Różne odmiany motywacji osiągnięć zależą od cech osobowości oraz oddziaływań środowiska i sytuacji.

Transkrypt

1 66 Psychologia sportu Różne odmiany motywacji osiągnięć zależą od cech osobowości oraz oddziaływań środowiska i sytuacji. Zbigniew Czajkowski Motywacja osiągnięć - nastawienie na ja oraz nastawienie na zadania Motywacja odnosi się do tych wymiarów osobowości społecznych i poznawczych, które odgrywają istotną rolę, kiedy osobnik podejmuje zadania, za wykonanie których jest oceniany, gdy współzawodniczy z innymi lub kiedy chce osiągnąć określony stopień doskonałości. Glyn C. Roberts Artykuł poświęcony jest motywacji osiągnięć, a w jej ramach nastawieniu na ja (współzawodnictwo, uznanie, zwycięstwa) oraz na zadania (poprawa umiejętności, samodoskonalenie się). W pierwszej jego części Autor przypomina podstawowe wiadomości o motywacji oraz pobudzeniu i jego wpływie na skuteczność walki sportowej i zaprawy, podkreślając, że - mimo uderzających w wielu przypadkach podobieństw - są to odrębne procesy. W części drugiej omawia zespół motywów, postaw, nastawień, występujących w sytuacji współzawodnictwa. Następnie podaje praktyczne wskazówki dla trenera i zawodnika. SŁOWA KLUCZOWE: psychologia sportu motywacja motywacja osiągnięć nastawienie na ja nastawienie na zadanie Wszystkie cytaty z języków obcych w tłumaczeniu Autora. Aby skutecznie stosować zasadę indywidualizacji, właściwie oddziaływać na zawodnika, budować jego styl taktyczny, określić jego typ psychologicznotaktyczny, treść, kierunek i poziom motywacji oraz wpływ różnych poziomów pobudzenia na sprawność i skuteczność działania, trzeba rozumieć i umieć rozpo- Sport Wyczynowy 2001, nr 3-4/

2 Motywacja osiągnięć - nastawienie na ja oraz nastawienie na zadania 67 znawać wymiary jego osobowości. Ich znajomość sprawia, że trening jest racjonalny, inspiruje i motywuje zawodnika, co sprzyja osiąganiu wysokich wyników sportowych. Stosunek zawodnika do sportu, ćwiczeń, walki i osiągnięć Współzawodnictwo sportowe winno być zwalczane. Stanisław Ruciński Zwycięstwo nie jest czymś najważniejszym. Zwycięstwo jest wszystkim. Vince Lombardi Przedstawione wyżej dwie wypowiedzi stanowią przykład dwóch krańcowo różnych poglądów na znaczenie motywacji osiągnięć w działalności sportowej. Jak to często bywa, obydwie są niezupełnie słuszne. Odczuwanie sportu jedynie jako walki prowadzi do wielu wypaczeń i zubaża jego treść. Z drugiej zaś strony współzawodnictwo, walka, zdrowa ambicja, chęć podwyższania swoich umiejętności i zwyciężania stanowią w nim istotę postępu i rozwoju. W ciągu mojej przeszło sześćdziesięcioletniej działalności na niwie szermierki zawsze starałem się o coraz lepsze zrozumienie istoty walki i treningu, pilnie obserwowałem zawodników w toku ćwiczeń i w trakcie zawodów, starałem się uchwycić ich postawy, nastawienia, motywy. Po długich obserwacjach i przemyśleniach pod koniec lat siedemdziesiątych opracowałem swoje koncepcje dwóch typów szermierza - technika i wojownika. Było to w okresie, w którym przedstawiciele psychologii poznawczej wiele czasu i uwagi poświęcali zagadnieniom motywacji, w tym motywacji osiągnięć (A. V. Carron, J. Duda, G. Roberts, M. E. Ewing i inni), wyróżniając dwa skrajne motywy działań ludzi: 1) nastawienie na ja (nastawienie na sukcesy, ego involvement ) oraz 2) nastawienie na zadania (na samodoskonalenie się, task involvement ). Po zaznajomieniu się z tymi teoriami doszedłem do wniosku, że mój typ wojownika wykazuje cechy nastawienia na ja, a technika - nastawienie na zadania. Przechodząc do rozwinięcia tych zagadnień, dla lepszego ich zrozumienia, przypomnę podstawowe wiadomości o motywacji w ogóle, której poświęciłem wiele opracowań. 1 Motywacja Motywacja stanowi jedno z głównych zagadnień ludzkich spraw. Czy to będą politycy omawiający sprawy społeczne, czy przedsiębiorcy zainteresowani wydajnością pracy robotników, rodzice rozprawiający o wysiłkach ich dzieci, nauczyciele narzekający na obyczaje ich uczniów, trenerzy narzekający na brak zaangażowania ze strony zawodników - wszyscy oni poruszają sprawy poziomu motywacji. Glyn C. Roberts Albert V. Carron 2 pisze: Motywacja określa energię, wybór kierunku i poziom działania...źródła motywacji zawodnika mogą być bardzo liczne i różno- 1 Czajkowski Z.: Motywacja w dzialalności sportowej. Katowice WFS; Czajkowski Z.: Motywacja w sporcie. Warszawa RCMSKFiS; Czajkowski Z.: Psychologia sprzymierzeńcem trenera. Warszawa RCMSKFiS; Czajkowski Z.: Motywacja w szkoleniu dzieci i młodzieży. Sport

3 68 Zbigniew Czajkowski Wyczynowy 1988, nr 1; Czajkowski Z.: Znaczenie motywacji wewnętrznej i zewnętrznej w sporcie wyczynowym. Sport Wyczynowy 1997, nr 5. 2 Carron A.V.: Motivation - Implications for Coaching and Teaching. London, Ontario Sports Dynamics. rodne. Określa ją zespół motywów, które pobudzają nas do działania i ukierunkowują je, wpływając na całą naszą działalność, zachowanie i postawy. Motyw jest świadomym przeżyciem lub podświadomym stanem, który w danej sytuacji wywiera wpływ na zachowanie człowieka, jego działania i sposoby postępowania. Motywacja może być wewnętrzna, kiedy motywy działania tkwią niejako w nas samych, kiedy czynimy to, co nam sprawia przyjemność i radość, co nas interesuje oraz posiada dla nas wartość samą w sobie. Motywacja zewnętrzna występuje wtedy, kiedy działamy dla uzyskania nagrody, w szerokim tego słowa znaczeniu lub z nakazu zewnętrznego. Często występują obie odmiany motywacji - wewnętrzna - uprawiamy sport, bo nam to sprawia przyjemność i zewnętrzna - uprawiamy sport, ponieważ zyskujemy uznanie, awans społeczny, nagrody, poczucie wartości i kompetencji, wyjazdy, pieniądze, nagrody etc. Działalność człowieka, dążenie do określonych celów może opierać się na wielu motywach. Określone działania mogą zaspokajać jednocześnie kilka naszych potrzeb. Bywa też tak, że ludzie wykonujący tę samą działalność (pracę zawodową, badania naukowe, wykonujący ćwiczenia itp.) zaspokajają swoje różne potrzeby. Często się zdarza, że występują sprzeczności pomiędzy poszczególnymi motywami. Wówczas człowiek przeżywa rozterkę i stara się wybrać motyw najbardziej mu odpowiadający, najważniejszy dla niego. Stan ustroju oraz bodźce z zewnątrz nie przesądzają u człowieka o wyborze działania i jego sprawności. Jest to przeważnie związane z czynnościami wyższych ośrodków układu nerwowego i świadomością oraz z wzorcami kulturowymi, tradycją, nawykami społecznymi, przyzwyczajeniami, sposobami myślenia, wyznawanymi wartościami, warunkami otoczenia, etc. Zaspokajając swoje potrzeby człowiek może działać na przekór własnym odczuciom, zmęczeniu, zniechęceniu, naciskom otoczenia, działaniom innych ludzi, przeszkodom i trudnościom. Tak dzieje się wówczas, gdy motyw powodzenia, występujący jako część motywacji osiągnięć, jest nad wyraz silny. Przed przystąpieniem do omówienia motywacji osiągnięć trzeba jeszcze przypomnieć kilka spraw związanych z pobudzeniem, jego związkami z motywacją i wpływem na jakość, sprawność i skuteczność zaprawy oraz walki sportowej. Jest to niezmiernie ważne zagadnienie, ale mało znane i często mylnie tłumaczone. 3 3 Por. Singer R. N.: Coaching Athletes and Psychology. New York Mc Grow Hi11; Singer R. N.: Motor Learning and Human Performance. New York Macmi1lan and Company; Czajkowski Z.: Istota i znaczenie pobudzenia w działalności sportowej. Sport Wyczynowy 1995, nr 7-8 i 9-10; Czajkowski Z.: Motywacja i pobudzenie w działalności sportowej. Gdańsk Wydawnictwo Naukowe AWF Gdańsk; Czajkowski Z.: Rola układu nerwowego w uczeniu się czynności ruchowych (1). Sport Wyczynowy 1999, nr 1-2.

4 Motywacja osiągnięć - nastawienie na ja oraz nastawienie na zadania 69 Pobudzenie (aktywację) można najprościej określić jako natężenie czynności układu nerwowego oraz innych układów, narządów i całego ustroju człowieka. Jego wpływ na sprawność i skuteczność naszego działania określają dwa znane prawa Yerkesa-Dodsona. Pierwsze głosi, że wraz ze wzrostem poziomu pobudzenia wzrasta skuteczność działania, ale tylko do pewnego poziomu (optymalnego) - dalsze jego zwiększanie obniża sprawność działania. Z drugiego wynika natomiast, że łatwo przyswajalne i nie wymagające trudnego różnicowania, ani złożonych skojarzeń, nawyki ruchowe można opanować łatwo nawet w warunkach dużego pobudzenia, natomiast zadania trudne przy niskim. 4 Oddziaływanie pobudzenia na jakość naszego myślenia i działania jest tak podobne do wpływu poziomu motywacji, że niektórzy uczeni wręcz utożsamiają oba te zjawiska. Jest to poważny błąd, ponieważ: 1) motywacja jest ukierunkowana na jakieś działanie, na zaspokajanie jakichś potrzeb, a pobudzenie nie jest ukierunkowane; 2) nie zawsze wysoki poziom motywacji musi powodować nadmierne pobudzenie, np. chirurg, skrzypek, szermierz mogą być bardzo wysoko motywowani, a jednak zachować optymalny (odpowiedni, nie za wysoki) poziom pobudzenia. Trzeba mocno podkreślić niedoceniany nieraz przez trenerów fakt, że nadmierne pobudzenie w toku zawodów - zwłaszcza w sportach walki i grach 4 Yerkes R. M., Dodson J. D.: The Relationship of Strengh of Stimulus to Rapidity of Habit Formation. Journal of Comparative Neurology and Psychology 1908, nr 18. sportowych (ale nie tylko) wyraźnie upośledza szybkość i trafność postrzegania, różne właściwości uwagi, procesy myślowe i decyzyjne oraz jakość wykonania działań. Działa ono inaczej na techników i inaczej na wojowników. Wysoki poziom pobudzenia, sytuacje trudne, stany zagrożenia, pomyłki sędziowskie, wielka odpowiedzialność za wynik w ważnych zawodach i wszelkie sytuacje stresorodne u wojowników na ogół powodują dodatkową mobilizację, postawy napastnicze, śmiałość i ryzykanctwo w działaniu i często podwyższają sprawność i skuteczność działania. U niektórych techników mogą natomiast oddziaływać ujemnie na sprawność działania. Innymi słowy poziom optymalnego pobudzenia jest wyższy zazwyczaj u wojowników, co w praktyce oznacza, że natężenie pobudzenia optymalne dla wojownika może już być za wysokie dla technika. O tym trener i zawodnik powinni pamiętać. Motywacja osiągnięć Im ważniejsze dla osiągnięcia zwycięstwa jest dane zadanie, tym gruntowniej musimy się nim zająć. Zoltan Ozoray-Schenker Motywacja osiągnięć jest względnie stałym zespołem motywów, związanych pośrednio lub bezpośrednio z sytuacjami współzawodnictwa. Nie dotyczy jednak pobudzenia przed zawodami, ani motywowania zawodnika do walki. To coś więcej, to gotowość do uczestniczenia we współzawodnictwie, walce, porównywaniu umiejętności i wyników, do oceny siebie i innych, do samodoskona-

5 70 Zbigniew Czajkowski lenia się, do mistrzostwa. Zestawienie takich potrzeb, postaw i motywów można uznać za jeden z wymiarów osobowości, wynikający z cech temperamentu, oddziaływań środowiska, oddziaływania wychowawczego, wzorców kulturowych, płci, stylu kierowania trenera etc. Pierwsze, obszerne badania zjawisk współzawodniczości (motywu osiągnięć) przeprowadzili w latach sześćdziesiątych i siedemdziesiątych David McLelland i John Atkinson. 5 Stwierdzili oni, że składa się z wielu motywów, z których za najważniejsze uznali dwa przeciwstawne: a) powodzenia (motive for success) - silnie zaznaczoną chęć współzawodnictwa, potrzebę mierzenia się z innymi i osiągania sukcesów; b) unikania niepowodzenia - silnie zaznaczoną obawę przed porażką (motive to avoid failure), wyrażającą się skłonnością do unikania sytuacji współzawodniczych i pewnym brakiem wiary w możliwość powodzenia. Oba te motywy powstają we wczesnym dzieciństwie jako wynik przeżyć dzieci i wpływających na nie oddziaływań środowiska. Ponieważ związane są z wymiarami osobowości, kiedy się rozwiną, pozostają raczej stałe, nie ulegają łatwym przemianom. Są od siebie niezależne. Mogą występować u jednego człowieka w różnych nasileniach. Np. osobnik z silnie zaznaczonym motywem 5 McLelland D. C., Atkinson J. W. et al.: The Achievement Motive. New York Appelton Century Crofts; McLelland D. C: The Achieving Society. New York Free Press; Atkinson J. W.: Motivational Determinants of Risk-taking behavior. Psychological Review 1957, nr 64. powodzenia, a słabym motywem obawy przed porażką, na ogół wykazuje wielką współzawodniczość w różnych sytuacjach - w pracy zawodowej, w innych rodzajach działalności, w sporcie. Zawodnik o silnym motywie powodzenia, chętnie uczestniczący w zawodach, chce walczyć, czyni to z przyjemnością i wierzy w swoje umiejętności oraz powodzenie. Natomiast zawodnicy z silnie zaznaczonym motywem obawy przed porażką wykazują w takich sytuacjach wysoki poziom lęku, starając się uniknąć porażki czy ujemnej oceny, nie bardzo wierzą w swoje siły, boją się niepowodzenia. Najczęściej przewaga jednego z tych przeciwstawnych motywów (plus oczywiście poziom wyszkolenia) powoduje, że zawodnik albo wygrywa, albo przegrywa lub wręcz nie przystępuje do zawodów. D. McLelland i J. Atkinson podkreślają, że sytuacje wywierają wielki wpływ na motywację osiągnięć. Zwycięstwo nad znanym i wybitnym zawodnikiem uskrzydla i dodaje prestiżu, a porażka ze słabszym obniża samopoczucie i pewność siebie. Można powiedzieć, że istotnymi składnikami motywacji są prawdopodobieństwo powodzenia (Ps - probability of success) oraz zachęcająca jego wartość (Is - incentive value of success). Tę ostatnią można wyrazić wzorem: Is = 1-Ps, z którego wynika, że wzrasta ona wraz ze zmniejszaniem się prawdopodobieństwa powodzenia. Jest to w pełni zrozumiałe - im lepszy jest przeciwnik, im trudniejsze zawody i większe ich znaczenie, a więc mniejsze prawdopodobieństwo uzyskania dobrego wyniku, tym jego wartość jest wyższa.

6 Motywacja osiągnięć - nastawienie na ja oraz nastawienie na zadania 71 Zawodnicy o wysokim poziomie motywu powodzenia (Ms), którzy lubią współzawodnictwo, walkę i są pewni siebie, w łatwej sytuacji (słaby przeciwnik, mało ważne zawody) są słabo motywowani do wysiłku, natomiast wobec trudnych zadań, kiedy szanse na zwycięstwo istnieją, ale nie jest ono ani łatwe, ani pewne, ich poziom motywacji wyraźnie wzrasta. Zawodnicy o niskim motywie powodzenia (Ms), a wysokim motywie obawy przed porażką (Maf) boją się niepowodzenia, unikają sytuacji trudnych i niepewnych. Chętnie podejmują walkę, kiedy prawdopodobieństwo powodzenia jest bardzo wysokie (np. 90%) lub krańcowo niskie (10%). Walka ze znacznie słabszym przeciwnikiem dodaje im pewności siebie i przestają się bać porażki, a przegrana z bardzo silnym i znanym przeciwnikiem nie powoduje uczucia rozczarowania i ujemnej oceny ze strony trenera, kolegów czy dziennikarzy. Tacy zawodnicy na ogół niechętnie walczą w sytuacji, kiedy szanse obu stron są wyrównane (50%). Zadaniem (trudnym!) trenera jest stopniowe kształtowanie zaufania do swych sił zawodnika z silnym motywem obawy przed porażką, stopniowe kształtowanie pewności siebie zawodnika, wzmacnianie jego motywu powodzenia poprzez dobieranie odpowiednio trudnych zadań i przeciwników oraz spokojną ocenę jego walki. D. E. Ryan i W. L. Lakie stwierdzili, że wyniki zawodników o dużym poziomie lęku, silnym motywie obawy przed porażką i niskim motywie powodzenia są dobre (zawodnicy działają, sprawnie i skutecznie) w sytuacjach niewspółzawodniczych, np. w trakcie ćwiczeń czy walk ćwiczebnych. Zawodnicy z mocno zaznaczonym motywem powodzenia, odczuwający potrzebę osiągnięć, z małym motywem obawy przed porażką działają sprawnie, skutecznie i z dobrymi wynikami w wysoce współzawodniczych sytuacjach, np. w zawodach o dużej randze. 6 Zależności te ujmuje wzorzec Atkinsona-McLellanda, stanowiący jednocześnie model oddziaływania wymiarów osobowości i sytuacji, motywów powodzenia i obawy przed porażką (tab. 1), dobrze wyjaśniający różne motywy, związane z sytuacjami współzawodnictwa, który może być pomocny w pracy trenera. Jego wartość nabierze większego znaczenia, jeżeli uzupełnimy go trzema czynnikami: 1) znaczeniem różnych odmian motywacji, 2) postrzeganiem możliwości rozwoju sytuacji, 3) motywem unikania powodzenia (obawy przed sukcesem). Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych pojawiły się nowe poglądy na motywację osiągnięć. H. R. Arkes i J. P. Garske 7 uznali, że podstawową różnicą między zawodnikami o wyraźnie różnej motywacji osiągnięć jest różny poziom samozaufania (pewność siebie, self-confidence). Wydaje mi się, że pogląd ten niejako scala koncepcje motywu powodzenia (Ma) oraz spostrzegania 6 Ryan D.E., Lakie W. L.: Competitive and Noncompetitive Performance in Achievement Motive and Anxiety. Journal of Personality and Social Psychology 1963, nr 1. 7 Arkes H. R., Garske J. F.: Psychological theory of motivation. Monteray Books- Coole Publishing Co.

7 72 Zbigniew Czajkowski Tabela 1 Składniki motywacji osiągnięć według wzorca Atkinsona-McLellanda (według Arkes H. R., Garske J. P.: Psychological Theories of Motivation. Monterey 1982) Składnik (motyw) Objaśnienia Symbol Potrzeba osiągnięć motywacja osiągnięć nach Motyw powodzenia chęć uczestniczenia w sytuacjach wpółzawodniczych Ms Motyw unikania obawa przed niepowodzeniem, unikanie lub odwlekanie Maf porażki sytuacji współzawodniczych, lęk przed przegraną (FOF) Prawdopodobieństwo postrzeganie prawdopodobieństwa powodzenia, powodzenia oczekiwanie sukcesu Ps Zachęcająca wartość spostrzeganie zadowolenia związanego powodzenia z powodzeniem Is Motywacja nagrody (pochwały, uznanie, nagrody pieniężne, zewnętrzna status społeczny etc.) Me Motyw unikania obawa przed powodzeniem (głównie kobiety) Mas powodzenia (FOS) przez zawodnika prawdopodobieństwa i oczekiwania powodzenia (Pa). Sportowiec o wysokiej motywacji osiągnięć to osobnik pewny siebie, z wysokim poziomem samozaufania, wysoko oceniający szanse swoich sukcesów. Podobną opinię wyraził A. Bandura 8, według którego najważniejszym składnikiem motywacji osiągnięć jest pewność siebie zawodnika (self-efficasy), kształtowana przez powodzenie (wysoki poziom sprawności i umiejętności, sprawność działania, dobre wyniki w zawodach), radosne odczucia, związane z samą działalnością i sukcesami, pobudzenie emocjonalne oraz oddziaływanie trenera i wyrazy uznania. Z moich obserwacji wynika, że o sile motywacji 8 Bandura S.: Selfefficasy - towards a unifying theory of behavioral changes. Psychological Review 1977, nr 84. osiągnięć może świadczyć - i w tym zakresie jest wielka rola trenera - przedkładanie planów długofalowych, dalekosiężnych nad zadania doraźne, najbliższe czasowo, wiara w systematyczny postęp, przyszłe wielkie osiągnięcia. Notabene, nasz pierwszy mistrz olimpijski w szermierce, mój uczeń, Egon Franke, bardzo powoli rozwijał swój talent i jego droga do sukcesów międzynarodowych była bardzo długa. Niezachwianie jednak wierzył w wyniki swej pracowitości, dalszy postęp, w siebie i... swego trenera. Dla trenera kształtującego motywację zawodnika - jej treść, kierunek, poziom - niezmiernie ważne jest określenie, co zawodnik uważa za sukces. Dbając o motywację osiągnięć nie należy popadać w przesadę i jednostronność, szczególnie w etapie wstępnym, kiedy mamy do czy-

8 Motywacja osiągnięć - nastawienie na ja oraz nastawienie na zadania 73 nienia z dziećmi. 9 Otóż zawodnik, szczególnie bardzo młody, powinien odczuwać, że liczą się nie tylko zwycięstwa w zawodach, ale również rozwój sprawności, doskonalenie zborności ruchowej we wszystkich jej przejawach, procesów psychicznych, poprawa umiejętności technicznych i taktycznych, rozwój osobowości oraz sam udział w ćwiczeniach i zawodach, radość uprawiania sportu, zabawa, rozrywka, pobudzenie. J. T. Spence i R. T. Helmreich 10 wyróżnili cztery główne motywy-nastawienia, które jak ulał pasują do sportu: 1) nastawienie na pracę, na wielki wysiłek, 2) nastawienie na mistrzostwo, 3) nastawienie na współzawodniczość, 4) nastawienie na niezależność. U różnych zawodników te motywy występują w różnych zestawieniach i nasileniach oraz ulegają przemianom w toku działalności sportowej. Spora liczba trenerów oraz zawodników sądzi, że najlepszym ich zestawieniem, zapewniającym największe osiągnięcia, jest nastawienie na współzawodniczość oraz wielki wysiłek, czyli czynniki pierwszy i trzeci. Moje doświadczenia mówią, że nie jest to najlepsze zestawienie, chociaż przez pewien czas może przynosić doraźne efekty. Według mnie najcenniejszym i zapewniającym stałe i wysokie 9 Czajkowski Z.: Pierwszy etap szkolenia sportowego. Katowice ZSKF. Makroregion Śląski; Czajkowski Z.: Nowe spojrzenie na etapy szkolenia. Sport Wyczynowy 1994, nr 11-12, 1995, nr 1-2; Czajkowski Z.: Rozważania o treningu i pracy trenera w pierwszym etapie szkolenia. Sport Wyczynowy 1997, nr Spernce J. C., Helmreich R. T.: Masculinity and femininity. Austin University of Texas Press. osiągnięcia zestawieniem motywów jest optymalny poziom motywu współzawodnictwa (wysoka ocena - ale nie obsesyjna - znaczenia sukcesu i dążenia do zwycięstwa) oraz wysoki poziom motywów samodoskonalenia się (mistrzostwa) i samodzielności, a więc czynniki drugi, czwarty i pewien poziom czynnika trzeciego. Glyn C. Roberts w swojej nowej teorii osobowości uznał natomiast, że dla zrozumienia zachowania człowieka i poznania jego motywów w danej sytuacji konieczne jest poznanie podmiotowego znaczenia celu, do którego dąży, potrzeby, którą stara się zaspokoić, przy czym najważniejsze są: 1) wykazanie swojej sprawności, kompetencji, umiejętności, wartości; 2) zyskanie społecznego uznania; 3) skupienie się na zadaniu, mistrzostwo w wykonywaniu swych zadań. 11 Nastawienie na ja i nastawienie na zadania Jak stwierdzilili Arkes i Garske (1952), podstawowym czynnikiem, który wyróżnia osobników o wysokiej albo niskiej motywacji osiągnięć, jest samozaufanie. Zawodnicy z dużym poziomem samozaufania, którzy oczekują osiągnięć, to właśnie ci, którzy przeważnie wygrywają. Richard H. Cox W ostatnim dwudziestoleciu liczne badania wielu psychologów amerykańskich, 11 Roberts G. C.: Effect of achievement motivation and social environment on performance of a motor task. Journal of Motor Behavior 1972, nr 31; Roberts G. C.: Achievement motivation is sport. [w:] Terjung R. (ed.): Exercise and sport reviews. Philadelfia Franklin Institute Press; Roberts G. C.: Motivation in sport and exercise. Champaign Human Kinetics.

9 74 Zbigniew Czajkowski takich, jak: J. L. Duda, G. C. Roberts. M. E. Ewing, H. R. Arkes, J. P. Garske, A. Bandura, D. C. McLelland, J. W. Atkinson, J. W. Clark, wykazały, że osobiste ważne cele wywierają wielki wpływ na to, jaki jest ich stosunek do współzawodnictwa, walki i osiągnięć. Uczeni ci wyróżnili w motywacji osiągnięć dwa główne nastawienia ludzi: na zadania (task involvement) i na ja (na współzawodnictwo, ego involvement). Pierwsze związane jest silnie z motywacją wewnątrzpochodną, a drugie z zewnątrzpochodną. Sportowcy z nastawieniem na ja za sukces uważają wykazanie swoich umiejętności, korzystne porównanie się z innymi, pokonanie przeciwnika, zwycięstwa w zawodach, co zwykle idzie w parze z motywem zyskania uznania innych, zdobycia rozgłosu i awansu społecznego. Zawodnicy, którzy nastawieni są na zadania, na samodoskonalenie się, cenią przede wszystkim poprawę swoich umiejętności, niekoniecznie związaną z wynikami w zawodach. Zgodnie z teorią nadrzędnego (długofalowego) celu, tacy zawodnicy nie zrażają się łatwo trudnościami czy porażkami, ale szukają skutecznych dróg poprawienia swojej sprawności i swoich umiejętności. Natomiast u zawodników nastawionych na ja złe wyniki powodują często powątpiewanie w swoje uzdolnienia i możliwości. Ostatnio badania wykazały, że u większości czołowych zawodników występuje wyraźnie nastawienie na współzawodnictwo, na wykazanie swojej wartości w walce oraz szukanie uznania i rozgłosu. Wpływ motywu samodoskonalenia się (nastawienie na zadania) zaznacza się w mniejszym stopniu, ale nie należy go niedoceniać czy lekceważyć - odgrywa on bardzo istotną rolę. Jak podkreśla J. G. Nicholls 12, między nastawieniem na ja i na motywację wewnątrzpochodną występuje korelacja ujemna, udział w działalności sportowej oraz osiągane wyniki nie stanowią tu głównego celu działalności, a jedynie środek do celu - pokonania innych; podkreślenia wartości swoich wyników. Zawodnicy nastawieni na zadania podejmują działalność sportową dla jej istotnych, wewnętrznych wartości. Dlatego u nich występuje wyraźnie dodatnia zależność pomiędzy nastawieniem a motywacją wewnątrzpochodną. F. I. Deci 13 uważa, że ich postawy i zachowania są zależne od tego, jak postrzegają przyczyny działania lub swoje umiejętności i ich wzrost. Jest to ocena wewnętrzna, niezależna od czynników zewnętrznych, np. od wyników w zawodach. Nawet słabsze wyniki w zawodach nie muszą ich prowadzić do niskiej oceny swojej przydatności w sporcie. Dla nich podstawą samooceny jest porównywanie się z sobą (postępy w sprawności czynnościowo-ruchowej i umiejętnościach techniczno-taktycznych). Moje obserwacje zdają się świadczyć o tym, że wybór nastawienia na ja albo na zadania zależy od otoczenia i w powstających w nim sytuacji oraz od różnic międzyosobniczych - wymiarów osobowości. Środowisko oraz sytuacje, 12 Nicholls J. G.: Achievement motivation: Conceptions of ability, subjective experience, task, choice and performance. Psychological Revue 1984, nr Deci E. L.: Intrinsic motivation. New York Plenum.

10 Motywacja osiągnięć - nastawienie na ja oraz nastawienie na zadania 75 w których występuje wyraźny nacisk na współzawodnictwo, ocenę poszczególnych ludzi, stosowanie nagród i wyróżnień, prowadzą do nastawienia na ja, pobudzają nastawienia współzawodnicze. Otoczenie i sytuacje, w których podkreśla się ważność i znaczenie nauczania-uczenia się, poprawy umiejętności, zdobywania wiedzy, skłaniają do nastawienia na zadania i samodoskonalenie się. Silny nacisk na współzawodnictwo może wywierać ujemny wpływ na poziom motywacji wewnątrzpochodnej, co osobiście - kiedy stosowane jest przesadnie - uważam za zjawisko raczej ujemne, szczególnie w stosunku do dzieci i młodzieży w pierwszym etapie szkolenia. Podsumowanie Kto nie stara się z zasad Pisma Świętego wyprowadzać wniosków, temu znajomość tychże zasad jest nieprzydatna. Nie może zaś być prawdziwe wnioskowanie bez znajomości przyczyn. Talmud Skrajne postacie nastawienia na ja oraz nastawienia na zadania prowadzą do jednostronności: zawodnik nastawiony na ja obsesyjnie dążący do osiągania dobrych wyników ( wojownik ), może niedoceniać wartości dokładnego szkolenia, uczenia się, doskonalenia swoich umiejętności, a zawodnik nastawiony wyłącznie na zadania, na mistrzostwo ( technik ) nie potrafi wykorzystać swoich umiejętności w walce. Aby nieco zmienić jednostronność motywacji z nastawieniem na ja i na zadania, trener powinien wytłumaczyć wojownikowi, że aby zwyciężać, musi w zaprawie zwrócić należytą uwagę na podnoszenie zdolności wysiłkowych i zbornościowych, na opanowanie i doskonalenie techniki i taktyki, na kształtowanie zdolności psychoruchowych, technika zaś przekonać, że po to doskonali różne działania i umiejętności, aby je wykorzystać w walce, i że tak naprawdę tylko te nawyki i umiejętności są w pełni przyswojone, które potrafimy skutecznie stosować w zawodach. Z tego wynikają pewne wnioski dla trenera. Podstawowym jest to, aby nie działał przeciwko naturze, a umiejętnie i rozsądnie stosował zasadę indywidualizacji, wykorzystując silne strony, zalety, potencjalne możliwości zawodnika, stępiając jego słabe strony i niedostatki, uwzględniając przy tym osobowość, motywy i skłonności. Szkoląc zawodnika o przewadze cech technika trener powinien wykorzystać jego zamiłowanie do systematycznej, dokładnej pracy, chęć wszechstronnego poznania swego sportu, dociekliwy, intelektualny stosunek do procesu zaprawy; zdolności zbornościowe, pomagające w dobrym opanowaniu nawyków czuciowo-ruchowych etc., wpływając jednocześnie na: podwyższenie jego współzawodniczości, bojowości, pobudzając jego ambicję, wprowadzając stopniowo i ostrożnie sytuacje trudne, naciski psychiczne oraz czynnik współzawodnictwa, zachęcając do wykazania swojej sprawności i umiejętności najpierw w ćwiczeniach zbliżonych do walki, potem w walkach ćwiczebnych, a wreszcie w zawodach. U zawodnika o przewadze cech wojownika należy wykorzystać jego dążenie do osiągnięć oraz chęć walki i współzawodniczość - tworzyć dobre i plastyczne

11 76 podstawy techniki i stopniowo poszerzać zasób stosowanych działań. Trzeba tu podkreślić, że bardzo wczesne nastawienie na współzawodnictwo, udział w walkach i zawodach, łatwość pierwszych sukcesów, wynikających tylko z dyspozycji szybkościowych, współzawodniczości, agresywności i innych cech wojownika - mogą przysporzyć trenerowi sporych trudności w długofalowym, wszechstronnym szkoleniu. W stosunku do dziecka oraz młodocianych zawodników czynnik współzawodnictwa należy wprowadzać ostrożnie i stopniowo (dotyczy to szczególnie techników ). Wielu trenerów sądzi, że wczesne wykazanie cech wojownika wróży przyszłe sukcesy. Otóż, nie zawsze tak jest i nie we wszystkich dziedzinach sportu. J. M. Fodero np. wykazał, że w gimnastyce nie ma współwystępowania wysokiego poziomu motywacji osiągnięć i dobrych wyników w zawodach Fodero J. M.: An analysis of achievement motivation and motivational tendencies among men and women collegiate gymnasts. International Journal of Sport Psychology 1980, nr 11. Zbigniew Czajkowski W całym procesie treningu, w oddziaływaniu wychowawczym, podczas zawodów trzeba każdego zawodnika traktować inaczej, a szczególnie w zakresie motywacji osiągnięć. Jak nader trafnie podkreśla J. W. Atkinson: Takie samo traktowanie wszystkich zawodników może mieć dramatycznie odmienne skutki. To stanowi jeden z najważniejszych wniosków wynikających ze współczesnych badań motywacji - jest to wyzwanie dla tych, którzy sądzą, że stosując jedną metodę nauczania i wychowania można pobudzić optymalną motywację uczenia się wszystkich uczniów, niezależnie od ich osobowości. 15 Sądzę, że ostatecznym i wszechogarniającym podsumowaniem tego opracowania mogą być słowa: Tylko trener potrafiący wpływać na motywację zawodników oraz posiadający łatwość komunikowania się z nimi odniesie sukcesy w pedagogicznym procesie, jakim jest trening sportowy Atkinson J. W.: An introduction to motivation. Princeton Van Nostrand. 16 Wioślarstwo. FISA Kurs podstawowy. Sport Wyczynowy 1992, nr 7-8.