Wp³yw terapii neurofeedback na zapis EEG u dzieci z zespo³em ADHD

Transkrypt

1 PRACE ORYGINALNE Alicja KUBIK Pawe³ KUBIK Wp³yw terapii neurofeedback na zapis EEG u dzieci z zespo³em Influence of the neurofeedback therapy on EEG pattern in children with syndrome Instytut Neuromedica Dodatkowe s³owa kluczowe: neurofeedback zaburzenia zaburzenia EEG Additional key words: neurofeedback dyslexia emotional disorders behavior disorders EEG Adres do korespondencji: Dr n. med. Alicja Kubik ul. Zakopiañska 2 A Kraków, tel alicja.kubik@neuromedica.pl Wprowadzenie: Zespó³, który charakteryzuje siê zaburzeniami koncentracji uwagi i nadruchliwoœci¹ a czêsto tak e mi impulsywnymi, wystêpuje u oko³o 5% dzieci w wieku szkolnym a u 70% z nich tak- e w wieku doros³ym. U ponad po³owy rodziców z wystêpuje ryzyko posiadania dziecka z tym zespo³em. Dzieci z zespo³em wykazuj¹ znaczne zró nicowanie zapisu EEG, które próbuje siê korelowaæ z typami klinicznymi tego zespo³u. Celem tej pracy by³o okreœlenie wp³ywu neuroterapii biofeedback na zapis EEG u dzieci z zespo³em, u których dokonano wczeœniej dok³adnej wstêpnej charakterystyki zapisu. Materia³ i metody: Analiz¹ wzrokow¹ objêto wyniki standardowego badania EEG 79 dzieci, u których podjêto leczenie za pomoc¹ neurofeedbacku w latach Dzieci te by³y w wieku od 6 do 17 lat, z wyraÿn¹ przewag¹ ch³opców (51/ 79). Najliczniejsze by³y grupy "czystego" i z zaburzeniami emocjonalnymi (26 i 25 dzieci) a grupy z dysleksj¹ i zaburzeniami liczy³y po 14 dzieci. Analizy zapisu EEG dokonano poprzez ocenê wzrokow¹ 11 jego parametrów, w tym: czynnoœci podstawowej, cech dojrza- ³oœci zapisu, obecnoœci grafoelementów padaczkokszta³tnych, napadowoœci, lateralizacji i lokalizacji zmian patologicznych. Komputerowo obliczono równie wspó³czynnik theta/beta. Oceny tych samych parametrów zapisu dokonano po neuroterapii biofeedback, trwaj¹cej œrednio 11 miesiêcy (od 6 do 14 miesiêcy) i po œrednio 50 treningach (40-80). Zapis EEG by³ rejestrowany za pomoc¹ 16-kana³owego aparatu firmy Elmiko, przed neuroterapi¹ biofeedback i po jej zakoñczeniu. Treningi biofeedback prowadzono wed³ug indywidualnych protoko³ów, za pomoc¹ aparatów firmy Elmiko. Wyniki: Wspó³czynnik theta/beta przed terapi¹ neurofeedback by³ wysoki i nie pozwoli³ na jednoznaczne odró nienie grup chorych dzieci. Grupy dzieci z i towarzysz¹cymi zaburzeniami ró ni³y siê jednak wyraÿnie od grupy "czystego" niektórymi parame- Introduction: syndrome is characterized by attention disorders, hyperactivity and often impulsive behavior, it occurs approximately in 5 % of schoole age children and 70% of them will have it in adulthood. In more than half of parents with, there is a risk of having a child with this syndrome. Children with have different changes in EEG traicing and correlation with clinical types of the syndrome is being tested. Aim of the study: Determination of influence of biofeedback neurotherapy on EEG traicing in children with. Material and methods: Visual analysis included standrad EEG results of 79 children who were treated with neurofeedback in the years They were in the age range of 6-17 years, with boys predominance (51/79). The most numerous were groups with "pure" ADHA and ADHA associated with emotional disorders (26 and 25 children), groups with and dyslexia and behavior disorders counted 14 children each. Visual analysis of EEG traicing was performed and 11 parameters were estimated: background activity, signs of maturity of EEG traicing, presence of epileptiform graphoelements, paroxysmality, lateralization and location of pathologiocal changes. Theta/beta ratio coefficient was calculated by the computer. Evaluation of the same parameters was performed after biofeedback neurotherapy, on average after 11 months (from 6 to 14 months) and 50 trainings (40-80). EEG traicing was recored with the use of 16-channels device of Elmiko company, before and after biofeedback neurotherapy. Biofeedback trainings were performed according to the individual protocols, with the use of Elmico device. Results: Before neurofeedback therapy theta/ beta ratio coefficient was high and did not allow to differentiate children in all groups. However, group of children with and associated disorders differed from the group with "pure", in some parameters of EEG traicing. In dyslexia, higher delta and theta activity in the occipital region and 1092 Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 11 A. Kubik i wsp.

2 trami zapisu EEG. W dysleksji zwiêkszona by³a aktywnoœæ delta i theta w okolicach potylicznych oraz aktywnoœæ theta i alfa i ich amplitud w okolicy czo³owo-skroniowo-ciemieniowej lewej (obszar oœrodków mowy). U dzieci z i zaburzeniami czêœciej wystêpowa³y napadowe zmiany zlokalizowane pod postaci¹ fal wolnych i ostrych w okolicach skroniowo-centralno-ciemieniowych z przewag¹ po stronie prawej. W grupie z zaburzeniami emocjonalnymi wykazano zwiêkszenie udzia³u czynnoœci szybkiej beta w okolicach centralno-œrodkowo-skroniowych z przewag¹ w pó³kuli prawej, maj¹ce prawdopodobnie zwi¹zek ze zwiêkszonym poziomem niepokoju i lêku. Ponadto we wszystkich grupach wysoki by³ odsetek grafoelementów padaczkokszta³tnych (28-50%). Terapia biofeedback wp³ynê³a wyraÿnie zarówno na aktywnoœæ korow¹ jak i na organizacjê przestrzenn¹ zapisu EEG we wszystkich grupach dzieci. Wspó³czynnik theta/beta uleg³ wyraÿnemu obni eniu we wszystkich grupach ale nadal nie pozwala³ na ich odró nienie. Terapia zmieni³a przede wszystkim te parametry EEG które odró nia³y grupy dzieci z i towarzysz¹cymi zaburzeniami od grupy z. Zmieni³a jednak równie wyraÿnie niektóre inne parametry zapisu EEG. Najwiêcej parametrów uleg³o wyraÿnej zmianie pod wp³ywem treningów neurofeedback w grupie dzieci z i dysleksj¹. Treningi nie wp³ynê³y natomiast wyraÿnie na odsetek grafoelementów padaczkokszta³tnych w poszczególnych grupach. Wnioski: 1. Analiza wzrokowa wskaza³a na istnienie ró nic w wystêpowaniu niektórych parametrów zapisu EEG w grupach dzieci z oraz z wspó³wystêpuj¹cymi innymi zaburzeniami. 2. Charakterystyka bioelektryczna stanowi³a podstawê dla opracowania indywidualnego protoko³u terapii neurofeedback. 3. Neuroterapia biofeedback wyraÿnie korzystnie zmieni³a aktywnoœæ korow¹ mózgu dzieci z i innymi towarzysz¹cymi zaburzeniami. 4. Neuroterapia korzystnie zmieni³a organizacjê przestrzenn¹ zapisu EEG u dzieci z a tak e z i towarzysz¹cymi zaburzeniami. 5. Terapia biofeedback jest szczególnie przydatna w reorganizacji zapisu EEG u dzieci z i dysleksj¹. theta and alfa acticity and their amplitudes in the left frontotemporo-parietal region (area of speech centers) were found. In children with and behavior disorders paroxysmal, localized changes, slow and sharp waves in the temporal-centroparietal regions with right side predominance, occured more often. In the group with with emotional disorders prevalence of fast beta activity in the centro-middle temporal regions with right side predominance was found, probably associated with higher level of anxiety and fear. Moreover, in all groups high percetage of epileptiform graphoelemnets was present (28-50%). Biofeedback therapy had significant influence on cortical activity and spatial organization of EEG traicing as well, in all groups. Theta/beta ratio coefficient decreased significantly in all groups but did not allow to differentiate them. Therapy changed mainly these parameters of EEG which differentiate group of children with and assiociated disorders from the group with. It also changed some other parameters of EEG traicing. The higher number of parameters which changed after neurofeedback trainings was in the group with and dyslexia. However, trainings did not influence significantly on percentage of epileptiform graphoelemnts in the groups. Conclusions: 1. Visual analysis revealed differences in presence of some EEG parameters in the groups with and and associated disorders. 2. Bioelectric charactersitics was fundamental for elaboration of individual neurofeedback therapy protocol.3. Biofeedback neurotherapy significantly changed cortical activity of children with and other associated disorders. 4. Nurotherapy had positive influence on changes in spatial organization of EEG traicing in children with and also in children with and associated disorders. 5. Biofeedback therapy is particularly useful in reorganization of EEG traicing of children with and dyslexia. Wstêp Zespó³ (deficytu uwagi z nadruchliwoœci¹) jest powa nym problemem w wieku rozwojowym a tak e doros³ym, skoro oko³o 5% dzieci w wieku szkolnym cierpi z powodu tego schorzenia a 70% z nich tak- e w wieku doros³ym [20]. Jest to zespó³ trudny zarówno w yciu chorego jak i jego otoczenia, w którego diagnostyce i leczeniu od ponad 30 lat ma zastosowanie analiza EEG. Parametry zapisu EEG stanowi¹ podstawê dla wdro enia leczenia, zarówno farmakologicznego jak i nie farmakologicznego. W ostatnich latach biofeedback EEG (neurofeedback) obok innych technik (medytacji, relaksacji, technik oddychania, yogi, tai chi, qigong i hipnozy), jest wykorzystywany do interwencji terapeutycznej. Skutecznoœæ neurobeedbacku w leczeniu chorób neuropsychiatrycznych, w tym w, jest porównywalna ze skutecznoœci¹ farmakoterapii psychostymulantami [11,17,30]. W terapiach tych chodzi o poprawienie wskaÿników uwagi i kontroli u dzieci, wzrost aktywacji korowej w iloœciowym badaniu EEG oraz o poprawê wyników testów inteligencji i wyników w nauce. W istocie w ka dym wieku pacjenta chodzi wtedy przede wszystkim o zwiêkszenie udzia³u czynnoœci szybkiej i zredukowanie czynnoœci wolnej w czynnoœci bioelektrycznej mózgu [3], a dane empiryczne przemawiaj¹ za wyborem odpowiedniej terapii w zespole [29]. Obecnie prze ywamy bardziej krytyczne spojrzenie na neurofeedback, co wi¹ e siê z prowadzeniem randomizowanych badañ klinicznych [13,14]. Badania szwajcarskie z zastosowaniem iloœciowego EEG, wykaza³y istotny wp³yw treningu SCP (wolnych potencja³ów korowych, slow cortical potentials) na funkcje mózgu w zakresie uwagi [8]. Inne badania prowadzone w podobnym zakresie wykaza³y poprawê uwagi i ilorazu inteligencji, trwaj¹ce przez 6 miesiêcy po leczeniu 3 sesjami po 10 treningów [22,23] a tak e poprawê [32]. Autorzy podkreœlaj¹ równie brak dzia- ³añ ubocznych neurofeedbacku w porównaniu z leczeniem psychostymuluj¹cym u dzieci i m³odzie y z [19]. Coraz lepiej poznawane s¹ korelacje pomiêdzy ró nymi typami zapisu EEG u dzieci z i ich zachowañ [6]. Wyró - nia siê typ z nadruchliwoœci¹ i impulsywnoœci¹, typ z zaburzeniami koncentracji uwagi oraz typ mieszany [20]. Badanie EEG ma znaczenie dla poznania charakteru zaburzonych procesów mózgowych u pacjentów z, skoro w ostatnich latach stosowane jest zarówno do opisywania i wartoœciowania pod³o a neurofizjologicznego, jak równie w pracy klinicznej dla diagnostyki i oceny leczenia tego zespo³u [26]. Publikacje dotycz¹ równie wp³ywu leczenia psychostymuluj¹cego na zapis EEG u dzieci z [5]. Istnieje nawet przypuszczenie, e dzieciêce EEG mo e byæ czynnikiem predykcyjnym wystêpowania u doros³ych [7]. Celem obecnej pracy by³o okreœlenie jaki wp³yw na zapis EEG u dzieci z zespo³em wywiera neuroterapia biofeedback. Materia³ i metody Analiz¹ wzrokow¹ objêto wyniki badania EEG 79 dzieci, u których podjêto leczenie za pomoc¹ neurofeedbacku w latach W grupie tej zdecydowanie przewa ali ch³opcy (51/79), a dzieci by³y w wieku od 6 do 17 lat (œrednia arytmetyczna 10,5 lat). U 26 dzieci zespo³owi nie towarzyszy³y inne zaburzenia a u pozosta³ych 53 dzieci wspó³wystêpowa- ³y z nim inne zaburzenia (tabela I). Najliczniejsze by³y grupy czystego i z zaburzeniami emocjonalnymi (26 i 25 dzieci), a ponadto 14 osobowe grupy dzieci z z dysleksj¹ i z zaburzeniami. U dzieci tych przed rozpoczêciem leczenia dokonano dok³adnej analizy wzrokowej tego zapisu. U wszystkich dzieci wykonano standardowe badanie EEG, których analizy dokona³ ten sam lekarz, posiadaj¹cy licencjê z zakresu elektroencefalografii. Poszukiwa³ on w zapisach EEG charakterystyk czynnoœci podstawowej, cech dojrza³oœci zapisu, obecnoœci grafoelementów padaczkokszta³tnych, napadowoœci, lateraliza- Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 /

3 Tabela I Zespó³ i wspó³wystêpuj¹ce z nim zaburzenia u dzieci. syndrome and comorbid disturbances in children. Zespó³ Liczba dzieci zaburzenia Razem 79 Tabela II Wspó³czynnik theta/beta w grupach dzieci z przed terapi¹ neurofeedback. Theta/beta index in groups of children with prior to neurofeedback therapy. Wiek / liczba dzieci Czas deprywacji snu 6-7 lat / 9 dzieci 4 godziny 8-12 lat / 18 dzieci 6 godzin lat / 34 dzieci Ca³onocna Tabela III Wspó³czynnik theta/beta w grupach dzieci z po terapii neurofeedback. Theta/beta index in groups of children with after neurofeedback therapy. Grupa Wspó³czynnik theta/beta 2,8-3, 2 2,7-3, 3 3,1-3, 5 + 2,5-3, 0 Tabela IV Wystêpowanie analizowanych parametrów zapisu EEG u 79 dzieci z przed terapi¹ neurofeedback. Occurence of EEG parameters in 26 children with prior to neurofeedback therapy. P arametry Dzieci z (%) Tabela V Wystêpowanie analizowanych parametrów zapisu EEG u 79 dzieci z po terapii neurofeedback. Occurence of EEG parameters in 79 children with after neurofeedback therapy. + zaburzenia + zaburzenia + A symetria zapisu 14/26 (53,8) 13/25 (52,0) 7 /14 (50,0) 6/14 (42,8) O kresowe uogólnione zwolnienie zapisu 14/26 (53,8) 12/25 (48,0) 7/14 (50,0) Z wolnienie i nieregularnoœæ czynnoœci podstawowej 10/26 (38,5) 14/25 (56,0) 11/14 (78,5) 8/14 (57,1) Okresowe zlokalizowane zwolnienie zapisu w okolicach czo³owo-centralnoskroniowych 8 /26 (30,8) 8/14 (57,1) Z wiêkszenie aktywnoœci alfa i theta w okolicach czo³owo-centralnych 19/26 (73,1) 16/25 (64,0) 10/14 (71,4) 9/14 (64,2) W zrost amplitudy fal beta w okolicach czo³owo-centralnych 4/14 (28,5) Z wiêkszenie aktywnoœci delta i theta w okolicach potylicznych 9 /26 (34,6) 7 /25 (28,0) 10/14 (71,4) Zwiêkszenie aktywnoœci theta i alfa oraz ich amplitudy w okolicy czo³owo-skroniowo-ciemieniowej lewej Napadowe zmiany zlokalizowane fal wolnych i ostrych w okolicach skroniowo-centralno-ciemieniowych z przewag¹ po stronie prawej Nadmiar czynnoœci szybkiej w okolicach centralno-œrodkowoskroniowych z przewag¹ po stronie prawej 2 /25 (0,8) 9/14 (64,2) 7 /26 (26,9) 6 /25 (24,0) 9 /14 (64,2) 3/14 (21,4) 4 /26 (15,3) 17/2 (68,0) 2/14 (14,2) P adaczkokszta³tne grafoelementy w okolicach skroniowych 13/26 (50) 7 /25 (28,0) 7 /14 (50,0) P arametry Dzieci z (%) + zaburzenia + zaburzenia + A symetria zapisu 11/26 (42,3) 6 /14 (42,8) 6/14 (42,8) O kresowe uogólnione zwolnienie zapisu 9 /26 (34,6) 4 /14 (28,6) 4/14 (28,6) Z wolnienie i nieregularnoœæ czynnoœci podstawowej 8 /26 (30,8) 6 /14 (42,8) 3/14 (21,4) Okresowe zlokalizowane zwolnienie zapisu w okolicach czo³owo-centralnoskroniowych 4 /26 (15,4) 8 /25 (32,0) 4 /14 (28,6) 3/14 (21,4) Z wiêkszenie aktywnoœci alfa i theta w okolicach czo³owo-centralnych 12/26 (46,2) 12/25 (48,0) 10/14 (57,1) W zrost amplitudy fal beta w okolicach czo³owo-centralnych 5 /25 (20,0) 4/14 (28,5) Z wiêkszenie aktywnoœci delta i theta w okolicach potylicznych 8 /26 (30,8) 7 /25 (28,0) Zwiêkszenie aktywnoœci theta i alfa oraz ich amplitudy w okolicy czo³owo-skroniowo-ciemieniowej lewej Napadowe zmiany zlokalizowane fal wolnych i ostrych w okolicach skroniowo-centralno-ciemieniowych z przewag¹ po stronie prawej Nadmiar czynnoœci szybkiej w okolicach centralno-œrodkowoskroniowych z przewag¹ po stronie prawej 4 /26 (15,4) 2 /25 (0,8) 4 /25 (16,0) 2/14 (14,3) 4 /26 (15,3) 8 /25 (32,0) 2/14 (14,2) P adaczkokszta³tne grafoelementy w okolicach skroniowych 10/26 (38,5) 5 /25 (20,0) 4/14 (28,5) cji i lokalizacji zmian patologicznych. Ponadto komputerowo wyliczono relacjê czynnoœci wolnej do szybkiej (wspó³czynnik theta/beta). Oceny tych elementów zapisu dokona³ ten sam lekarz po neuroterapii biofeedback, trwaj¹cej œrednio 11 miesiêcy (od 6 do 14 miesiêcy) i po œrednio 50 treningach (od treningów). Zapisy EEG by³y rejestrowane za pomoc¹ 16-kana³owego aparatu Digi Track System firmy Elmiko. Treningi neurofeedbacku prowadzono wed³ug indywidualnego dla ka dego dziecka protoko³u, za pomoc¹ aparatów firmy Elmiko. Wyniki Wyniki oceny zapisu EEG u 79 dzieci objêtych obecnymi badaniami przed terapi¹ neurofeedback opublikowano wczeœniej [21]. W tabeli II przedstawiono stosunek œrednich wartoœci fal wolnych do szybkich (wspó³czynnika theta/beta) u dzieci z i w 3 grupach z towarzysz¹cymi objawami przed leczeniem, a w tabeli III po neuroterapii. W tabeli IV przedstawiono istotne cechy zapisu EEG w grupie 26 dzieci z czystym, (tj. bez wspó³wystêpuj¹cych z nim innych zaburzeñ) oraz u 25 dzieci z zespo³em i zaburzeniami 1094 Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 11 A. Kubik i wsp.

4 Tabela VI Wartoœci parametrów zapisu EEG wyraÿnie ró ne w odniesieniu do grupy dzieci z przed terapi¹ neurofeedback. EEG parameters value diferent in compariso to group prior to neurofeedback therapy. Parametry/ % wystêpowania w Asymetria zapisu/ 53,8 Okresowe uogólnione zwolnienie zapisu/ 53,8 + Zwolnienie i nieregularnoœæ czynnoœci podstawowej/ 38,5 78, 5 57, 1 Okresowe zlokalizowane zwolnienie zapisu w okolicach czo³owo-centralnoskroniowych/ 30,8 57, 1 Zwiêkszenie aktywnoœci alfa i theta w okolicach czo³owo-centralnych/ Wzrost amplitudy fal beta w okolicach czo³owo-centralnych/ 19,2 44, 0 73,1 Zwiêkszenie aktywnoœci delta i theta w okolicach potylicznych/ 34,6 71, 4 Zwiêkszenie aktywnoœci theta i alfa oraz Napadowe zmiany ich amplitudy w okolicy czo³owo-skroniowo-ciemieniowej lewej/ 19,2 zlokalizowane fal wolnych i ostrych w okolicach skroniowo-centralno-ciemieniowych z przewag¹ po stronie prawej/ 26,9 Nadmiar czynnoœci szybkiej w okolicach centralno-œrodkowoskroniowych z przewag¹ po stronie prawej/ 15,3 Padaczkokszta³tne grafoelementy w okolicach skroniowych/ Tabela VII Zmiany parametrów zapisu EEG po terapii neurofeedback. Changes of EEG parameters after neurofeedback therapy. Parametry/% wystêpowania w 50,0 0,8 64, 2 68,0 Asymetria zapisu/ 53,8 42, 3 64,0 + Okresowe uogólnione zwolnienie zapisu/ 53,8-34,6 28, 6 Zwolnienie i nieregularnoœæ czynnoœci podstawowej/ 38,5 78,5-42, 8 57,1-21, 4 Okresowe zlokalizowane zwolnienie zapisu w okolicach czo³owo-centralnoskroniowych/ 30,8-15,4 57,1-21, 4 Zwiêkszenie aktywnoœci alfa i theta w okolicach czo³owo-centralnych/ 73,1-46,2 35, 7 Wzrost amplitudy fal beta w okolicach czo³owo-centralnych/ 19,2 44,0-20, 0 21, 4 Zwiêkszenie aktywnoœci delta i theta w okolicach potylicznych/ 34,6 71,4-35, 7 Zwiêkszenie aktywnoœci theta i alfa oraz Napadowe zmiany Nadmiar czynnoœci szybkiej w ich amplitudy w okolicy czo³owo-skroniowo-ciemieniowej lewej/ 19,2 zlokalizowane fal wolnych i ostrych w okolicach skroniowo-centralno-ciemieniowych z przewag¹ po stronie prawej/ 26,9 okolicach centralno-œrodkowoskroniowych prawej/ 15,3 Padaczkokszta³tne grafoelementy w okolicach skroniowych/ z przewag¹ po stronie 50,0-38,5 0,8 64,2-35, 7 64,0-28, 5 68,0-32, 0 28, 5 emocjonalnymi, 14 dzieci z i zaburzeniami i 14 z i dysleksj¹ przed terapi¹ neurofeedback. W tabeli V zamieszczono te same parametry zapisu EEG w tych samych grupach dzieci po zakoñczeniu leczenia. W tabeli VI zestawiono wyraÿne ró nice w odsetku wystêpowania wybranych parametrów zapisu EEG w grupach z wspó³wystêpuj¹cymi zaburzeniami w stosunku do grupy czystego przed leczeniem a w tabeli VII po neuroterapii. Wykazano wyraÿny wp³yw neuroterapii biofeedback na wszystkie parametry zapisu EEG, z wyj¹tkiem grafoelementów padaczkokszta³tnych. Trzeba jednak podkreœliæ, e parametry zapisu by³y zró nicowane w poszczególnych grupach dzieci z objêtych badaniami. Terapia poprawia³a zró nicowanie przestrzenne zapisu EEG, w mniejszym stopniu u dzieci z "czystym" a w najwiêkszym u dzieci z i dysleksj¹. Stwierdzono jej pozytywny wp³yw przede wszystkim na parametry zapisu EEG odró niaj¹ce wyraÿnie grupy + od czystego, chocia poprawia³a równie niektóre nie zmienione wyjœciowo parametry. Neuroterapia powodowa³a równie zmiany w zakresie aktywnoœci korowej mierzonej wskaÿnikiem theta/beta. Stwierdzono poprawê w zakresie okresowego zlokalizowanego zwolnienia zapisu w okolicach czo³owo-centralnoskroniowych oraz zwiêkszenia aktywnoœci alfa i theta w okolicach czo³owo-centralnych. Poprawa dotyczy³a tak e nieprawid³owego zwiêkszenia aktywnoœci theta i alfa oraz ich amplitudy w okolicy czo³owo-skroniowo-ciemieniowej lewej u dzieci z dysleksj¹. WyraŸne zmiany stwierdzono ponadto w zakresie napadowych zmian zlokalizowanych fal wolnych i ostrych w okolicach skroniowocentralno-ciemieniowych z przewag¹ po stronie prawej w grupie dzieci z i zaburzeniami. Dyskusja EEG nadal odgrywa tylko pomocnicz¹ rolê w diagnostyce [27], zw³aszcza w ³¹cznoœci z PET i badaniami molekularnymi [2]. Badania z podwójn¹ œlep¹ prób¹ nie wskazuj¹ jednoznacznie na œcis³¹ korelacjê pomiêdzy koncentracj¹ uwagi, impulsywnoœci¹ i parametrami zapisu EEG u dzieci z [25]. Analiza EEG wskazuje jednak na znaczenie aktywnoœci theta w zapisie EEG dla rozpoznania u dzieci [18], a u adolescentów z stwierdzono wzrost czynnoœci theta [9]. Równie wyniki badañ w³asnych wskazuj¹ na znaczenie takiej czynnoœci wolnej w rozpoznawaniu [21]. W terapii neurofeedback wartoœæ wspó³czynnika theta/beta w zapisie EEG u dzieci z jest traktowany jako marker stanu wzbudzenia korowego. Równie w wynikach w³asnych wartoœci tego wspó³czynnika by³y du e. W porównywalnej liczebnie z "czystym" grupie z zaburzeniami emocjonalnymi w badaniach w³asnych wykazano zwiêkszenie udzia³u czynnoœci szybkiej beta w okolicach centralno-œrodkowoskroniowych z przewag¹ w pó³kuli prawej, maj¹ce prawdopodobnie zwi¹zek ze zwiêkszonym poziomem niepokoju i lêku. Z kolei w grupie dzieci z i zaburzeniami czêœciej wystêpowa³y napadowe zmiany zlokalizowane fal wolnych i ostrych Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 /

5 w okolicach skroniowo-centralno-ciemieniowych z przewag¹ po stronie prawej. Badano ró nice koherencji w zapisach EEG pomiêdzy grupami dzieci wy³¹cznie z oraz z wraz z mi opozycyjno-buntowniczymi. Wykazano, e u pacjentów z podwójnymi objawami jest ona mniejsza ni u dzieci tylko z [1]. W grupie z dysleksj¹ obecna analiza zapisów EEG wykaza³a czêstsze wystêpowanie zwolnienia i nieregularnoœci czynnoœci podstawowej oraz okresowe zlokalizowane zwolnienie czynnoœci bioelektrycznej w okolicach czo³owo-centralnoskroniowych. Najwa niejszym spostrze eniem w³asnym w tej grupie by³o jednak ujawnienie zwiêkszenia aktywnoœci delta i theta w okolicach potylicznych oraz zwiêkszenie aktywnoœci theta i alfa oraz ich amplitud w okolicy czo³owoskroniowo-ciemieniowej lewej tj. w obszarze oœrodków mowy Broca i Wernick'ego [21]. Obecnie istniej¹ równie dowody na to, e wzbudzenie zapisu EEG poprzez zadania poznawcze wi¹ e siê z funkcjonalnym oddzieleniem czynnoœci korowych okolicy czo³owej i potylicznej (wzrokowej). Ujawnione ró nice czynnoœci bioelektrycznej u dzieci z i wspó³wystêpuj¹cymi innymi zaburzeniami funkcji uk³adu nerwowego w badaniach w³asnych wskazuj¹, e w terapii neurofeedback nie mo na zadowalaæ siê jakimœ standardowym protoko³em [28]. Wrêcz przeciwnie, jak wskazuj¹ wyniki wczeœniejszych badañ i obecnej analizy nale y po analizie zapisu EEG przygotowaæ indywidualny protokó³ tej terapii [15]. Tak te postêpowano w stosunku do ka dego dziecka objêtego obecnymi badaniami. Dla oceny stopnia i trwa³oœci wyników bioelektrycznych i klinicznych uzyskanych terapi¹ neurofeedbackiem istotne znaczenie ma czas jej prowadzenia i liczba przeprowadzonych treningów. Badania w³asne obejmowa³y dzieci ze stosunkowo du ¹ liczb¹ treningów (40-80), realizowanych w czasie od 6 do 14 miesiêcy. Inni autorzy oceniali wyniki ju nawet po 30 treningach i z regu³y po pó³ roku od zakoñczenia terapii [14,22,23]. W protoko³ach treningów neurofeedbacku theta/beta stwierdzano zmniejszenie œrodkowo-tylnej aktywnoœci theta a w treningach SCP wzrost poœrodkowej aktywnoœci alfa. Oba te tak ró ne mechanizmy neuronalne uczestniczy³y jednak w uzyskaniu podobnego stopnia poprawy klinicznej u dzieci z [12]. W badaniach w³asnych stosowano protoko³y theta/beta i w zale - noœci od wstêpnego wyniku oceny EEG zalecano wzmacnianie pasma beta w zakresie czêstotliwoœci od 12 do 20 Hz. Treningi w zakresie czêstotliwoœci Hz (rytmu czuciowo-ruchowego, senso-motoric rhythm, SMR) u zdrowych wolontariuszy wi¹za³o siê ze wzrostem ich mo liwoœci wykonawczych [33]. W badaniach w³asnych stwierdzono poprawê w wyniku terapii neurofeedbackiem w zakresie okresowego zlokalizowanego zwolnienia zapisu w okolicach czo³owo-centralnoskroniowych oraz zwiêkszenia aktywnoœci alfa i theta w okolicach czo³owo-centralnych. Badania w³asne okreœli³y stopieñ korzystnej zmiany wspó³czynnika theta/beta zarówno u dzieci z czystym jak i z oraz towarzysz¹cymi mu zaburzeniami emocjonalnymi, zaburzeniami i dysleksj¹. Wyniki badañ innych autorów równie wskazuj¹, e neurofeedback powodowa³ obni enie aktywnoœci theta i wzrost aktywnoœci beta, co wi¹za³o siê z popraw¹ i zdolnoœci poznawczych [23], które utrzymywa³y siê przez co najmniej pó³ roku po zakoñczeniu 30 treningów [22]. Podobnie efekt kliniczny terapii neurofeedback w zakresie utrzymywa³ siê po wykonaniu 36 treningów, jeszcze po 6 miesi¹cach [14]. W badaniach w³asnych stwierdzono poprawê w zakresie napadowych zmian zlokalizowanych fal wolnych i ostrych w okolicach skroniowo-centralno-ciemieniowych z przewag¹ po stronie prawej w grupie dzieci z i zaburzeniami. Ocena w³asnych wyników klinicznych po leczeniu neurofeedbackiem jest podobna, jakkolwiek nie stanowi³a ona przedmiotu obecnej pracy. W pracy w³asnej nie stosowano równie u dzieci z treningu SCP, który w badaniach innych autorów ³¹czy³ siê ze wzrostem negatywnych zjawisk w testach uwagi [15]. Obok analizy wspó³czynnika theta/beta przedmiotem badañ w³asnych by³a ocena wp³ywu neuroterapii biofeedback na wybrane parametry zapisu EEG. By³ on zró nicowany w poszczególnych grupach dzieci z objêtych badaniami. Terapia ta poprawia³a zró nicowanie przestrzenne zapisu EEG, w mniejszym stopniu u dzieci z czystym a w najwiêkszym u dzieci z i dysleksj¹. W grupie dzieci z dysleksj¹ stwierdzono poprawê w zakresie nieprawid³owego zwiêkszenia aktywnoœci theta i alfa oraz ich amplitudy w okolicy czo³owo-skroniowo-ciemieniowej lewej. Neuroterapia biofeedbackiem wp³ywa³a pozytywnie przede wszystkim na parametry zapisu EEG, które przed leczeniem odró nia³y wyraÿnie grupy + od czystego. Poprawia³a jednak równie niektóre nie zmienione wyjœciowo parametry w tych grupach dzieci. U co najmniej 10% dzieci z stwierdza siê obecnoœæ w zapisie EEG czynnoœci padaczkokszta³tnej [10,31]. W badaniach w³asnych odsetek wystêpowania grafoelementów padaczkokszta³tnych by³ wyraÿnie wy szy i nie zmieni³ siê wyraÿnie w wyniku neuroterapii. Z pracy tej ponadto celowo wykluczono dzieci z i zaburzeniami ruchowymi, u których i inni autorzy znajdowali grafoelementy padaczkowe w wiêkszym nasileniu [16]. Coraz czêœciej zapis EEG jest traktowany jako biomarker w leczeniu farmakologicznym niektórych chorób uk³adu nerwowego, w tym tak e [24]. Na zapis EEG wp³ywa istotnie leczenie psychostymuluj¹ce, skoro 6-miesiêczne leczenie normalizowa³o czynnoœæ woln¹ w zapisie EEG u dziewczynek, a zw³aszcza czynnoœæ theta w okolicach czo³owych [4,5]. Wnioski 1. Analiza wzrokowa zapisów EEG wskazuje na istnienie ró nic w wystêpowaniu niektórych parametrów zapisu w grupach dzieci z i wspó³wystêpuj¹cymi z nim innymi zaburzeniami. 2. Charakterystyka bioelektryczna dzieci z powinna stanowiæ podstawê dla opracowania indywidualnego protoko³u terapii neurofeedback. 3. Neuroterapia biofeedback wyraÿnie poprawia aktywnoœæ korow¹ mózgu dzieci z i z innymi towarzysz¹cymi zaburzeniami. 4. Neuroterapia korzystnie zmienia organizacjê przestrzenn¹ zapisu EEG u dzieci z a tak e z i towarzysz¹cymi zaburzeniami. 5. Terapia biofeedback jest szczególnie przydatna w reorganizacji zapisu EEG u dzieci z i dysleksj¹. 6. Dwie spoœród czterech badanych grup, z dysleksj¹ i zaburzeniami by³y zbyt ma³o liczne dla wypowiedzenia ostatecznych stwierdzeñ. Piœmiennictwo 1. Barry R.J., Clarke A.R., McCarthy R., Selikowitz M.: EEG coherence in children with attention-deficit/hyperactivity disorder and comorbid oppositional defiant disorder. Clin. Neurophysiol. 2007, 118, Becker K., Holtmann M.: Role of electroencephalography in attention-deficit hyperactivity disorder. Expert Rev. Neurother. 2006, 5, Butnik S.M.: Neurofeedback in adolescents and adults with attention deficit hyperactivity disorder. J. Clin. Psychol. 2005, 61, Clarke A.R., Barry R.J., McCarthy R. et al.: Effects of stimulant medications on children with attentiondeficit/hyperactivity disorder and excessive beta activity in their EEG. Clin. Neurophysiol. 2003, 114, Clarke A.R., Barry R.J., McCarthy R. et al.: Effects of stimulant medications on the EEG of girls with attention-deficit/hyperactivity disorder. Clin. Neurophysiol. 2007, 118, Clarke A.R., Barry R.J., Dupuy F.E. et al.: Behavioural differences between EEG-defined subgroups of children with Attention-Deficit/Hyperactivity Disorder. Clin. Neurophysiol. 2011, Jan. 17, Epub ahead of print. 7. Clarke A.R., Barry R.J., Dupuy F.E. et al.: Childhood EEG as a predictor of adult attention-deficit/ hyperactivity disorder. Clin. Neurophysiol. 2011, 122, Doehnert M., Brandeis D., Straub M. et al.: Slow cortical potential neurofeedback in attention deficit hyperactivity disorder: is there neurophysiological evidence for specific effects? J. Neural Transm. 2008, 115, Fallahpour K., Clarke S.D., Goldbegr E.: Alterations in theta activity associated with novelty and reutinization processing in. Clin. Neurophysiol. 2010, 121, Fonseca L.C., Tedrus G.M., Moraes C. et al.: Epileptiform abnormalities and quantitative EEG in children with attention-deficit/hyperactivity disorder. Arq. Neuropsiquiatr. 2008, 66, Friel P.N.: EEG biofeedback in the treatment of attention deficit hyperactivity disorder. Altern. Med. Rev. 2007, 12, Gevensleben H., Holl B., Albrecht B. et al.: Is neurofeedback an efficacious treatment for? A randomised controlled clinical trial. J. Child Psychol. Psychiatry 2009, 50, Gevensleben H., Holl B., Albrecht B. et al.: Distinct EEG effects related to neurofeedback training in children with : a randomized controlled trial. Int. J. Psychophysiol. 2009, 74, Gevensleben H., Holl B., Albrecht B. et al.: Neurofeedback training in children with : 6- month follow-up of a randomised controlledtrial. Eur. Child Adolesc. Psychiatry 2010, 19, Gevensleben H., Moll G.H., Heinrich H.: Neurofeedback training in children with : behavioral and neurophysiological effects. Z. Kinder Jugendpsychiatr. Psychother. 2010, 38, Gughes J.R., DeLeo A.J., Melyn M.A.: The electroencephalogram in attention deficit-hyperactivity disorders: emphasis on epileptiform discharges. Epilepsy Beh. 2000, 4, Heinrich H., Gevensleben H., Strehl U.: Annotation: neurofeedback-train your brain to train behaviour. J. Child Psychol. Psychiatry 2007, 48, Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 / 11 A. Kubik i wsp.

6 18. Hermens D.F., Soel E.X., Clarke S.D. et al.: Resting EEG theta activity predicts cognitive performance in attention-deficit hyperactivity disorder. Pediatr. Neurol. 2005, 32, Holtmann M., Stadler C.: Electroencephalographic biofeedback for the treatment of attention-deficit hyperactivity disorder in childhood and adolescence. Expert Rev. Neurother. 2006, 6, Kaciñski M. (red.): Neuropediatria. Wydawnictwo Lekarskie PZWL, Warszawa Kubik A., Bogotko-Szarszewska M., Tutaj M., Laski S.: Charakterystyka elektroencefalograficzna dzieci z kwalifikowanych do terapii neuro-feedback. Przegl. Lek. 2010, 67, Leins U., Goth G., Hinterberger T. et al.: Neurofeedback for children with : a comparison of SCP and theta/beta protocols. Appl. Psychophysiol. Biofeedback 2007, 32, Leins U., Hinterberger T., Kaller S. et al.: Neurofeedback for children qith : a comparison of SCP-and theta/beta-protocols. Prax. Kinderpsychol. Kinderpsychiatr. 2006, 55, Leiser S.C., Dunlop J., Bowlby M.R., Devilbiss D.M.: Aligning strategies for using EEG as a surrogate biomarker: A review of preclinical and clinical research. Biochem. Pharmacol. 2010, 81, Logemann H.N., Lansbergen M.M., Van Os T.W. et al.: The effectiveness of EEG-feedback on attention, impulsivity and EEG: a sham feedback controlled study. Neurosci. Lett. 2010, 479, Loo S.K., Barkley R.A.: Clinical utility of EEG in attention deficit hyperactivity disorder. Appl. Neuropsychol. 2005, 12, Magee C.A., Clarke A.R., Barry R.J. et al.: Examining the diagnostic utility of EEG power measures in children with attention deficit /hyperactivity disorder. Clin. Neurophysiol. 2005, 116, Monastra V.J., Lynn S., Linden M. et al.: Electroencephalographic biofeedback in the treatment of attention-deficit/hyperactivity disorder. Appl. Psychophysiol. Biofeedback 2005, 30, Riccio C.A., French C.L.: The status of empirical support for treatments of attention deficits. Clin. Neuropsychol. 2004, 18, Rossiter T.: The effectiveness of neurofeedback and stimulant drugs in treating AD/HD: part II. Replication. Appl. Psychophysiol. Biofeedback 2004, 29, Silvestri R., Gagliano A., Calarese T. et al.: Ictal and interictal EEG abnormalities in children recorded over night by video-polysomnography. Epilepsy Res. 2007, 75, Strehl U., Leins U., Goth G. et al.: Self-regulation of slow cortical potentials: a new treatment for children with attention-deficit/hyperactivity disorder. Pediatrics 2006, 118, Weber E., Koberl A., Frank S., Doppelmayr M.: Predicting succesfull learning of SMR neurofeedback in healthy participants: methodological considerations. Appl. Psychophysiol. Biofeedback 2011, 36, 37. Przegl¹d Lekarski 2011 / 68 /