Terapeuta-cień: Jaka jest jego rola

Transkrypt

1 temat numeru KROK PO KROKU - Fundacja na Rzecz Dzieci z Zaburzeniami Rozwoju i Ich Rodzin Nr 7 Jesień 2012 Temat numeru: Rola terapeuty-cienia W tym numerze: artykuły s. Temat numeru: Terapeutacień: Jaka jest jego rola w pracy z dziećmi z autyzmem? Artykuł Naukowy: Praca nauczyciela cienia z dziećmi z autyzmem i ADHD w szkołach Kącik Logopedy: Mowa i język dzieci autystycznych, sposoby ich nabywania i cele, którym służą Wywiad numeru: Terapeutacień: Moje doświadczenia Z życia Przedszkola Iskierka 11 Z życia Szkoły "Krok po Kroku" 12 Partner Fundacji Wstęp Szanowni Państwo, Tegoroczna jesień jest dla nas wyjątkowo gorąca. Kończymy realizację programu "KROK PO KROKU - Intensywna interwencja behawioralna dla dzieci z zaburzeniami ze spektrum autystycznego", w którym to programie 34 dzieci z województwa mazowieckiego i śląskiego otrzymało w ciągu pół roku pakiet 300 godzin bezpłatnych zajęć terapeutycznych. Program jest współfinansowany przez PFRON. Nie zapominamy również o osobach zainteresowanych pracą z dziećmi z autyzmem oraz rodzicach dzieci z zaburzeniami rozwoju w nowym roku szkolnym po raz kolejny zorganizowaliśmy szkolenie III-etapowe pt. Stosowana analiza zachowania: Metody pracy z Dziecko z autyzmem rozpoczynając naukę w przedszkolu lub szkole zazwyczaj potrzebuje dodatkowego wspomagania. Wsparcie takie może oferować osoba (tzw. terapeuta-cień), która jest specjalnie przygotowana do pomagania dziecku w jak najlepszym funkcjonowaniu w placówce. Terapeuta-cień jest niejako adwokatem dziecka, które ze względu na swoje zaburzenie może mieć trudności z komunikowaniem swoich potrzeb i myśli, z interakcjami z innymi dziećmi, z uczeniem się w sytuacji grupowej i z poprawnym zachowaniem w różnego rodzaju sytuacjach. Głównym zadaniem terapeuty-cienia jest nauczenie dziecka takich umiejętnodziećmi z autyzmem. W przygotowaniu jest oferta innych kursów na rok W imieniu Fundacji KROK PO KROKU i wszystkich naszych podopiecznych serdecznie dziękujemy osobom, które wspomogły działalność Fundacji poprzez przekazanie 1% podatku. Dochód z 1% zostanie przeznaczony na wsparcie projektów realizowanych przez Fundację i mających na celu pomoc dzieciom z zaburzeniami rozwoju. Mamy nadzieję, że nasz Newsletter umili Państwu jesienne dni, stając się źródłem cennych informacji. Z serdecznymi pozdrowieniami, Zarząd Fundacji KROK PO KROKU O Fundacji Misją Fundacji KROK PO KROKU jest niesienie wszechstronnej pomocy dzieciom z zaburzeniami rozwoju, ich rodzinom i specjalistom zajmującym się tą tematyką. Fundacja KROK PO KRO- KU powstała w 2007r. aby polepszać sytuację dzieci z zaburzeniami rozwoju i ich rodzin w Polsce. Terapeuta-cień: Jaka jest jego rola w pracy z dziećmi z autyzmem? ści, które pozwoliłyby mu na samodzielnie, lub jak najbardziej samodzielnie, funkcjonowanie w grupie rówieśników. Chcąc zrealizować ten cel terapeutacień powinien: dążyć do tego, aby dziecko reagowało na polecenia pochodzące od nauczyciela i traktowało nauczyciela jako osobę, do której zwraca się ze swoimi potrzebami i innymi komunikatami; dbać o aranżację środowiska w taki sposób, żeby prawdopodobieństwo angażowania się w zachowania pożądane było jak największe, a w zachowania niepożądane jak najmniejsze; s. 1

2 temat numeru F u n d a c j a K R O K P O K R O K U pomagać dziecku w rozpoznaniu, właściwym zinterpretowaniu oraz zareagowaniu na zachowania społeczne dzieci lub innych osób; uczyć rozumienia przez dziecko sygnałów pochodzących z otoczenia (np. dźwięk dzwonka) i poprawnego reagowania na nie; przenosić umiejętności opanowane przez dziecko w czasie terapii lub w domu na środowisko przedszkolne/szkolne tzn. skupić się na generalizacji umiejętności i uczeniu sytuacyjnym; rozwijać samodzielność dziecka; wspomagać i motywować dziecko do nauki poprzez wykorzystanie znanego dziecku systemu motywacyjnego; uczyć ogólnie akceptowalnych zachowań społecznych (np. witanie się z rówieśnikami); uczyć podporządkowania się regułom panującym w przedszkolu/szkole; współpracować z nauczycielami uczącymi dziecko, wspólnie z nimi dostosowywać program edukacyjny do potrzeb dziecka; informować na bieżąco rodziców dziecka o jego postępach i trudnościach, które uwidaczniają się na terenie przedszkola/szkoły. Wiedza na temat tego kim jest terapeuta-cień jest równie ważna, co informacje dotyczące tego, kim ta osoba nie jest. Terapeuta-cień nie jest nauczycielem dziecka, tak więc jego obecność i pomoc powinna być stosunkowo dyskretna. Terapeuta-cień nie powinien również przyjmować roli opiekuna dziecka i wyręczać podopiecznego podczas zajęć. Osoba pełniąca rolę terapeuty-cienia stoi za dzieckiem lub w oddaleniu, oferuje wsparcie, ale promuje niezależność. Zazwyczaj terapeuta-cień nie wydaje poleceń dziecku bezpośrednio (chyba, że nauczyciel danej klasy go o to poprosi), lecz podpowiada mu stojąc za nim. Terapeuta-cień cieniuje dziecko, czyli dyskretnie podąża za podopiecznym, wspiera go przy wykonywaniu różnych czynności oraz wycofuje swoją pomoc w sytuacji, gdy dziecko jej nie potrzebuje. Kolejną ważną kwestią jest współpraca terapeutycienia z nauczycielem prowadzącym grupę przedszkolną lub klasę szkolną. Niektóre z działań w tym zakresie to: omówienie roli terapeuty-cienia i zakresu jego obowiązków; ustalenie zasady, że nauczyciel jest osobą znaczącą w kontaktach z dzieckiem, a nie terapeuta-cień; celem perspektywicznym jest wycofanie terapeuty-cienia ze środowiska przedszkolnego/szkolnego; dopasowanie się przez terapeutę-cienia do stylu pracy nauczyciela poprzez stawanie się osobą jak najmniej zauważalną, a jednocześnie jak najbardziej pomocną w zadaniach wymienionych w paragrafach powyżej; zapoznanie nauczycieli z profilem edukacyjnym ucznia niepełnosprawnego, z jego mocnymi i słabymi sferami funkcjonowania; zapoznanie nauczycieli z aktualnie stosowanymi względem dziecka o zaburzonym rozwoju metodami terapii; przedstawienie nauczycielom metod komunikowania się z dzieckiem (zwłaszcza jeśli podopieczny wykorzystuje system komunikacji alternatywnej); wyjaśnianie nauczycielom okoliczności związanych z zachowaniami trudnymi dziecka o zaburzonym rozwoju i pomoc w radzeniu sobie z tymi zachowaniami; opracowanie efektywnych metod komunikacji pomiędzy wszystkimi osobami zaangażowanymi w edukację dziecka, tj. nauczycielami, terapeutami, rodzicami; systematyczne spotkania zespołu edukacyjnoterapeutycznego, w skład którego zazwyczaj wchodzą nauczyciele, terapeuci-cienie, konsultant i rodzice dziecka. W pracy terapeuty-cienia należy pamiętać, że osoba ta przebywa z dzieckiem w przedszkolu/szkole tak długo, jak dziecko tego potrzebuje i tak krótko, jak to jest możliwe. Obecność terapeuty-cienia powinna być stopniowo wycofywana. Wyróżnia się 4 fazy w pracy terapeuty-cienia, które polegają na powolnym zwiększaniu niezależności dziecka. W przybliżeniu podaje się, że w fazie 1 jest to 20% niezależności dziecka, w 2 50%, 3 75%, zaś w 4 90%. Są to wartości orientacyjne, pokazują jednak zdecydowanie kierunek działań terapeuty-cienia. Praca terapeuty-cienia nie jest łatwa, ale jest niezwykle cenna dla wielu dzieci z autyzmem. Dzięki takiej osobie podopieczny o zaburzonym rozwoju ma szansę bycia wśród zdrowych rówieśników, a także nawiązania i rozwijania kontaktów z nimi. Terapeutacień często jest swego rodzaju pomostem, dzięki któremu dziecko niepełnosprawne może spokojnie i bezpiecznie wdrożyć się do grupy rówieśniczej, ale który to pomost pozostawia się na pewnym etapie drogi s. 2

3 artykuł naukowy F u n d a c j a K R O K P O K R O K U Praca nauczyciela cienia z dziećmi z autyzmem i ADHD w szkołach Poniższe opracowanie jest streszczeniem artykułu pt. Schemat pracy nauczyciela-cienia dla dzieci z autyzmem i ADHD w szkole masowej autorstwa Manansali i Dizona opublikowanego w roku 2008 w czasopiśmie naukowym Education Quarterly. Zarówno dzieci ze specjalnymi potrzebami jak i ich rodzice potrzebują dodatkowego wsparcia, żeby móc w pełni uczestniczyć w życiu szkoły. Dzieci potrzebują pomocy w nabywaniu i rozwijaniu umiejętności, zaś rodzice potrzebują jasnych informacji o postępach swoich dzieci oraz wskazówek w jaki sposób kontynuować naukę w domu. W szkole masowej nauczyciel prowadzący, realizując plan nauki dla danej klasy stara się dzielić swój czas na Nauczyciel-cień podczas swojej pracy z dzieckiem powinien skupiać się na 5 obszarach: Program edukacyjny danego dziecka tzw. curriculum systematyczne sprawdzanie postępów dziecka oraz aktywne przenoszenie nauczonych umiejętności na środowisko szkolne. Instruowanie dziecka - skupianie uwagi dziecka na lekcji, wyjaśnianie tych części lekcji oraz instrukcji, których dziecko nie rozumie. Kierowanie zachowaniem dziecka - wygaszanie zachowań nieodpowiednich i kształtowanie zachowań odpowiednich/ akceptowalnych społecznie. Asystowanie dziecku zarówno podczas nauki przy stoliku jak i podczas zajęć w kółku. Rozwijanie i nauka umiejętności społecznych u dziecka - pomaganie dziecku w rozpoznaniu, właściwym zinterpretowaniu oraz zareagowaniu na zachowania społeczne innych dzieci. Pomoc w inicjowaniu kontaktu z innymi osobami. Praca w zespole - współpraca i komunikacja z innymi osobami zaangażowanymi w edukację dziecka. Nauczyciel cień jest współodpowiedzialny za rozwój dziecka i powinien konsultować się zarówno z nauczycielem prowadzącym klasę, opiekunami dziecka jak i innymi profesjonalistami pracującymi z dzieckiem. wszystkie dzieci w klasie. Co oznacza, że niestety ma on ograniczony czas na pomoc dzieciom ze specjalnymi potrzebami, które znajdują się w jego klasie. W związku z tym, w klasie powinien być dodatkowy nauczyciel, który pomagał by tym dzieciom tzw. nauczyciel-cień. Cały zespół pracujący z dzieckiem ze specjalnymi potrzebami powinien opracowywać plan w oparciu o 3 najważniejsze sfery: Rozwijanie umiejętności akademickich Rozwijanie umiejętności społecznych Rozwijanie zachowań akceptowalnych społecznie Manansala i Dizon w swoich badaniu porównali odpowiedzi nauczycieli prowadzących i nauczycieli cieni co do roli i umiejętności tych drugich we wspomaganiu dziecka ze specjalnymi potrzebami. Nauczyciele cienie jak i nauczyciele prowadzący zgadzali się, że nauczyciel cień powinien pracować w oparciu o 4 główne cele: Pomaganie dziecku w poprawie wyników akademickich Pomaganie dziecku w eliminowaniu i modyfikowaniu zachowań niepożądanych w klasie Uczenie dziecka bycia niezależnym Polepszanie relacji dziecka z innymi osobami w klasie Nauczyciele prowadzący uważali, że nauczyciel cień powinien: Pomagać dziecku w kontrolowaniu własnych zachowań Przypominać dziecku o dokończeniu zadania Poinformować rodziców o wynikach dziecka Pomagać w modyfikacji lekcji tak by dziecko mogło w niej aktywnie uczestniczyć Asystowanie dziecku podczas relacji z innymi oso- s. 3

4 bami tak by przebiegały one poprawnie Poświęcać uwagę dziecku, być przy nim wtedy kiedy nauczyciel prowadzący zajmuje się innymi dziećmi Nauczyciele cienie uważali, że nauczyciel cień powinien: Nakierowywać dziecko na jego szkolne aktywności Modyfikować lekcje zgodnie z potrzebami i możliwościami dziecka Kierować zachowaniem dziecka Pomagać dziecku w interakcjach z innymi osobami Rozwijać niezależność dziecka Poza określeniem na czym powinien się skupiać nauczyciel cień, badacze poprosili o określenie biegłości w 5 obszarach pracy nauczyciela cienia. Nauczyciele cienie określali własną biegłość, zaś nauczyciele prowadzący biegłość nauczycieli cieni z którymi współpracują. Program edukacyjny danego dziecka tzw. curriculum. Nauczyciele cienie sądzili, że sprawnie wykonują większość zadań z planu curriculum. Uważali, że są bardzo sprawni w modyfikowaniu lekcji w zależności od potrzeb dziecka. Natomiast nauczyciele prowadzący uważali, że nauczyciele cienie niezbyt sprawnie dostosowują lekcję do potrzeb dziecka. Instruowanie dziecka. Nauczyciele cienie uważali, że są sprawni w wyjaśnianiu zadań oraz w tłumaczeniu lekcji dziecku. Natomiast nauczyciele prowadzący uważali, że nauczyciele cienie sprawnie pomagają dziecku w robieniu notatek z lekcji oraz w przepisywaniu informacji z tablicy. Kierowanie zachowaniem dziecka. Nauczyciele cienie uważali, że sprawnie sobie radzą ze wszystkimi zadaniami określonymi w tym obszarze (np. kierowanie uwagi na nauczyciela prowadzącego podczas lekcji, podpowiadanie dziecku właściwego zachowania podczas zajęć na dywanie). Natomiast nauczyciele prowadzący uważali, że nauczyciele cienie są sprawni głównie w pilnowaniu dziecka, żeby dokończyło zadanie, zanim przejdzie do następnego. Rozwijanie i nauka umiejętności społecznych u dziecka. Nauczyciele cienie uważali, że sprawnie sobie radzą ze wszystkimi zadaniami określonymi również w tym obszarze (np. uczenie dziecka zwrotów grzecznościowych, podpowiadanie dziecku podczas zabawy z innymi dziećmi, wykorzystywanie odpowiednich wzmocnień do kształtowania pożądanych zachowań). Natomiast nauczyciele prowadzący uważali, że nauczyciele cienie są w zadowalający sposób sprawni tylko w uczeniu dziecka zwrotów grzecznościowych. Praca w zespole. W tym obszarze podobnie jak w dwóch poprzednich nauczyciele cienie uważali, że sprawnie sobie radzą ze wszystkimi zadaniami w nim określonymi (np. uczestniczenie w spotkaniach z rodzicami, nauczycielami i innymi profesjonalistami w celu omówienia rozwoju dziecka, udzielanie nauczycielom prowadzącym użytecznych informacji o dziecku, ustalanie z nauczycielem prowadzącym programu edukacyjnego dziecka). Natomiast nauczyciele prowadzący uważali, że nauczyciele cienie są w zadowalający sposób sprawni tylko w informowaniu o postępach dziecka rodziców. Podsumowując nauczyciele prowadzący i nauczyciele cienie pracujący wspólnie powinni dostosowywać plan i sposób nauczania do potrzeb dziecka. Ponadto powinni uzgodnić wspólne cele i sposób działania tak by zmaksymalizować postępy dziecka. Powinni oni także omówić rolę i obowiązki nauczyciela prowadzącego i nauczyciela cienia, a także określić jasne zasady współpracy, po to, żeby uniknąć nieporozumień, które mogą wpłynąć negatywnie na postępy dziecka. Manansala, M. A. i Dizon, E. I. (2008). Shadow teaching scheme for children with autism and Attention-Deficit Hyperactivity Disorder in regular schools. Education Quarterly, 66, s. 4

5 kącik logopedy F u n d a c j a K R O K P O K R O K U Mowa i język dziecka z autyzmem, sposoby ich nabywania i cele, którym służą mgr Mariola Rudnicka, logopeda Mózg typowo rozwijającego się dziecka jest zaprogramowany genetycznie i biologicznie na uczenie się mowy i języka z otoczenia. Umiejętność ta jest wrodzona i kształtuje się już w okresie prenatalnym. Zjawisko to dotyczy trzech głównych sfer: sfery fonacyjnej, artykulacyjnej i słuchowej. Zintegrowane wrażenia powstałe w środowisku wewnętrznym, stanowią bazę do nabywania kompetencji językowych i sprawnego posługiwania się mową. Również w okresie płodowym, dziecko uwrażliwia się na język, którym posługuje się otoczenie, odbierając jego charakterystyczne cechy związane z melodią, akcentem, rytmem i natężeniem dźwięków. Niezakłócony rozwój mowy dziecka przebiega wg kolejnych etapów, na których doskonalą się: narządy artykulacyjne, słuch odbierający dźwięki mowy i rozbudowuje się słownictwo oraz gramatyka wypowiedzi. Ostatni okres intensywnego rozwoju, przypada na wiek późno-przedszkolny tj ok. 7 rż, kiedy dziecko osiąga umiejętność swobodnego posługiwania się mową. Te zasoby wykorzystuje przede wszystkim w celach komunikacyjnych i relacyjnych. Również myślenie przybiera formę werbalną, co ułatwia przekazanie komunikatu, w takiej właśnie, postaci. Inaczej wygląda rozwój mowy i języka u dzieci autystycznych. Jest to spowodowane odmiennie funkcjonującymi strukturami mózgowymi, wpływającymi na to, że nabywanie umiejętności werbalnych nie przychodzi w sposób naturalny i zgodny z kolejnymi etapami. Najczęściej przypomina mozolne uczenie się, poprzez wielokrotne powtarzanie pojedynczych dźwięków, wyrazów i zdań. Dynamika tego uczenia się, zależna jest od stopnia zaburzenia, jakim dotknięte jest dziecko. Ale każde autystyczne dziecko, zwłaszcza na początku swojej drogi, potrzebuje przewodnika, który określiłby, jakiej pomocy w danym momencie wymaga i jaka metoda będzie dla niego najbardziej odpowiednia. Przewodnik ten, rodzice, logopeda czy terapeuta, powinni wziąć pod uwagę cel, jakiemu służy mowa, czyli przede wszystkim, komunikację z otoczeniem. Na jej jakość wpływa wiele elementów: komunikaty niewerbalne, język jako system znaków, słownictwo (czynne i bierne), zrozumiała artykulacja, zainteresowanie innymi, skupianie uwagi na wypowiedziach i reagowanie na polecenia oraz inne umiejętności społeczne. Na kształtowanie niektórych z wymienionych obszarów możemy mieć większy wpływ na inne mniejszy. Dlatego, myślę, że warto się skupić na tych aspektach mowy i języka, które są dostępne dla osób pracujących z dzieckiem, a zwłaszcza logopedów i rodziców. Dotyczą one formy wypowiedzi związanej z poprawna artykulacją. Wywoływanie dźwięków mowy, utrwalanie ich i umieszczanie w kontekście, należy przede wszystkim do logopedy, ale wzmacnianie efektów i generalizowanie ich w środowisku dziecka, odnosi się też do najbliższego otoczenia. Poprawna artykulacja związana jest ze sprawnym aparatem mowy: wargami, językiem, podniebieniem miękkim. Ze względu na problemy z odbiorem i przetwarzaniem bodźców sensorycznych, dzieci autystyczne, często mają trudności w czuciu ułożenia swoich narządów artykulacji i w dowolnym kierowaniu nimi. Często dochodzą jeszcze problemy z napięciem mięśniowym, które wymagają znormalizowania przez odpowiednie ćwiczenia i masaże. Zabiegi te poprzedzają i towarzyszą ćwiczeniom artykulacji, zwiększając kontrolę nad precyzyjnymi ruchami narządów mowy. Oto niektóre z nich: s. 5

6 Ćwiczenia bierne: masaże. Wykonujemy je ok. 30 min przed posiłkiem Czoło: masujemy od nasady nosa do skroni Policzki: przy okazji smarowania kremem, masujemy okolice twarzy od nosa i warg w kierunku skroni. Wykonujemy ruchy koliste, rozciągające i ściągające, oklepujące, gładzące. Kciukiem uciskamy lekko dno jamy ustnej, pod broda, pilnując domknięcia warg. Wargi: Kciuk nadal jest ułożony pod brodą, a palcami wskazującym i środkowym rozciągamy i ściągamy wargi. Opukujemy je i lekko obszczypujemy. Na koniec uciskamy trzema palcami miejsca nad górną wargą i pod dolną. Masaż przełyku: delikatnie masujemy stronę zewnętrzną od dołu ku górze. Język: wykorzystujemy zestaw szczoteczek niemowlęcych, masując nimi grzbiet i boki języka, w kierunku jego nasady, nie dopuszczając do wystąpienia odruchu wymiotnego. Uwaga: dzieci autystyczne mogą mieć przesunięty odruch wymiotny, gdy jest zbyt blisko dziecko może reagować nadwrażliwością w obrębie jamy ustnej, przy podwrażliwości odczucia w trakcie masażu będą mniej intensywne. Ćwiczenia czynne: Modelujemy ruchy narządów artykulacyjnych, początkowo te najlepiej widoczne, siedząc naprzeciwko dziecka. Policzki: nabieramy w nie powietrza i powoli wypuszczamy, zachęcając do powtórzenia tego ćwiczenia przez dziecko. Wargi: Przesyłamy całusy, parskamy, udajemy, że nam zimno: bbbb, WWW. Język: Demonstrujemy kląskanie ( szybkie ruchy czubkiem języka) i mlaskanie- środek języka. Pomocne przy ćwiczeniach języka są różne smakołyki, którymi smarujemy dolną i górna wargę, po to, by dziecko wyciągając jak najdalej język, zlizywało je. Należy pamiętać o diecie, na której bardzo często są nasze dzieci i wcześniej uzgodnić to z rodzicami. Ćwiczenia samej artykulacji wyznacza nam poziom rozwoju mowy dziecka w chwili zgłoszenia się na terapię. Jeśli dziecko w swoim repertuarze posiada jakieś dźwięki artykułowane, naszym zadaniem będzie wzmacnianie ich, łączenie, akcentowanie w nagłosie nazw znanych dziecku przedmiotów, oraz wywoływanie nowych głosek. Jeśli dziecko wydaje dźwięki nieartykułowane, staramy się w jakiejś formie atrakcyjnej zabawy (podskoki na trampolinie, łaskotki, turlanie) wychwycić dźwięk najbardziej zbliżony do głoski, najczęściej są to dźwięki przypominające A O M i entuzjastycznie wzmacniać. Czasami początek mowy tworzy śmiech, płacz a nawet krzyk! U dziecka u którego są pojedyncze, proste słowa, rozbudowujemy repertuar dźwięków zgodnie z kolejnością pojawiania się ich u zdrowego dziecka. Warto jednak zachować przy tym elastyczność i kierować się możliwościami i indywidualnością każdego dziecka. W późniejszych etapach terapii artykulację doskonalimy poprzez ćwiczenia głosek w różnych pozycjach wyrazów, które opisują znane osoby, przedmioty i zjawiska. Ważne jest by dziecko je widziało, słyszało lub doświadczało w jakiś inny sposób. Dla rozwoju mowy, istotny jest też stosunek emocjonalny, który nasz podopieczny ma do rzeczy o których się uczy. Jeśli lubi pociągi zacznijmy naukę wymowy od sylaby po-, dziecko będzie miało wtedy motywacje do kończenia słowa. Nieocenioną pomocą będą służyły nam obrazki i książeczki przedstawiające nazywane przez nas przedmioty. Równie dobrą pomocą wizualną są wypisane sylaby, plastikowe literki lub klocki z literkami. Pomoce tego typu są niezbędne dla dzieci, u których dominującym kanałem poznawczym jest wzrok. Pamiętajmy, że dziecko autystyczne myśli przede wszystkim obrazami, eksponując je wpływamy również na jego świat wewnętrzny. Kształtując i doskonaląc artykulację dziecka autystycznego, dajemy mu narzędzie, dzięki któremu, jeśli zechce, będzie mogło swobodniej komunikować się z otoczeniem. Naszym zadaniem jest również rozwijanie tej potrzeby komunikacji, którą dzieci autystyczne posiadają w ograniczonym zakresie. Dlatego od samego początku, dźwięki wywoływane przez nas powinny być umieszczane w kontekście komunikacyjnym, np. da- daj po- pomóż, pi- pić, o- otwórz. Często jest tak, że dźwięki mowy, sylaby, czy nawet całe wyrazy służą innym celom niż te, które są przez nas pożądane. Mam tu na myśli echolalie bezpośrednie i odroczone, wokalizacje i różnego rodzaju stymulacje. Są to zjawiska, które stanowią duże wyzwanie dla wszystkich terapeutów, logopedów i opiekunów dziecka autystycznego. s. 6

7 Wywiad numeru F u n d a c j a K R O K P O K R O K U Terapeuta-cień: Moje doświadczenia W Wywiadzie Numeru mogą Państwo przeczytać odpowiedzi sześciu osób na pytania dotyczące ich własnych doświadczeń zdobytych podczas wykonywania pracy terapeuty-cienia. Pytanie: Kim jest wg. Pani terapeuta-cień? B.R.: Osobą, która dyskretnie podążając za dzieckiem, pomaga mu komunikować się z otoczeniem oraz wspiera przy wykonywaniu różnych czynności. E.K.: Według mnie, terapeuta-cień to osoba, która ma za zadanie pomóc dziecku w jego lepszym funkcjonowaniu w środowisku np. przedszkolnym lub szkolnym. Terapeuta-cień podpowiada dziecku co ma zrobić w sytuacjach, których dziecko nie rozumie, dąży do tego aby dziecko reagowało na polecenia nauczyciela przedszkolnego /szkolnego i do niego zwracało się z prośbą o pomoc, stara się aby dziecko stało się jak najbardziej samodzielne oraz uczy dziecko podporządkowania się regułom panującym w placówce do której uczęszcza. A.F.: Jako terapeuta-cień pracuję w publicznym przedszkolu trzeci rok. Przez dwa lata miałam pod opieką dziewczynkę z autyzmem. W tym roku opiekuję się jeszcze chłopcem z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu umiarkowanym. Według zdobytej przeze mnie wiedzy terapeuta cień to rzecznik, mentor i przyjaciel dziecka. Jest to osoba, która występuje w imieniu dziecka w grupie rówieśniczej, uczy go naprowadzając na właściwe działanie, podpowiada kiedy czegoś samo nie potrafi zrobić a gdy dziecko osiągnie samodzielność oddala się od niego. Cały czas czuwa nad jego bezpieczeństwem i stara się go zrozumieć. A.Ch.: Terapeuta-cień jest osobą wspierającą dziecko podczas zajęć. Pomaga swojemu podopiecznemu inicjować i wchodzić w poprawne interakcje z nauczycielem i rówieśnikami, zgłaszać swoje potrzeby i zachowywać się adekwatnie do sytuacji. Robi to wszystko jak sufler, czyli według zasady być jak najmniej widoczny. Generalną zasadą jego działania jest także być tylko tyle ile to konieczne, by prowadzić dziecko do niezależnego funkcjonowania. J.J.: Moim zdaniem terapeuta-cień to osoba, która ułatwia dziecku codzienne funkcjonowanie w szkole, przedszkolu, które nie zawsze jest łatwe, zrozumiałe i przyjazne w rozumieniu dziecka. Poprzez budowanie wzajemnej współpracy z nauczycielami dziecka wpływa na jego lepsze relacje z rówieśnikami i nauczycielami. Terapeuta cień ma wiele ról ale myślę, że najważniejszą jest bycie pomostem między środowiskiem dziecka a samym dzieckiem. M.R.: Terapeuta-cień to osoba która dyskretnie podąża za podopiecznym, wspiera go przy wykonywaniu różnych czynności oraz wycofuje swoje wsparcie w sytuacji gdy dziecko go nie potrzebuje. Pytanie: Czy w Pani doświadczeniu praca terapeuty -cienia jest znacząco inna niż praca jako terapeuta w czasie zajęć 1:1? Jeśli tak, dlaczego? B. R.: Jest znacząco inna, ponieważ terapeuta-cień nie jest nauczycielem czy terapeutą dziecka. Uczy, ale stojąc z tyłu, skupia się na uczeniu sytuacyjnym i generalizacji umiejętności, wspiera, ale dba o samodzielność i niezależność. A ponadto stara się być jak najmniej widoczny. E.K.: Tak. Według mnie, praca terapeuty-cienia znacząco różni się niż jako terapeuty 1:1. W ośrodku środowisko pracy jest ograniczone zazwyczaj do sali sesyjnej - w przedszkolu czy szkole oprócz zajęć w placówce są różne wyjazdy np. do teatru, gdzie miejsce jest całkiem nowe dla dziecka; w ośrodku podczas nauki jest terapeuta i dziecko w szkole/ s. 7

8 A.F.: Chciałabym, żeby w moim doświadczeniu praca terapeuty-cienia znacząco różniła się niż praca jako terapeuta w czasie zajęć 1:1. Znajomość roli terapeuty-cienia i nauczyciela prowadzącego grupę decyduje o tym jak będzie przebiegał proces nauki u dziecka ze specjalnymi potrzebami edukacyjnymi. Brak odpowiedniej proporcji w roli terapeuty-cienia i terapeuty w moim miejscu pracy może wynikać z faktu, iż nauczycielowi prowadzącemu grupę 25 dzieci trudno jest poświęcić uwagę wszystkim podopiecznym w tym dzieciom niepełnosprawnym. Może przyczynia się do tego brak u nauczyciela prowadzącego umiejętności postępowania z takimi dziećmi, bowiem nie szkoli się w tym kierunku. A może po prostu wszyscy się dopiero uczymy tych nowych dla nas ról. przedszkolu jest nauczyciel i inne dzieci, z którymi nasz podopieczny musi współpracować; w ośrodku dziecko ma zaplanowaną sesję i rzadko kiedy występuje coś nieplanowanego w szkole/ przedszkolu bardzo często dzieje się coś, czego nie jesteśmy w stanie przewidzieć i co może spowodować zachowania niepożądane; podczas sesji 1:1to terapeuta ma kontrolę nad tym jak zajęcia przebiegają w szkole/przedszkolu terapeuta musi dostosować się do nauczyciela; w ośrodku terapeuta uczy dziecko - w przedszkolu/szkole terapeuta zazwyczaj podpowiada dziecku i podąża za nim. A.Ch.: Inność tej pracy polega na konieczności współpracy z wieloma osobami, także grupą dzieci i konieczności koordynacji wszystkich działań dotyczących sytuacji,w której znajduje się nasz podopieczny. Jest więc to praca o wiele bardziej złożona, wymagająca pewnej logistyki. J.J.: Myślę, że praca terapeuty-cienia w wielu sytuacjach pokrywa się z pracą terapeuty podczas zajęć 1:1. Jest jednak w wielu aspektach inna. Wymaga przede wszystkim dopasowania się do czyjejś pracy. Terapeuta cień nie powinien być osobą znaczącą w klasie. Powinien być osobą, która wkracza w środowisko dziecka aby mu pomóc ale z założeniem, że będzie wycofywał swą pomoc aby w większości sytuacji dziecko było jak najbardziej niezależne w środowisku szkolnym, przedszkolnym. M.R.: Praca terapeuty-cienia jest znacząco inna niż praca jako terapeuta w czasie zajęć 1:1. Praca terapeutyczna podczas zajęć 1:1 jest bardziej przewidywalna, ponieważ jest mniej dodatkowych bodźców wpływających na dziecko. W trakcie pracy w placówkach edukacyjnych, terapeuta-cień musi elastycznie się dostosowywać do nauczycieli, grupy w której przebywa podopieczny. Ponadto często musi na bieżąco podejmować decyzję co zrobić w danej sytuacji w której uczestniczy nie tylko podopieczny ale także inni członkowie grupy. Pytanie: Jakie są najciekawsze aspekty pracy terapeuty-cienia? B.R.: Możliwość skupienia się na uczeniu sytuacyjnym. E.K.: Doświadczenie pracy w różnych warunkach z różnymi osobami np. kadra nauczycielska, współpraca z różnymi specjalistami. J.J.: Moim zdaniem najciekawszym oraz najtrudniejszym aspektem pracy terapeuty cienia jest to, że pracuje w miejscu, które rządzi się często własnymi prawami. Nieprzewidywalność wielu sytuacji w ciągu dnia, zmiana planu dnia, która dla wielu dzieci typowo rozwijających się jest niezauważalna i bezproblemowa dla dzieci, z którymi pracuję nie zawsze jest zrozumiała a często wywołuje lęk i sprzeciw. Ten aspekt pracy wymaga od terapeutycienia ciągłego przewidywania sytuacji, szybkiego reagowania, elastyczności myślenia i działań. s. 8

9 M.R.: Terapeuta-cień pomaga podopiecznemu funkcjonować w grupie. Nie ma nic bardziej przyjemniejszego niż zobaczenie, że podopieczny coraz lepiej radzi sobie w grupie. A.F.: Zauważyłam, że gdy dziecko z autyzmem lub inną niepełnosprawnością jest w klasie z terapeutącieniem przyczynia się to do tego, że jest ono w grupie szanowane, wspierane przez inne dzieci, które włączają się w proces nauki rówieśnika a czasami nawet podziwiane. Dzięki temu dziecko ma szanse na rozwój społeczny. Ciekawe w tej pracy jest również to, że pomoce edukacyjne dla ucznia można w większości wykonywać samodzielnie. Jest to czasochłonne ale ekonomiczne i korzystne dla dziecka. Ale najciekawsze są sukcesy dziecka: pierwsze słowa, zdania, relacje z rówieśnikami, wspólna zabawa i wdrażanie się w ryt nauka/ zabawa. To uskrzydla rodziców i przekonuje środowisko o celowości pracy terapeuty-cienia. współpracy pomiędzy wszystkimi osobami zaangażowanymi w edukację dziecka (np. nauczycielami, terapeutami, rodzicami). A.F.: Praca terapeuty-cienia jest bardzo trudna. Trzeba zdobyć wiele umiejętności, np. w stosowaniu metod nauczania, we wzbudzaniu motywacji dziecka, w aranżowaniu w środowisku sytuacji do uczenia, w podejmowaniu działań zapobiegających zachowaniom trudnym. Nie łatwe jest pisanie programów edukacyjnych. Wciąż muszę doskonalić te i inne umiejętności. Skłonność wchodzenia przez dzieci z autyzmem w schematy daje złudne poczucie nabytej przez nie umiejętności, ale szybko okazuje się, że nie potrafi jej zastosować w innym kontekście. To czasami może być dołujące. Na szczęście skuteczne metody terapii behawioralnej -krok po kroku- pomagają i z takim stanem rzeczy sobie poradzić. A.Ch.: Najciekawsze trudno mi wymienić ale najmilsze to już dużo prościej. Najmilsze są chwile akceptacji i życzliwości przejawianej przez dzieci w stosunku do naszego podopiecznego; poczęstowanie chipsami, wzięcie za rękę,bezinteresowne zaoferowanie pomocy Najciekawsze zaś, jest bycie świadkiem, tych jakże często nieudolnych prób kontaktu, dotykania twarzy by inne dziecko spojrzało, zaczepianie miłe i po swojemu, gdy drugi kuli się i boi, zażenowane i nieśmiałe próby relacji, próby bycia razem. Pytanie: A jakie są najtrudniejsze aspekty pracy terapeuty-cienia? B.R.: Najtrudniejsze jest aranżowanie interakcji między dziećmi oraz wychwytywanie okazji do uczenia umiejętności społecznych. Trudne jest także wypracowanie współpracy między wychowawcą a terapeutą-cieniem. E.K.: Czasami trudno dojść do kompromisu z osobami, które również współpracują z dzieckiem i mają inne zdanie dotyczące metody pracy. M.R.: Najtrudniejszym aspektem pracy terapeutycienia jest opracowanie funkcjonalnych metod Pytanie: Jakie jest Pani największe osiągnięcie będąc terapeutą-cieniem? B.R.: Wycofanie się z roli terapeuty cienia w odpowiednim momencie, tzn. wtedy gdy wspomaganie przestało być potrzebne. E.K.: Jest ich mnóstwoj Każde, nawet najmniejsze usamodzielnienie się mojego podopiecznego jest dla mnie wielkim osiągnięciem. Wspaniale jest móc patrzeć jak dziecko coraz rzadziej prosi mnie o pomoc bo potrafi zrobić to bez niej. J.J.: Mam nadzieję, że codziennie coś osiągam ważnego razem z dziećmi, z którymi pracuję. Na pewno jednym z największych moich osiągnięć jest możli- s. 9

10 wość oglądania dzieci w ich środowiskach, wśród dzieci. Bardzo dobrze pamiętam chłopca, z którym rozpoczynałam moją przygodę w pracy jako terapeuta cień. Był to chłopiec z dużymi trudnościami w zachowaniu. Kiedy rozpoczęłam z nim pracę, większość dzieci w szkole piętnowała go na co dzień, wytykając go jako tego, który gryzie i bije innych. Chłopiec ten nie uczestniczył w przerwach, uroczystościach szkolnych i wycieczkach. Podczas przerw siedział na schodkach w klasie i wyglądał jak dziecko, które nigdy nie wyjdzie na korytarz samo, bez asekuracji dorosłych. Dwa i pół miesiąca później, dzięki wspólnej pracy szkoły i terapeuty cienia chłopiec wystąpił podczas Jasełek na scenie śpiewając z dziećmi, recytując samemu wiersz. Był wśród dzieci. Rok później nikt więcej nie mijał go na korytarzu krzycząc, że gryzie. Chłopiec uwielbia biegać i jeśli wystąpi w tym roku w Maratonie Warszawskim, a mam nadzieję, że tak, będę trzymała za Niego kciuki. M.R.: Największym osiągnięciem było dojście do końcowego etapu cieniowania z jednym z moich podopiecznych. Obecnie wspomniany podopieczny samodzielnie funkcjonuje i dobrze sobie radzi w szkole dla dzieci typowo-rozwijających się. Nadal chodzę co jakiś czas do szkoły, jednak moja rola nie polega na cieniowaniu lecz na konsultacjach z nauczycielami oraz na korygowaniu drobnych trudności podczas relacji społecznych mojego podopiecznego z innymi osobami w szkole. rówieśnika. Dla dzieci jest to okazja do budowania pozytywnego wizerunku ich koleżanki, bo widzą jej osiągnięcia i czerpią satysfakcję, że mają w tym swój udział. Jestem pod wrażeniem jak dzieci typowo rozwijające się mogą wspierać proces kształcenia dzieci niepełnosprawnych. A.Ch.: Najtrudniejsza jest odpowiedzialność. Za nasze dziecko, za inne dzieci, za rzeczy, za rozbijanie zajęć, za Jego zachowanie, za to by próby kontaktu były zawsze udane, by był akceptowany, by był rozumiany, czy zdołam wytłumaczyć, czy zdołam zareagować, czy zdążę,.. I nie tylko dzieciom w klasie czy zdołam wytłumaczyć, ale czy nauczycielowi zdołam wytłumaczyć, czy zdołam pogodzić interesy klasy (sylaby, zgłoski, szlaczki) z interesami mojego dziecka ( proszenie o pomoc, wyjmowanie książki, czekanie). I właśnie złożoność rzeczy,które trzeba nadzorować, kontrolować, ludzi z którymi trzeba współpracować, i miejsc w których trzeba być, ze względu na braki lokalowe szkoły, jest najtrudniejsza. Brak przygotowania szkół masowych do zapewnienia dziecku z autyzmem odpowiednich warunków do nauki, brak elementarnej wiedzy na temat autyzmu nauczycieli. I dziwienie się trudnym czy nietypowym zachowaniom. Brak sojusznika i bierność pozostałych pracowników szkoły. Osamotnienie. Najtrudniejsza jest odpowiedzialność. Niestety najczęściej złożona tylko w nasze ręce, jako jedynej osoby, która choć trochę wie. A.F.: Myślę, że największym moim osiągnięciem w pracy terapeuty-cienia jest to, że moja podopieczna osiągnęła pewną samodzielność w umiejętnościach samoobsługowych i społecznych. Cieszy mnie również wdrożony pomysł zabierania kolegi lub koleżanki z grupy na zajęcia indywidualne do dziecka autystycznego. Widzę w tym wiele korzyści: dziecko z autyzmem chętniej idzie na zajęcia, wchodzi w relacje z drugim dzieckiem prosząc go o pomoc w trudniejszych zadaniach. Mniej się wtedy denerwuje, gdy czegoś nie umie, bo słyszy podpowiedź od Pytanie: Czy ma Pani jakąś anegdotę, którą chciałaby się Pani podzielić z czytelnikami odnośnie swojej pracy jako terapeuta-cień? E.K.: Czasami zdarza się, że sam mój wzrok czy ruch głowy jest w stanie dziecku pomóc siedzącemu na drugim końcu salij J.J.: Pamiętam taką sytuację, na myśl której zawsze się uśmiecham. Były to pierwsze dni zimy. Dzieci spędzały przerwę na dworze. Chłopiec, z którym s. 10

11 pracowałam podszedł do oszronionej poręczy zjeżdżalni i zaczął ją dotykać. Podeszłam do niego chcąc mu wytłumaczyć, że to śnieg. Popatrzył na mnie i odpowiedział Przecież to nie jest śnieg tylko szron. Oczywiście miał rację. Ta sytuacja nauczyła mnie tego, że jeśli dziecko nie mówi nie znaczy, że nie wie. Musimy słuchać i ciągle uczyć się dzieci, z którymi pracujemy bo są bardzo mądre i wiele możemy się sami od nich nauczyć. M.R.: To było chyba rok temu. Gdy weszłam do klasy przed rozpoczęciem lekcji w szkole mój podopieczny przybiegł do mnie i powiedział ciociu złoże Ci najlepsze życzenia na świecie, odpowiedziałam słucham, jakie to życzenia a on wszystkiego najlepszego J A.F.: Mogę podzielić się pewnym zdarzeniem, które opowiedział mi rodzic mojej podopiecznej. Dziewczynka sama przekonała się jak trudna jest rola nauczyciela. Postanowiła edukować kota w pracy wersalkowej 1: 1 prezentując mu i nazywając obrazki z podobieństwami. Następnie odkładała obrazki na łapki kota, żeby on je dopasował. Niestety kotek miał gorszy dzień i nic mu nie wychodziło. Ale jego nauczycielka dobrze wie jak to jest... A.Ch.: Dziś właśnie byliśmy pierwszy raz na lekcji w klasie I. Dotychczas uczyliśmy się wszystkich zachowań szkolnych sami w tej sali, również podchodzenia do nauczyciela z tabliczką komunikacyjną (z napisami), gdy chce się odpowiedzieć na pytanie... Lekcja zaczęła się od gry kalambury, jedno dziecko rysowało właśnie zagadkę dla F. (mój podopieczny). Był to rower. F. wziął swoją tabliczkę komunikacyjną ( nie potrafi powiedzieć rower ) i zaczął iść w stronę tablicy. Byłam pewna, że zrobi wszystko tak, jak się uczyliśmy, ale jakież było moje zdziwienie gdy on zamiast do nauczyciela podszedł do chłopca który rysował!, malutkiego, o głowę niższego od F. 6-latka, usilnie pokazując mu napis. Jakież było zażenowanie tego chłopca i nauczyciela, że jego uczeń nie potrafi przeczytać, a cała klasa biła brawo, pytając : F. Ty umiesz czytać?, Pokaż jak wygląda napis rower?. I tak oto wyglądał moment mojego największego sukcesu i dumy dzisiejszego dnia. Z życia Przedszkola "Iskierka" Ewa Adamaszek, Iwona Ząbkowicz Przedszkole Integracyjne Iskierka powstało z myślą o dzieciach z różnych środowisk społecznych, których współistnienie jest cechą charakterystyczną Targówka Fabrycznego. Od początku myśleliśmy również o dzieciach ze specjalnymi potrzebami rozwojowymi m.in. z całościowym zaburzeniem rozwoju (autyzmem). W naszym Przedszkolu stosujemy metody pedagogiki Marii Montessori, włoskiej lekarki psychiatry i pedagoga, która pracowała zarówno z dziećmi z upośledzeniem umysłowym, jak i z typowo rozwijającymi się. Montessori odkryła oraz opisała fazy i potrzeby rozwojowe dzieci, a także sposoby odpowiedzi na nie, zastosowała nowatorskie metody pracy i nowe, odkrywcze pomoce dydaktyczne. Dzięki swojemu otwarciu na osobę ludzką i stałej koncentracji na niej, pedagogika montessoriańska pozwala nam podejmować pracę z dziećmi na każ- dym etapie ich rozwoju. Sprzyjają temu: indywidualne i całościowe podejście do dziecka, obserwacja jego rozwoju i wynikających z niego potrzeb, odpowiednio przygotowane otoczenie pozwalające na kształtowanie samodzielności, nacisk na pomocniczość, dbałość o porządek oraz przestrzeganie ustalonych zasad. Umożliwienie dzieciom wyboru, czym chcą zajmować się danego dnia spośród propozycji przygotowanych przez nauczyciela, samodzielna praca, wystarczający gdyż określony przez samo dziecko czas jej wykonania, łatwość kontroli błędu, własnoręcznie wypracowany efekt końcowy, to niektóre tylko elementy charakteryzujące metody naszej pracy. Dążymy m.in. do umożliwienia dzieciom odkrywania przyczyn i skutków konkretnego działas. 11

12 nia, szacunku do pracy drugiej osoby oraz satysfakcji z własnych dokonań. Nasza grupa przedszkolna liczy obecnie szesnaścioro dzieci w wieku od 2,5 do 7 lat. Odnalazła w niej swoje miejsce m.in. dziewczynka z autyzmem. Duża część czasu, który spędza w przedszkolu jest poświęcona na zajęcia indywidualne z terapeutą, prowadzone metodą Stosowanej Analizy Zachowania. Dziewczynka uczy się w Przedszkolu koncentracji uwagi, skupienia na wykonywanych zadaniach motorycznych czy logicznych, a także podstawowych czynności w zakresie samoobsługi. Staramy się wspierać ją tak, aby umożliwić optymalny rozwój, który ułatwi jej odnalezienie się w społeczeństwie, wśród rówieśników i dorosłych, w różnych sytuacjach życiowych. Oprócz zajęć indywidualnych, nasza podopieczna spędza dziennie ok. 1,5 godziny w sali przedszkolnej wraz z innymi dziećmi. Jest to także czas pracy z nauczycielem prowadzącym i nauczycielem cieniem, jednak w innym niż sala terapeutyczna otoczeniu, pozwalającym na uczestniczenie w tej pracy innych dzieci. Aranżujemy sytuacje, w których dziewczynka może wchodzić w relacje z innymi. Jest to tym prostsze, że nasi wychowankowie odnoszą się do niej z dużą otwartością, nierzadko inicjując kontakt. Zapraszamy więc dzieci do prostego współdziałania np. do podawania kuleczek, które dziewczynka ma za zadanie wrzucać do pudełka. Po zakończeniu ćwiczenia, z pomocą nauczyciela cienia, pokazuje ona swojemu współpracownikowi efekt tej pracy pełne pudełko. Z życia Szkoły "Krok po Kroku" Wydaje się, że minęło zaledwie kilka dni od rozpoczęcia nowego roku szkolnego, a tu już przyszła jesień. Liście na drzewach mienią się różnymi kolorami zachęcając do nauki na świeżym powietrzu - spacerów połączonych z obserwacją przyrody, gier i zabaw ruchowych. Każde wyjście naszych uczniów to doskonała okazja do kształtowania różnorodnych aktywności np. ćwiczenia ubierania się i rozbierania, gotowości do pomagania sobie nawzajem, spokojnego czekania na siebie, umiejętności ruchowych i sprawnościowych, a także nawyków kulturalnego zachowania. Jesień zadomowiła się również w ogrodzie szkolnym. Mamy już za sobą pierwsze tegoroczne zbiory. Dojrzały jabłka, a ozdobne dynie wysiane na wiosnę tak bardzo kusiły różnorodnymi barwami i kształta- W ten sposób następuje kształtowanie zachowań społecznych, nawiązywania kontaktu wzrokowego z drugim dzieckiem, współpracy, nauka koordynowania działań. Jednym z ulubionych zajęć dziewczynki jest zabawa piłką siedząc na podłodze odpowiada na prośbę daj mi piłkę i rzuca ją w kierunku kolegi. Próbuje także złapać piłkę podawaną do niej. Zajęciem, które ostatnio zafascynowało dziewczynkę było gaszenie świecy przy użyciu gasidełka. Ta prosta pomoc dydaktyczna, z zakresu ćwiczeń dnia codziennego wykorzystywana w metodzie Montessori, składająca się z tacy ze stojącą na niej świecą oraz z gasidełka, zajęła i wyciszyła naszą podopieczną na ok. 15 minut. Młodsza koleżanka zapalała świecę, podawała dziewczynce gasidełko, którym ta gasiła świecę. Trzeba przyznać, że tak zgodna współpraca nieczęsto zdarza się nawet dzieciom typowo rozwijającym się. Organizacja dnia w naszym montessoriańskim przedszkolu pozwala dzieciom na swobodne wykorzystanie czasu przeznaczonego na pracę (naukę), stąd mogą one w naturalny sposób uczestniczyć w zajęciach z dziewczynką z autyzmem. Ten czas wspólnie spędzony jest potrzebny zarówno jej, jak również im. Obserwacja tak powstających relacji między dziećmi, ich zaciekawienia sobą, otwartości na siebie i wzajemnej akceptacji, jest także dla nas wychowawców doświadczeniem odkrywania naturalności i piękna dziecka. mi, że część z nich upiększa już szkolne parapety. Uczniowie mieli olbrzymią satysfakcję mogąc je samodzielnie zrywać. W pierwszych dniach października gościliśmy znaną nam ekipę aktorów z teatru lalkowego Miś. Ty razem obejrzeliśmy spektakl O rybaku i złotej rybce. Przedstawienie trwało prawie pół godziny, a dzieci siedziały cicho jak myszki, wpatrzone w scenę i zasłuchane w wesołe piosenki. We współpracy z Fundacją Krok po Kroku rozpoczęliśmy w tym roku dodatkowe zajęcia umiejętności społecznych, podczas których dzieci pogłębiają umiejętności kontaktowania się miedzy sobą i uczą się zastępować zachowania społecznie nieakceptowalne zachowaniami konstruktywnymi. s. 10