WPŁYW POSTAW RODZICIELSKICH I STYLÓW WYCHOWANIA NA ROZWOJ DZIECKA I KSZTAŁTOWANIE JEGO OSOBOWOŚCI

Transkrypt

1 Literka.pl WPŁYW POSTAW RODZICIELSKICH I STYLÓW WYCHOWANIA NA ROZWOJ DZIECKA I KSZTAŁTOWANIE JEGO OSOBOWOŚCI Data dodania: :54:01 Autor: Tomasz Gwardecki Chciałbym się zająć problemem wpływu poszczególnych postaw rodzicielskich i stylów wychowania na rozwój dziecka, kształtowanie się jego osobowości. Określone postawy rodzicielskie dzięki zaspokajaniu lub frustr Chciałbym się zająć problemem wpływu poszczególnych postaw rodzicielskich i stylów wychowania na rozwój dziecka, kształtowanie się jego osobowości. Określone postawy rodzicielskie dzięki zaspokajaniu lub frustracji psychicznych i społecznych potrzeb dziecka stanowią warunki sprzyjające rozwojowi pewnych cech jego zachowania. Oczywiście wymienienie wszystkich cech, jakie mogą wystąpić przy poszczególnych postawach rodzicielskich, wydaje się niemożliwe. Pozwala ono jednak wskazać na tendencje czy kierunki, w których może postępować ukształtowanie się zachowania dziecka. Dostrzeżenie zagadnienia wpływu postaw rodzicielskich na zachowanie się dzieci i rozwój badań nad tym problemem nastąpił dopiero w XX wieku. Rezultaty różnorodnych badań wykazały, że wpływ rodziców na dziecko, ich obecność lub brak, ich sposób postępowania a szczególnie stosunek emocjonalny a więc temperatura uczuć«, sposób ich okazywania, ich rodzaj, czyli jakość»- sięga bardzo głęboko. Nasze badania wykazują nadto, że zachodzi tu również wpływ o kierunku przeciwnym wpływ dzieci na rodziców. W publikacjach światowych ogłoszone zostały liczne sprawozdania z dokonanych badań związanych z różnego rodzaju wpływem rodziców na zachowanie się dzieci. Publikowane wyniki zgodnie potwierdzają, że akceptacja dziecka przez rodziców, ich ciepły stosunek do niego, podtrzymywanie psychiczne w formie dodawania mu otuchy czy zachęty, oddziaływają dodatnio na jego rozwój emocjonalny, społeczny i umysłowy. Natomiast nadmierne ograniczanie, postawa rygorystyczna oraz tendencja do stosowania kar, przy równoczesnym braku akceptacji okazywania ciepła uczuciowego, na ogół wywierają ujemny wpływ na kształtowanie się u dziecka obrazu samego siebie, na jego rozwój emocjonalny i społeczny. Spróbujmy prześledzić wyniki niektórych badań. Do najbardziej interesujących, dotyczących stymulacji przez środowisko rozwoju umysłowego małych dzieci i ich dalszych losów życiowych, należą badania Skeelsa. Przeprowadził on w latach trzydziestych eksperyment polegający na tym, że grupę dzieci w wieku średnio 19,4 miesięcy, wskazujące znaczne opóźnienia w rozwoju umysłowym, przeniósł z emocjonalnie nie pobudzającego sierocińca do takiego, w którym znajdowały się pod opieką matek zastępczych i doznawały z ich strony pozytywnych uczuć oraz

2 znajdowały w nich oparcie psychiczne, podtrzymanie w postaci zachęty, pochwały itd. Po dwuletnim okresie pobytu w tej emocjonalnie pozytywnej atmosferze stwierdzono u tych dzieci wzrost ilorazu inteligencji średnio o 28,5 punktu. Natomiast grupa dzieci, która nie została przeniesiona do zakładu z matkami zastępczymi, wykazała w tym samym czasie spadek ilorazu inteligencji o 26,2 punktu. Dalsze badania przyprowadzone nad jednostkami już dorosłymi pozwoliły stwierdzić, że osoby z grupy eksperymentalnej, które zresztą jako dzieci zostały adoptowane, osiągnęły wyższy poziom przygotowania fachowego i sposobu życia, w porównaniu z grupą kontrolną. Także w domach rodzinnych dzieci otrzymują różne stymulacje rozwoju umysłowego w zależności od emocjonalnego ustosunkowania się do nich dorosłych. Baldwin, Kalhorn, Breese stwierdzili istotne statystyczne różnice w rozwoju intelektualnym w zależności od typów postaw rodziców. Najbardziej pobudzającym rozwój umysłowy dziecka był, jak to określili, demokratyczny typ zachowania rodziców, który sprzyja wszechstronnemu rozwojowi intelektu. Jedynie u dzieci tych rodziców zaobserwowano wyraźny wzrost ilorazuinteligencji po trzyletnim okresie obserwacji dziecka. Na rozwój umysłowości dziecka wpływa swoboda, ciepło uczuciowe i stymulacja rozwojowa, związana z akceptująco demokratycznym zachowaniem rodziców. Dzieci rodziców pobłażliwych cechuje brak oryginalności myślenia, a także niższy stopień wytrwałości, ciekawości i fantazji. Zbytnie ochranianie dziecka, traktowanie go jako młodszego ogranicza możliwości dziecka i nie sprzyja rozwojowi umysłu. Stwierdzono także, że utrwalone nastawienia emocjonalne wobec dziecka wpływają na charakter wzajemnych oddziaływań między matką a dzieckiem i sprzyjają powstawaniu określonych cech osobowości dziecka. B. M. Bishop obserwowała swobodne interakcje między matkami a dziećmi w wieku przedszkolnym w trakcie zabawy dziecka w świetlicy eksperymentalnej. Zauważyła, że przy braku akceptacji przez matki działań dziecka u dzieci występowały silne tendencje do reakcji agresywnych i negatywizmu. Gdy matki przejawiały nastawienie krytyczne wobec działań dziecka wtrącając się i narzucając kierunek zabawy, u dziecka notowano brak współdziałania lub niechętną, przyhamowaną współpracę. Jeżeli równocześnie matka o nastawieniu dyrygująco krytycznym unikała kontaktu z dzieckiem, u dziecka oprócz niechęci do współdziałania występowało silne pobudzenie do reakcji agresywnych i negatywizm. O istnieniu podobnych zależności świadczą też badania Lafore'a, przeprowadzone w warunkach domowych. Postawy rodziców wywierają także wpływ na rozwój emocjonalny dzieci. Wspominani już Baldwin, Kalhorn i Breese wykryli istotne różnice pod względem cech w życiu uczuciowym między dziećmi rodziców o postawach aktywnie odrzucających a dziećmi rodziców o postawach demokratycznych. U dzieci odtrącanych stwierdzono wysoką afektywność przy niskiej kontroli życia uczuciowego. Były one emocjonalnie niestałe, buntownicze, agresywne, kłótliwe. Natomiast dzieci rodziców o postawach demokratycznych cechowało łagodne i pogodne uosobienie. Równocześnie przejawiały one mniejszą aktywność fizyczną, podczas gdy dzieci odrzucane były bardziej czynne i ożywione. Autorzy sądzą, że stosowane wobec dziecka represje związane z jego odtrąceniem powodują u niego skłonność do wybuchów złości i wzmożonej aktywności, postępowanie zaś rodziców, mających postawy demokratyczne, sprzyja formowaniu się u

3 dziecka łagodnego usposobienia, jego spokojowi płynącego z poczucia bezpieczeństwa. Przedmiot badań stanowił także rozwój społeczny dziecka w zależności od typu postaw rodzicielskich. Baldwin, Kalhorn i Breese stwierdzili, że rozwój społeczny dzieci rodziców o postawach demokratycznych przebiegał początkowo wolniej, ale już w wieku szkolnym dzieci te osiągnęły pełną dojrzałość społeczną. Znamionował je dobry humor, koleżeńskość, przyjazny stosunek do innych, pomysłowość, które to zalety zapewniały im popularność oraz przywództwo w grupie. Na wytworzenie się tych cech u dzieci wpływał dobry kontakt z rodzicami, zapewniający im poczucie bezpieczeństwa. Natomiast dzieci rodziców pobłażliwych były w wieku przedszkolnym koleżeńskie, bądź kłótliwe, ale zawsze mało aktywne, zaś w wieku szkolnym mniej uspołecznione niż dzieci rodziców o pozytywnych postawach demokratycznych, bardziej od nich niepewne i nieśmiałe, niezbyt koleżeńskie, nieagresywne i mało aktywne. Postawa pobłażliwości ze strony rodziców nie zapewniała im poczucia bezpieczeństwa. Natomiast u dzieci rodziców odrzucających już w wieku przedszkolnym występował sprzeciw wobec w stosunku dorosłych, który w wieku szkolnym nasilał się, przybierając postać kłótliwości oraz buntu wobec nacisku i ograniczeń ze strony środowiska. Badano także, jaki wpływ wywierają na dziecko rodzice o postawach dominujących, czyli skłonnych do kierowania nim z pozycji siły. Okazało się, że powoduje to u dziecka uczucie wrogości i potrzebę władzy oraz dążenie do niezależności. Badaniami nad niekorzystnym wpływem na rozwój dojrzałości społecznej i przystosowanie społeczne dziecka postawy nadmiernej opiekuńczości zajmował się m.in. Levy. Dzieci mające rodziców o postawach nadmiernej opiekuńczości są społecznie niedojrzałe, podatne na frustrację, nieprzystępne, nieopanowane pobudliwe, o słabej zdolności koncentracji uwagi. Wyniki przedstawionych powyżej badań wskazują na szeroki zakres wypływu postępowania rodziców na dzieci, a także na ich siłę oddziaływania. Badania te ukazują wpływ postaw rodzicielskich na rozwój umysłowy, na powstawanie określonych cech osobowości dziecka, na jego rozwój emocjonalny i społeczny. Znajomość tych zależności wydaje się być niezbędną dla każdego wychowawcy, a już na pewno dla każdego rodzica. Zacznijmy od wpływu postaw niepożądanych na dziecko, gdyż wydaje mi się, że te powinny nas najbardziej interesować z punktu widzenia wychowawców. Ukazanie wpływu poszczególnych postaw na rozwój i kształtowanie się osobowości dziecka pozwala uświadomić sobie głębiej, jak ważne jest to zagadnienie. Znając skutki przyjęcia określonej postawy, będziemy świadomi, do czego to może doprowadzić. Postawa odtrącająca sprzyja kształtowaniu się u dziecka agresywności, nieposłuszeństwa, kłótliwości, kłamstwa, kradzieży, zahamowania rozwoju uczuć wyższych, zachowania aspołecznego a nawet antyspołecznego. Przyjęcie takiej postawy przez rodziców może też powodować u dziecka zastraszenie, bezradność, trudność w przystosowaniu się na skutek zahamowania, czasami otyłość, pozory niedorozwoju a przy nagłym odtrąceniu także reakcje nerwicowe. Z kolei postawa unikająca kontaktu z dzieckiem może powodować u dziecka niezdolność do nawiązywania trwałych więzi uczuciowych, a więc uczuciową niestałość, nastawienie

4 antagonistyczne, zmienność w swych planach, niezdolność do obiektywnych ocen, skłonność do przechwałek. Dziecko może też czuć się prześladowane i samo siebie pocieszać. Może być niezdolne do wytrwałości i koncentracji w nauce, nieufne, bojaźliwe lub wchodzące w konflikt z rodzicami, ze szkołą. Może przejawiać lżejsze objawy wykolejenia, starsze dziewczynki mogą nie dbać o swój wygląd, szukać u przedstawicieli płci odmiennej, ale z powodu niezdolności do trwałych uczuć nawiązywać przelotne tylko znajomości, ciągle szukając prawdziwej miłości. Ogólnie można stwierdzić, że nadmierny dystans uczuciowy wobec dziecka, nie zaspokajający potrzeby życzliwych uczuć, przynależności, kontaktu z rodzicami powoduje chorobę sierocą i w konsekwencji pociąga za sobą częściowe lub całkowite zahamowanie rozboju uczuć wyższych i niezdolność do trwałego przywiązania. Wiadomo także z badań nad genezą zachowania agresywnego u dzieci, że frustracja wywołana przez zaniedbanie czy odtrącenie powoduje gniew i agresję. Dystans uczuciowy w skrajnych postaciach prowadzi u starszych dzieci i młodzieży do typu zachowania aspołecznego a nawet antyspołecznego. Rodzicielska postawa nadmiernie chroniąca może powodować u dziecka opóźnienie dojrzałości emocjonalnej i społecznej, zależność dzieci od matki, jego bierność, brak inicjatywy, ustępliwość na zachowanie typu rozpieszczenie dziecko«- a więc nadmierną pewność siebie, poczucie większej wartości, niepowściągliwość, zuchwalstwo, zarozumiałość, awanturowanie się, tyranizowanie matki, nastawienie egoistyczne i wygórowane wymagania względem rodziców, ale z drugiej strony gdy dziecko znajduje się samo -niepewność, niepokój i złe samopoczucie psychiczne. Z kolei postawy nadmiernego wymagania, korygowania, krytyki sprzyja kształtowaniu się takich cech, jak brak wiary we własne siły, niepewność, lękliwość, obsesje, przewrażliwienie i uległość, pobudliwość, brak zdolności do koncentracji. Mogą powstać także trudności w szkole czy też przystosowaniu społecznym. Wpływ tej postawy może ulec osłabieniu, gdy dziecko jest zdolne do buntu wobec rodziców i ma dobry kontakt z rówieśnikami. Niemniej dziecko może przejawiać słabe aspiracje, brak opanowania uczuciowego i być podatne na frustracje. Do postaw negatywnych nie wymienionych przez M. Ziemską możemy także zaliczyć postawę niekonsekwentną. Taka postawa przyjęta przez rodziców utrudnia dziecku przyswojenie norm moralnych i społecznych, wywołuje poczucie niesprawiedliwości i krzywdy. Takie postępowanie rodziców uczy dziecko interesowności i egoizmu. Dziecko traci szacunek do rodziców, którzy przestają być dla niego autorytetem, lecz także czuje się osamotnione i bezradne, nie znajdując stałego oparcia i życzliwej pomocy u najbliższych mu osób. U niektórych dzieci doprowadza to do poczucia niepewności siebie, maskowanej agresywnymi formami zachowania się. Dziecko mające rodziców o takich postawach nie zostaje w pełni zaznajomione z tym, co jest dobre i z tym, co złe. Zaciera się u niego granica między dobrem a złem, co może doprowadzić do cwaniactwa i zachowań nieaprobowanych społecznie. Widzimy więc, że postawy niepożądane oddziaływają wybitnie negatywnie na dziecko. Dzieje się tak dlatego, że przyjęcie którejś z negatywnych postaw przez rodziców. Nie pozwala dziecku na zaspokojenie jego podstawowych potrzeb psychicznych, jakie winni zaspokoić rodzice. Dziecko może wtedy zacząć szukać zaspokojenia tych potrzeb poza

5 domem rodzinnym lub nauczyć się zaspokajać te potrzeby w sposób patologiczny, niezgodny z ogólnie przyjętymi normami. Widzimy więc, że winę za dużą część zachowań dzieci określanych jako» niepożądane, ponoszą rodzice, którzy prezentują niepożądane z punktu widzenia wychowawczego postawy rodzicielskie. Przejdę teraz do opisania wpływu pożądanych postaw na rozwój dziecka i kształtowanie się jego osobowości. Postawa akceptacji dziecka przez rodziców sprzyja kształtowaniu się zdolności do nawiązywania trwałej więzi emocjonalnej, do przywiązania oraz zdolności do wyrażania uczuć, a więc dziecko może być wesołe, przyjacielskie, miłe, usłużne, współczujące, a także dzięki poczuciu bezpieczeństwa odważne.12 Dziecko takich rodziców jest więc dobrze przystosowane do pełnienia ról społecznych, a rozwój jego osobowości zmierza w prawidłowym kierunku. Można się spodziewać, że dziecko takie nie będzie miało większych problemów w nawiązywaniu kontaktów z ludźmi i wyrośnie na dobrze przystosowaną, samorealizującą się jednostkę. Postawa współdziałania na ogół powoduje, że dziecko staje się ufne wobec rodziców, zwraca się do nich po rady i pomoc, jest zadowolone z pracy, z rezultatów własnego wysiłku, wytrwałe, zdolne do współdziałania, do podejmowania zobowiązań, potrafi troszczyć się o własność swoją i innych. U dziecka kształtują się więc cechy i zdolności, które ułatwiają mu życie i funkcjonowanie w społeczeństwie. Nie musi ono szukać zaspokajania swoich potrzeb psychicznych poza rodziną, gdyż zapewniają mu to rodzice. Gdy rodzice darzą dziecko zaufaniem i swobodą, może być ono zdolne do współdziałania z rówieśnikami, uspołecznione, pomysłowe, bystre, trzeźwe, w miarę pewne siebie, łatwo przystosowujące się do różnych sytuacji społecznych. Może przejawiać dążenie do pokonywania różnych przeszkód, kończenia czynności rozpoczętych, spełniania trudnych zadań.dziecko takie będzie więc odpowiedzialne za swoje czyny, będzie się wywiązywało ze swoich obowiązków, co na pewno zapewni mu sympatię innych ludzi. Podobnie przy postawie uznającej prawa dziecka, stanie się ono lojalne wobec rodziców i solidarne w stosunku do innych ludzi. Nie będzie ono jednak zależne od rodziców i nie zawsze będzie na nich polegać, ponieważ będzie zdolne do podejmowania czynności z własnej inicjatywy, czego nauczyli go rodzice.15 Dzieci takie są przeważnie twórcze i potrafią sobie dobrze radzić w życiu. Ogólnie można stwierdzić, że dzieci, w stosunku do których rodzice przyjęli postawy pożądane z punktu widzenia wychowawczego, odznaczają się większym stopniem przystosowania się do życia niż dzieci, których rodzice przyjęli niepożądane postawy. Wpływ ten dotyczy prawie każdej sfery osobowości i życia dziecka. Skutki tego wpływu widać zarówno w sferze zdrowotnej, jak i w sferze intelektualnej, etycznej i moralnej. Dlatego wydaje mi się, że każdy rodzic powinien wiedzieć, jakie będą konsekwencje przyjęcia przez niego takiej a nie innej postawy rodzicielskiej. Chciałbym się jeszcze zająć skutkami przyjęcia przez rodziców określonego stylu wychowania, czy też stylu kierowania rodziną. Zagadnienie to wiąże się z problemem postaw rodzicielskich, gdyż nie ulega wątpliwości, że określony styl wychowania można

6 uznać za przejaw reprezentowanej postawy rodziców. W swojej pracy wyróżniłem cztery podstawowe style wychowania: styl niekonsekwentny, styl autokratyczny, styl demokratyczny oraz styl liberalny. Jeśli chodzi o efekty wychowawcze, jakie przynosi styl niekonsekwentny, to pisałem już o nich przy okazji wpływu postawy niekonsekwentnej na rozwój osobowości dziecka. Styl niekonsekwentny powoduje więc uczenie dziecka interesowności, egoizmu oraz zaciera u dziecka różnice między dobrem i złem. Może też doprowadzać do poczucia niepewności siebie, którą dziecko będzie maskować agresywnymi formami zachowania się. Jest to więc styl niepożądany z wychowawczego punktu widzenia. Przyjęcie przez rodziców takiego stylu wprowadza nieład i dysharmonię w domu rodzinnym. Może to też doprowadzić do kształtowania się u dzieci nerwic. Dzieci czują się w takim domu niepewnie, bo nie wiedzą co ich czeka. Mogą przecież trafić na zły lub dobry humor matki lub ojca. Bardzo ważna jest więc konsekwencja w postępowaniu rodziców oraz zgodność między nimi co do wychowania dzieci. Co się tyczy stylu autokratycznego, to może on być oparty na życzliwości lub lęku. Pierwsza odmiana tego stylu nie przynosi wiele niepożądanych efektów wychowawczych, gdyż rodzice swoją życzliwością łagodzą skutki opieki autokratycznej. Gorszy jest jednak styl autokratyczny, który opiera się na lęku dziecka. Styl taki wywiera ujemny wpływ na rozwój osobowości dziecka. Jest to oczywiste, gdyż wszyscy wiemy, jak działa na nas ciągłe zastraszanie i groźby. Stwierdzono, że częstą odpowiedzią wychowania na takie podejście jest bunt, agresja, złośliwość, przejawianie nie otwarcie w stosunku do rodziców, tylko kierowanie przeciw osobom, których dziecko się nie boi. Adorno ze współpracownikami stworzyli koncepcję osobowości autokratycznej, która jest skutkiem takiego oddziaływania rodziców.obawa przed karą powoduje też skłonność do kłamstwa i prób zaspokajania swych potrzeb bez wiedzy dorosłych. Dzieci przyzwyczajone do bezwzględnego posłuszeństwa, a darzące rodziców uczuciem, przejmują często wzorce postępowania rodziców, zachowują się despotycznie i okrutnie wobec młodszych lub słabszych kolegów, na których mogą wywierać presję. Inne są zastraszone i uległe, niezdolne do samodzielnego działania, myślenia, przywykłe tylko do wykonywania rozkazów i poleceń z zewnątrz. Jeszcze inne buntują się przeciwko ustawicznemu przymusowi i stają się agresywne w sposób jawny lub ukryty bądź też stawiają bierny opór otoczeniu, przyswajają normy zachowania w sposób powierzchowny, bez zrozumienia, co utrudnia ich internalizację i przekształcenie w wewnętrzne zasady i wzorce postępowania. Najbardziej optymalnym systemem wydaje się być demokratyczny styl wychowania. W wyniku jego przyjęcia przez rodziców u dziecka kształtują się pozytywne cechy osobowości. Dzieci takich rodziców są na ogół samodzielne, potrafią współdziałać z innymi, są zaradne. Znają także zasady współżycia społecznego i ich przestrzegają nie z obawy przed karą, lecz z własnego świadomego wyboru. Prawidłowe normy i zasady postępowania są zinternalizowane przez te dzieci, dlatego też nie należy się po nich spodziewać jakiś negatywnych form zachowania. Przy takim stylu wychowania stosunkowo wcześnie kształtuje się u dziecka zdolność do samokontroli i dyscyplina, która jest oparta na zinternalizowanych normach i zasadach moralnych. Stosunki z rodzicami cechuje wzajemne zaufanie, sympatia i życzliwość. Przyjęcie przez rodziców stylu liberalnego nie wydaje się zbyt pożądane z

7 wychowawczego punktu widzenia. Pozostawienie dziecku pełnej swobody i zaspokajanie jego zachcianek powoduje, że dziecko niełatwo wyzbywa się swego egocentryzmu i z trudem przystosowuje się do grupy rówieśniczej.dzieci takie nastawione są raczej na branie niż dawanie. Oprócz tego jakiekolwiek sprzeciwy ze strony rówieśników będą wywoływać u niego ostre reakcje niezadowolenia. Tak dzieje się w przypadku dziecka, którego rodzice pozostawiali mu dużą swobodę i jednocześnie zaspokajali wszystkie jego potrzeby zachcianki. Są to więc rodzice o postawie nadmiernie chroniącym dziecko, nad którymi dziecko ma przewagę. Inaczej jest, gdy styl liberalny wynika z przyjętych przez rodziców postaw unikających dziecka. Wtedy prowadzi to do pozbawienia dziecka ciepła rodzinnego, czuje się ono zaniedbywane i nie zauważone. Powoduje to z kolei próby szukania aprobaty, zwracania na siebie uwagi poza domem rodzinnym. Dzieci takie z reguły łatwo ulegają różnym niepożądanym wpływom wychowawczym. Z powyższego opisu wynika, że każda postawa rodzicielska, każdy styl wychowania, przynosi jakieś skutki wychowawcze. Skutki te są z reguły różne, zależnie od przyjętego stylu i postawy. Widzimy więc, że podstawowym elementem decydującym o większym lub mniejszym powodzeniu rodziców w zakresie wychowania jest właśnie ich stosunek uczuciowy do dziecka nazywany postawą rodzicielską. Ten stosunek uczuciowy nie zawsze jest pozytywny i pożądany z wychowawczego punktu widzenia ani sprzyjający rozwojowi dziecka, nie wszyscy rodzice są życzliwi i czuli wobec dziecka, nie wszyscy gotowi są do kontaktu i współdziałania z nim. Nie wszyscy rodzice uznają prawo dziecka do swobodnego odpowiednio do wieku działania i nie wszyscy szanują jego godność jako odrębnej rozwijającej się istoty ludzkiej. A właśnie od jakości stosunku uczuciowego do dziecka zależy powodzenie w całokształcie poczynań wychowawczych rodziców. Postawy rodziców wobec dziecka w ogromnym stopniu decydują o stylu wychowawczym, o doborze, a także skuteczności środków wychowawczych. Określone postawy rodzicielskie dzięki zaspakajaniu lub wskutek frustracji potrzeb psychicznych dziecka sprzyjają powstawaniu i rozwojowi pewnych form jego zachowania. Chciałbym tu jeszcze na zakończenie wspomnieć o ciekawej zależności dotyczącej postaw rodzicielskich ojców i matek wobec dziecka. Otóż wyniki badań wskazują, iż matki mają na ogół bliski, serdeczny i opiekuńczy stosunek do swoich dzieci niezależnie od płci i mimo wielu trudności pragną dobrze pełnić swe role wychowawcze. Oczywiście wyników tych badań nie należy uogólniać na całą grupę matek. Należy sobie jednak zdać sprawę z tego, że jest tak w większości przypadków. Natomiast postawami ojców wobec dzieci i wobec ról wychowawczych i rodzinnych zajmowano się rzadziej niż postawami matek. W wyniku tej małej liczby badań ojciec rysuje się jako osoba ostra, autokratyczna w wychowaniu, ale jednocześnie dbająca o dziecko, wykazująca dużo wyrozumiałości. BIBLIOGRAFIA: M. Ziemska, Postawy rodzicielskie, Warszawa 1973

8 M. Przetacznikowa, Psychologiczne postawy wychowania w rodzinie, [w:] Psychologia wychowawcza, praca zbiorowa pod red. M. Przetacznikowej, Z. Włodarskiego, Warszawa 1979 S. Mika, Psychologia społeczna, Warszawa 1984 M. Grochociński, Kultura pedagogiczna rodziców, [w:] Rodzina i dziecko, pr. zbiorowa pod red. M. Ziemskiej J. Rembowski, Rodzina w świetle psychologii, Warszawa 1978 Dane autora: Tomasz Gwardecki Literka.pl Literka.pl