z II Europejskiego Kongresu Gospodarczego, Katowice Chowaniec J., Niecka Podhalańska najbardziej perspektywiczny zbiornik wód termalnych w Polskich Karpatach, Współczesne Problemy Hydrogeologii, 2007, s Čuka P, Kúpeľníctvo a cestovný ruch, [w:] Brusno Monografia obce, Hronček i in. (red.), Czyżewski P., Wykorzystanie energii geotermalnej w Polsce dziś i w niedalekiej przyszłości, Nowa Energia, 1 (7), 2009, s Dej M., Huculak M., Jarczewski W., Recreational use of geothermal water in Poland and Slovakia, Current Issus of Tourism Research Vol. 3, No. 1, Dej M., Huculak M., Jarczewski W., Recreational use of geothermal water in Visegrad Group countries, Institute of Urban Development, Kraków Igliński B., Buczkowski R., Cichosz M., Piechota G., Technologie geoenergetyczne, Wyd. Naukowe UMK, Toruń Kępińska B., Geothermal energy use, country update for Poland. Proceedings of European Geothermal Congress, Pisa, Italy, 3 7 June 2013 (paper submitted). Kondracki J., Geografia Polski. Mezoregiony fizyczno-geograficzne, Warszawa

17 Wybrane aspekty zarządzania zakładem uzdrowiskowym Kruczek Z., Weseli A., Uzdrowiska karpackie, KAW, Kraków Kruczek Z., Frekwencja w atrakcjach turystycznych, Polska Organizacja Turystyczna, Kraków-Warszawa 2016, Odnawialne i alternatywne źródła energii w Małopolsce zbiór dobrych praktyk Cz. II, Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego, Departament Środowiska i Rozwoju Obszarów Wiejskich, Kraków Paczyński B., Płochniewski Z., Wody mineralne i lecznicze Polski, Państwowy Instytut Geologiczny, Warszawa 1996, s Paryscy Z. i W. H., Wielka encyklopedia tatrzańska, Poronin Piziak B., Pawlusiński R., Contemporary trends in the development of tourism in the Polish-Slovak borderland two decades after the Transformation, [w:] 6 th World Conference for Graduate Research in Tourism, Hospitality and Leisure Proceedings Book, M. Kozak, N. Kozak (red.), Anatolia, Ankara 2012, s Szromek A., Kopczyński A., The Problem of Thermal Spas Location on the Example of Poland, [w:] Knowledge base for management. Theory and practice, S. Hittmar (red.), Vydav. Zilinskej Univerzity, Zilina 2010, s Szromek A. R., Perspektywy powstania uzdrowisk termalnych w Polsce, Turystyka i Rekreacja nr 3/2007, s