PRAWNE REGULACJE FUNKCJONOWANIA DOMÓW SKŁADOWYCH W II RZECZYPOSPOLITEJ

Transkrypt

1 STUDIA IURIDICA XXXVII/1999 Robert Jastrzębski PRAWNE REGULACJE FUNKCJONOWANIA DOMÓW SKŁADOWYCH W II RZECZYPOSPOLITEJ GENEZA I FUNKCJE DOMÓW SKŁADOWYCH 1. Domy składowe pojawiły się prawdopodobnie już w XIV wieku przed naszą 1 erą na obszarze Egiptu. Były to wielkie składy zboża i wszelkich płodów rolnych. 2 W starożytnym Rzymie znane były składy różnych towarów, zwane horrea. Natomiast w średniowieczu pojawiły się spichrze zbożowe mające zapobiegać okresom nieurodzaju i głodu. Podobnie rzecz miała się w ówczesnym państwie polskim, gdzie spichrze zbożowe występowały w takich miastach, jak: Bochnia, Sandomierz, 3 Kraków, Kazimierz Dolny, Gdańsk, Elbląg. Ponieważ właściciele składów bardzo często trudnili się lichwą, korzystając z permanentnego głodu i klęsk nieurodzaju, współcześni monarchowie często zakazywali funkcjonowania takich składów. Organizacji współczesnych domów składowych upatruje się w średniowiecznych przedsiębiorstwach ważenia towarów, które funkcjonowały w Holandii, przy czym niektórzy, jak np. Władysław Andrychiewicz, szukają ich genezy w urządzeniach 4 potężnej Hanzy. Egzemplifikacją tego może być Holenderska Kompania Wschodnio-Indyjska, wydająca już w XVII wieku swoim klientom dowody złożenia towarów, które następnie mogły być przez nich indosowane w celu sprzedaży lub zastawu towaru. W Anglii składy towarowe powstały w XVIII wieku, a pierwsze 5 wzmianki wystawiania tam dowodów składowych pochodzą z połowy XVIII wie- 1 Szerzej na ten temat B. Hełczyński, Domy składowe i warranty, w: Encyklopedia podręczna prawa publicznego, t. I, red.: Z. Cybichowski, Warszawa W. Andrychiewicz podaje, że wspomina o nich Piliniusz, datując ich powstanie na XVI wiek przed Chrystusem (Studya Władysława Andrychiewicza poprzedzone wspomnieniem o nim skreślonym przez Adolfa Suligowskiego, Warszawa 1903). 2 Szerzej na ten temat J. Namitkiewicz, Podręcznik prawa handlowego, wekslowego, czekowego, Warszawa 1922; Podręcznik prawa handlowego, wekslowego, czekowego i upadłościowego, Warszawa Szerzej na ten temat S. Lewicki, Prawo składu w Polsce, Lwów 1910; Historia handlu w Polsce na tle przywilejów handlowych (prawo składu), Warszawa W. Andrychiewicz, Studya..., s Zdaniem tego autora urządzenia potężnej Hanzy zostały później wykorzystane przez Anglików. 5 J. Namitkiewicz, Podręcznik prawa... upadłościowego, s W Londynie w 1799 r. powstaje wielki skład pod nazwą West India Docks.

2 42 ROBERT JASTRZĘBSKI 6 ku. Zadaniem tych składów było...bezpieczne przechowanie towarów, ułatwienie 7 zbytu i zapewnienie rękojmi temu, co na towar otworzy swój kredyt. Jednakże rozwój instytucji domów składowych na szeroką skalę nastąpił w XIX wieku, wraz z rozwojem gospodarki kapitalistycznej, przy czym istotne znaczenie dla ustawowego uregulowania tej instytucji miał wzgląd na bezpieczeństwo obrotu handlowego. Instytucja domów składowych, co wydaje się rzeczą oczywistą, genezę swoją wywodzi z prostej umowy składu, będącej umową wzajemną, na mocy której jedna ze stron zobowiązuje się do przechowywania oddanych jej na skład rzeczy, a druga 8 do zapłacenia oznaczonej sumy pieniężnej za przechowanie (składowe). Na po- 9 dobnej zasadzie funkcjonują domy składowe, przy czym ich działalność podlega specjalnym regulacjom prawnym mającym, o czym wyżej wspomniałem, zapewnić bezpieczeństwo obrotu. 2. Domy składowe można podzielić według różnych kryteriów, np. według rodzajów przechowywanych towarów na ogólne i specjalne, według tego, czy koncesja albo zezwolenie władzy państwowej jest konieczną przesłanką prowadzenia domu składowego, na koncesjonowane i niekoncesjonowane, wreszcie według cech charakteryzujących warunki składu, powstania i działalności domów składowych na publiczne i prywatne. Oczywiście podziały te mają co najwyżej charakter modelowy i przeważnie nie pokrywają się z praktyką prawną poszczególnych państw. Egzemplifikacją tego może być określanie mianem publicznych domów składowych domów zakładanych i prowadzonych przez państwo, gminę, korporację publiczną, zaś prywatnych prowadzonych przez osoby prywatne. Taki stan miał miejsce w przypadku ustawodawstw, które nie wprowadzały przymusu koncesyjnego 10 (Anglia, Stany Zjednoczone, Niemcy). W innych ustawodawstwach, np. austriackim czy polskim w okresie II RP, fundamentum divisionis stanowiła koncesja rządowa, której uzyskanie było konieczną przesłanką prowadzenia publicznego domu składowego. Bowiem publiczny dom składowy miał przede wszystkim: 11 1) przechowywać towary w sposób właściwy i zapewniający bezpieczeństwo, 6 B. Hełczyński, Domy..., s Doki wystawiały w owym okresie dowody składowe, tzw. weights-notes, i warranty. 7 W. Andrychiewicz, Studya..., s Szerzej na ten temat S. Janczewski, Prawo handlowe, wekslowe i czekowe, Warszawa 1946 (przedruk Warszawa 1990). 9 Domy składowe w II RP dzielono na prywatne i publiczne, przy czym te ostatnie podlegały szczegółowym uregulowaniom prawnym dotyczącym m.in. wystawiania dowodów składowych, regulaminów składowych, uzyskania koncesji na ich prowadzenie. W kodeksie handlowym z 1934 r. zrezygnowano z tego dychotomicznego podziału, pozostawiając jedynie nazwę domy składowe, przy czym dla wielu komentatorów kodeksu domy składowe, w rozumieniu k.h., były to domy składowe publiczne; ad exemplum J. Namitkiewicz, Kodeks Handlowy. Komentarz, t. II, Warszawa K. Petyniak-Sanecki, Domy składowe i obrót warrantowy, Przegląd Prawa Handlowego (PPH) Porównanie umowy przechowania i umowy składu można znaleźć w artykule Z. Fenichela, Przechowanie a skład, PPH 1935.

3 PRAWNE REGULACJE FUNKCJONOWANIA DOMÓW SKŁADOWYCH ) dokonywać ich sprzedaży bez potrzeby przenoszenia z miejsca na miejsce, 3) zajmować się ubezpieczeniem towaru, opłatą cła i innych danin publicznych, 12 4) w razie potrzeby łączyć towary jednakowego rodzaju i dobroci (alla rinfusa), ad exemplum: zboże, ropę naftową, spirytus, benzynę, oleje itd., 5) zapewniać, przez lokalizację w portach, przy lądowych arteriach komunikacyjnych, łatwość przeładunku i wysyłki towaru, 6) wydawać dokumenty służące do uzyskania kredytu, przy czym dokumenty te stwierdzały, że...towar oznaczonej wartości i ilości został złożony, że skład za 13 istnienie tego towaru i za jego stan dobry przyjmuje na siebie odpowiedzialność. Ostatnia kwestia dotycząca uzyskania kredytu i związanych z tym dokumentów składowych miała istotny wpływ na dalszy rozwój tej instytucji. Pierwowzorem dowodu składowego był konosament, który jest dokumentem będącym potwierdzeniem przyjęcia ładunku na statek i zobowiązującym do wydania go 14 uprawnionemu w określonym porcie przeznaczenia. Pełnił on funkcję listu przewozowego, a jednocześnie papieru wartościowego. Mógł być przedmiotem wielu transakcji handlowych, a in concreto zbycia i zastawu towaru znajdującego się często na pełnym morzu. Podobnie rzecz ma się w przypadku dowodu składowego będącego również papierem wartościowym, gdyż...dokument ten jest nosicielem inkorporowanych 15 w nim uprawnień oraz ich wartości. Dowody składowe mogą mieć charakter tzw. pojedynczych (system pojedynczych dowodów składowych) albo tzw. podwójnych (system podwójnych dowodów składowych). Pierwszy z nich obowiązywał m.in. w Stanach Zjednoczonych, Anglii, Holandii, Hiszpanii, natomiast drugi we Francji, Belgii, Austrii, na Węgrzech. System pojedynczych dowodów składowych, dość prosty i nie powodujący większych trudności w praktyce, polega na tym, że właściciel może albo sprzedać, albo zastawić towar, ponieważ zastaw powstaje przez wręczenie dowodu, a składający, chcąc zbyć towar, powinien uprzednio zapłacić dług. System ten rozwinął się na szeroką skalę w Stanach Zjednoczonych, gdzie farmerzy składający zboże do elewatorów położonych przy liniach kolejowych otrzymywali pojedynczy dowód składowy (Warehausse, Elevator-Receipt). Mogli go oni sprzedać lub zastawić, przy czym zboże należące do różnych właścicieli i tak samo oznaczone pod względem jakości zsypywano razem, a ich klasyfikacji dokonywali specjalni Examiners of the 16 U. St. Departament of Agriculture, zaznaczając to na dowodzie składowym. Drugi system jest bardziej skomplikowany, gdyż oparty jest na istnieniu dwóch dokumentów: składowego dowodu posiadania (rewersu) oraz składowego dowodu 12 J. Namitkiewicz, Podręcznik prawa... upadłościowego, s W. Andrychiewicz, Studya..., s Szerzej na temat konosamentu M. Stec, Konosament, w: S. Włodyka, Prawo papierów wartościowych, Kraków S. Grzybowski, Papiery wartościowe zagadnienia ogólne, w: System Prawa Cywilnego, t. III, cz. 2, Warszawa 1974, s K. Petyniak-Sanecki, Domy składowe..., s Te dwa systemy (pojedynczych i podwójnych dowodów składowych) jednocześnie występowały w Anglii i carskiej Rosji.

4 44 ROBERT JASTRZĘBSKI zastawniczego (warrantu). W ramach tego systemu istnieją dwa typy dwuświadectwowych dowodów składowych, mianowicie angielski i francuski. Różnią się one, zdaniem Seweryna Szera,...zarówno w genezie, konstrukcji prawnej, jak 17 i efekcie ekonomicznym. W Anglii zostały one stworzone na podstawie prawa zwyczajowego, zaś we Francji system ten został narzucony z góry dekretem Rządu Tymczasowego z dnia 21 marca 1848 roku, w związku z kryzysem gospodarczym po rewolucji lutowej. Ogólnie rzecz ujmując w systemie tym towar może być sprzedany przez zbycie rewersu, a zastawiony za pomocą warrantu. Oddzielenie obydwu części powoduje ich samodzielny byt prawny, przy czym reprezentują one ten sam towar złożony w domu składowym. Ich cyrkulacja możliwa jest przez zastosowanie instytucji prawa wekslowego indosu. Właściciel towaru, chcąc 18 zaciągnąć pożyczkę na towar, może zdyskontować warrant w banku lub u osoby trzeciej. Stąd często warrant określany jest mianem weksla hipotecznego, gdyż pod pewnymi względami jest podobny do pożyczki hipotecznej z tą różnicą, że ruchomości złożone w domu składowym stanowią rzeczowe zabezpieczenie udzielonego kredytu. Jednocześnie towar może być sprzedany przez zbycie rewersu osobie trzeciej, przy czym kupujący płaci oczywiście kwotę pieniężną pomniejszoną o zaciągnięty kredyt, tzn. dług w stosunku do posiadacza warrantu. Wielu autorów okresu II RP uważało, że drugi system jest doskonalszy ze względu na niezależną od siebie cyrkulację dowodów składowych, dających w ten sposób lepsze możliwości przystosowania się przedsiębiorcom do zmieniającej się koniunktury gospodarczej. Wynika to z faktu, że każdy z tych dowodów może być przedmiotem dalszych obrotów, a in concreto kursować jak weksel mający pokrycie w rzeczy zastawionej (warrant) albo reprezentować ucieleśniony w swojej treści towar (rewers) złożony w domu składowym. W okresie zaborów ziemie polskie podlegały regulacjom prawnym państw zaborczych; jedynie Królestwo Kongresowe miało duży stopień samodzielności w stosunku do pozostałych obszarów kraju. Dlatego też na jego terenie, na mocy statutu Banku Polskiego z dnia 17 stycznia 1828 roku, a ściśle art. 6, 17 i 20, fundusze bankowe miały być przeznaczane na pożyczki...na zastaw płodów i wyrobów. W wyniku czego na terenie Królestwa urządzono składy początkowo 19 na wełnę i wyroby wełniane, a następnie na inne towary. 17 S. Szer, Dowody składowe według polskiego prawa o domach składowych, PPH 1929, s Obecnie legalna definicja indosu zawarta jest w art k.c. Szerzej na temat indosu: W. Langowski, Indos wekslowy, Kraków W. Andrychiewicz, Studya..., s Ciekawym zagadnieniem jest fakt, że składy prywatne stopniowo w owym okresie wypierały składy bankowe, choć obroty tych ostatnich były bardzo duże. Ad exemplum: w ciągu ostatnich trzech lat istnienia Banku Polskiego wydano pożyczek na zastawione towary rocznie w Warszawie przeciętnie na rubli, zaś w Łodzi na przeszło rubli (dane: W. Andrychiewicz, Studya...).

5 PRAWNE REGULACJE FUNKCJONOWANIA DOMÓW SKŁADOWYCH DOMY SKŁADOWE W II RZECZYPOSPOLITEJ 1. Stan prawny przed unifikacją W Polsce in statu nascendi obowiązywało pięć systemów prawnych dotyczących funkcjonowania domów składowych. Były to: 1) rosyjska ustawa handlowa na obszarze województw wschodnich (Zbiór Praw Tom XI, Część II; art , ); 2) na obszarze dawnego Królestwa Polskiego nie było w ogóle tej instytucji, tzn. w księgach domów składowych odnotowywano, że na złożonym towarze ciąży 20 prawo zastawu na rzecz instytucji finansowej, która udzieliła kredytu ; przypominało to w ogólnych zarysach pojedyncze dowody składowe; 3) ustawa austriacka o zakładaniu i prowadzeniu składowych domów publicznych z 29 kwietnia 1889 roku (Dz. Pr. Państwa nr 64) na obszarze byłej dzielnicy austriackiej; 4) niemiecki kodeks handlowy z 1897 roku ( ), obowiązujący od 1 stycznia 1900 roku na obszarze zaboru pruskiego; 5) węgierska ustawa handlowa ( ), Artykuł Ustaw XXXVII z roku na obszarze Spisza i Orawy. Unormowania powyższe hołdowały różnym systemom prawnym regulującym zarówno powstanie, funkcjonowanie domów składowych, jak również obrót dowodami składowymi. Jeżeli chodzi o pierwszą kwestię, to przepisy niemieckie uważały domy składowe za przemysł wolny i nie podlegający koncesji, jedynie wystawianie dowodów składowych wymagało upoważnienia rządowego. Natomiast ustawa austriacka dotyczyła tylko koncesjonowanych domów publicznych, nie zawierała żadnych przepisów o prywatnych przedsiębiorstwach składowych. Podobne unormowania były w ustawie rosyjskiej. Podobnie też przedstawiała się sprawa dowodów składowych. 2. Unifikacja prawa o domach składowych 1. Jednolite normy prawne dotyczące funkcjonowania domów składowych na obszarze II RP zostały określone w rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej 22 z dnia 28 grudnia 1924 roku o prawie o domach składowych (dalej: rozporządzenia). Zostało ono wydane na podstawie art. 1 E punkt 6 i art. 2 ustawy z dnia 31 lipca 1924 roku o naprawie Skarbu Państwa i poprawie gospodarstwa społecz- 20 Według W. Andrychiewicza kwestia obowiązywania Ustawy Handlowej Rosyjskiej (Zbiór Praw Tom XI, Część II), normującej funkcjonowanie domów składowych, w granicach Królestwa Kongresowego jest co najmniej dyskusyjna (Studya..., s. 251). 21 Art. 59 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 28 grudnia 1924 roku o domach składowych (Dz. U. nr 114, poz. 1020). 22 Dz. U. nr 114, poz

6 46 ROBERT JASTRZĘBSKI nego, która upoważniała Prezydenta Rzeczypospolitej do ujednostajnienia przepisów o domach składowych i warrantach. Rozporządzenie to obowiązywało, 23 zgodnie z art. 58, od 1 stycznia 1925 roku w Województwie Śląskim od 27 marca roku. Prace nad projektem ustawy o przedsiębiorstwie składowem rozpoczęły się na posiedzeniu Sekcji Prawa Handlowego Komisji Kodyfikacyjnej już 25 w maju 1920 r. i zostały przez nią uznane za jedno z najpilniejszych zadań. Świadczy o tym chociażby fakt, że na posiedzeniu odbytym w dniu 30 czerwca 1921 roku we Lwowie zostały uchwalone, na posiedzeniu Sekcji Prawa Handlowego, zasady projektu prawa składowego. Projekt ów oparty był głównie na niemieckiej ustawie handlowej. Przedsiębiorstwa składowe (domy składowe), zgodnie z art. 2 projektu, mogły być publiczne albo prywatne, przy czym tylko te pierwsze miały prawo wystawiać zbywalne przez indos dowody składowe oraz dokonywać publicznych przetargów złożonych towarów. Publiczne przedsiębiorstwa składowe miały działać na podstawie koncesji udzielonej przez Ministra Handlu lub w porozumieniu z Ministrami Rolnictwa, Skarbu, Kolei Żelaznych, Robót Publicznych. Koncesja mogła zawierać zastrzeżenie złożenia kaucji na pokrycie ewentualnych roszczeń klientów publicznego domu składowego, maksymalną taryfę, udział Skarbu Państwa w zyskach przedsiębiorstwa oraz zatwierdzenie regulaminu składowego. Prywatne przedsiębiorstwa składowe, zgodnie z art. 4 projektu ustawy, nie miały podlegać obowiązkowi uzyskania koncesji oraz posiadać jednakowe z publicznymi prawa i obowiązki ustawowe z wyjątkiem dwóch wyżej wymienionych. Jeżeli chodzi o zbywalne przez indos dowody składowe to Komisja Kodyfikacyjna stanęła na stanowisku, że...system podwójnego kwitu, niewątpliwie wytwór najdoskonalszy, okazałby się na razie zbyt skomplikowany. W związku z tym przyjęto 26 w projekcie system pojedynczego dowodu składowego, wzorując się na niemieckim ustawodawstwie handlowym. Służyć miał on albo do przeniesienia własności towaru, albo do ustanowienia na nim prawa zastawu. Jednakowoż wyżej omawiany projekt nie został wprowadzony w życie, a Komisja Kodyfikacyjna przez z górą trzy 27 lata obradowała nad innymi sprawami. Dopiero ustawa o pełnomocnictwach dla rządu spowodowała, że Prezes Rady Ministrów w pierwszych dniach listopada 1924 r. powołał m.in. komisję do opracowania prawa o domach składowych, która ustaliła, na podstawie projektu przedstawionego przez profesora Antoniego Gór- 23 Dz. U. nr 71, poz Na podstawie ustawy Sejmu Śląskiego z dnia 4 marca 1925 roku (Dziennik Ustaw Śląskich nr 3, poz. 9). W ustawie tej Sejm Śląski, zgodnie z cytowanym art. 58 in fine rozporządzenia, wyraził zgodę na rozciągnięcie mocy obowiązującej tego rozporządzenia na obszar Województwa Śląskiego. Było to konsekwencją postanowień Ustawy Konstytucyjnej z dnia 15 lipca 1920 roku, zawierającej statut organiczny Województwa Śląskiego (Dz. U. nr 73, poz. 497). 25 A. Górski, Projekt ustawy o domach składowych zredagowany w myśl wskazówek Sekcji prawa handlowego Komisji Kodyfikacyjnej na posiedzeniu czerwcowem 1921 r., Czasopismo Prawnicze i Ekonomiczne, R. XIX, Kraków Jednakże należy mieć na uwadze, jak napisał Antoni Górski, że poszczególne niemieckie państwa związkowe miały swobodę w regulacji prawa składu; niemiecki kodeks handlowy i niemiecki kodeks cywilny miały co najwyżej charakter ramowy (ibidem). 27 A. Górski, Prawo polskie o domach składowych, PPH 1925.

7 PRAWNE REGULACJE FUNKCJONOWANIA DOMÓW SKŁADOWYCH skiego, tekst rozporządzenia z 28 grudnia 1924 roku o prawie o domach składowych. Polskie prawo o domach składowych określiło jednolicie dla całej ówczesnej Polski funkcjonowanie przedsiębiorstw składowych; nie należy jednak zapominać o tym, że zwykła umowa składu podlegała nadal prawom dzielnicowym. Dzieliło się ono na dwie główne części: 1) zasady ogólne dotyczące wszelkiego rodzaju przedsiębiorstw składowych, zarówno prywatnych, jak i publicznych, 2) domy składowe publiczne których działalność była uzależniona od uzyskania koncesji i zatwierdzonego przez Ministra Przemysłu i Handlu regulaminu. Rozporządzenie, zgodnie z art. 1, dotyczyło wszystkich przedsiębiorstw zajmujących się zawodowo przyjmowaniem towarów na skład i przechowaniem. Wszyscy przedsiębiorcy składowi byli kupcami, a czynności przez nich dokonywane, według 28 rozporządzenia, były czynnościami handlowymi. Prawo o domach składowych nie dawało legalnej definicji towaru, ograniczając się jedynie do lakonicznego stwierdzenia, że nie są towarem pieniądze i papiery wartościowe, których przechowaniem 29 trudniły się banki. Poza tym, w przypadku przyjmowania na skład towarów monopolu państwowego, towary obciążone podatkiem spożywczym oraz zagraniczne nieoclone towary, zgodnie z art. 2 rozporządzenia, podlegały przepisom skarbowym. Dlatego też przyjmowanie wyżej wymienionych towarów na skład przez publiczny dom składowy wymagało oprócz koncesji na jego prowadzenie drugiej, 30 specjalnej koncesji skarbowej. Przedsiębiorca składowy mógł za pisemną zgodą właściciela łączyć towary tego samego rodzaju i jakości (alla rinfusa). Oprócz tego był zobowiązany do ubezpieczenia towaru na żądanie składającego lub gdy istniał taki zwyczaj handlowy. Dość poważnym ograniczeniem zasady swobody umów była norma, o charakterze ius cogens, zawarta w art. 3 ust. 3 rozporządzenia, która nakładała na przedsiębiorcę składowego obowiązek dokonywania czynności konserwacyjnych, wymaganych starannością kupiecką, choćby nawet od ich dopełnienia zwolnił składający. Zresztą zagadnienie konserwacji towaru przez przedsiębiorcę składowego budziło i będzie 31 budzić w przyszłych regulacjach prawnych wiele kontrowersji. Ustawodawca 28 Funkcjonowanie domów składowych zostało oparte na systemie podmiotowym (subiektywnym) prawa handlowego; tzn. przepisy rozporządzenia o domach składowych stosowano do osoby kupca, przy czym każda czynność prawna kupca, pozostająca w związku z prowadzonym przez niego przedsiębiorstwem, była czynnością handlową. Na tej samej zasadzie został stworzony niemiecki kodeks handlowy z 1897 r. oraz polski kodeks handlowy z 1934 r. Oprócz tego systemu istnieje jeszcze system obiektywny i mieszany; szerzej na ten temat: S. Janczewski, Prawo handlowe B. Hełczyński, Nowe prawo o domach składowych, Przegląd Gospodarczy 1925, nr 5, s Szerzej na ten temat A. Siebeneichen, Prawo o domach składowych, Przemysł i Handel Szerzej na ten temat S. Szer, O obowiązku konserwacji towarów zdeponowanych w domach składowych, Palestra 1928, nr 3; S. Młyński, Ekspertyza towarów w domach składowych publicznych, Górnośląskie Wiadomości Gospodarcze 1932, nr 10.

8 48 ROBERT JASTRZĘBSKI omawianego rozporządzenia przez użycie zwrotu staranność porządnego kupca, będącego de iure klauzulą generalną, tzn. odesłaniem pozasystemowym, odwołującym się do innego wzoru postępowania, niż zawarte w obowiązującym systemie prawnym, pragnął jak się wydaje, nałożyć na przedsiębiorcę składowego szczególny rodzaj staranności nad złożonym u niego towarem. 32 Istotne znaczenie dla omawianej sprawy miał art. 3 ust. 4 rozporządzenia, na podstawie którego istniała możliwość uregulowania, w drodze rozporządzenia, dla określonych towarów, w sposób procentowy, ubytku przez ususzkę lub zanik (calo), za który przedsiębiorca składowy nie odpowiadał. Poza tym przedsiębiorca nie odpowiadał, gdy utrata lub uszkodzenie towaru wynikło z siły wyższej (vis maior), 33 z przyczyn tkwiących w samym towarze oraz w wyniku winy składającego. Jeżeli chodzi o czas trwania umowy składu mogła ona być zawarta na czas oznaczony albo nieoznaczony, przy czym składający miał prawo żądania wydania złożonego towaru w każdej chwili w godzinach urzędowania przedsiębiorstwa składowego, nawet przed upływem umówionego czasu jej trwania (art. 10 rozporządzenia). Natomiast przedsiębiorca składowy nie mógł żądać odebrania towaru przed upływem określonego w umowie czasu jej trwania, a gdy nie został on oznaczony przed upływem 3 miesięcy od złożenia towaru. Wyjątek stanowiła tzw. ważna przyczyna mająca miejsce po stronie przedsiębiorcy składowego, ad exemplum powodująca zaistnienie okoliczności narażającej towar na zniszczenie. Wówczas składający towar powinien był odebrać go przed upływem czasu trwania umowy; następowało to bez wypowiedzenia. Czas trwania umowy zawartej na czas oznaczony ex lege był przedłużony na czas nieoznaczony, gdy przedsiębiorca składowy na 15 dni przed jej upływem nie zażądał listem poleconym odbioru towaru w terminie. Natomiast jeżeli umowa składu została zawarta na czas nieoznaczony, wtedy przedsiębiorca składowy mógł wypowiedzieć umowę; termin wypowiedzenia wynosił 30 dni. W wypadku nieodebrania towaru, pomimo rozwiązania umowy na skutek wypowiedzenia lub upływu czasu jej trwania, przedsiębiorca składowy, zgodnie z dyspozycją art. 11 ust. 3, mógł złożyć towar w domu składowym publicznym lub u innej osoby na koszt i niebezpieczeństwo składającego; powinien go o tym zawiadomić uprzednio na 15 dni i o skutkach jego nieodebrania. Essentialia negotii umowy składu stanowiła tzw. należność składowa, czyli wynagrodzenie przedsiębiorcy składowego, który mógł się jej domagać, zgodnie z art. 13 rozporządzenia, po upływie trzech miesięcy. Jego wysokość była określona w umowie lub zwyczajowo, w braku zaś odmiennej umowy na podstawie rzeczywistego czasu składu, chociażby umówiony czas jej trwania był dłuższy od umówionego. Poza tym przedsiębiorca składowy miał prawo do zwrotu wydatków poczynionych na towar, takich jak: przewoźne, podatki, ubezpieczenie, cło itd. Należność składowa i wyżej wymienione wydatki podlegały zabezpieczeniu w postaci ustawowego prawa zastawu, które przysługiwało przedsiębiorcy składowemu na złożo- 32 Istotne znaczenie miało postanowienie art. 3 ust. 2 rozporządzenia dotyczące odpowiedzialności przedsiębiorcy składowego za czyny i zaniedbania osób przez niego zatrudnionych. 33 Szerzej na ten temat S. Szer, O obowiązku...

9 PRAWNE REGULACJE FUNKCJONOWANIA DOMÓW SKŁADOWYCH nym towarze, dopóki miał go w posiadaniu lub mógł nim rozporządzać na podstawie ceduł morskich, dowodów ładunkowych lub składowych (art. 14 rozporządzenia). Realizacja prawa zastawu przez prywatne domy składowe mogła być dokonana tylko w zwykłym postępowaniu sądowym, a nie w sposób uproszczony w drodze publicznej licytacji przewidzianej dla publicznych domów składowych. Wyjątek stanowiła sytuacja określona w art. 6 rozporządzenia, gdy towarowi groziło zepsucie, a nie było możności bezzwłocznego uzyskania poleceń od składającego albo zwlekał on z ich wydaniem. Wówczas prywatny przedsiębiorca składowy mógł sprzedać towar w publicznej licytacji; sposób jej przeprowadzenia normowały 34 przepisy dzielnicowe. Roszczenia składającego przeciw przedsiębiorcy składowemu z powodu zaginięcia, ubytku, uszkodzenia albo spóźnionego wydania towaru przedawniały się z upływem roku, przy czym termin rozpoczęcia biegu przedawnienia zależny był od zaistniałych wyżej zdarzeń będących podstawą roszczenia (art. 15 rozporządzenia). Krótki termin przedawnienia (roczny) miał przyspieszyć obrót prawny, a co za tym idzie zwiększyć zapobiegliwość podmiotów uczestniczących w obrocie towarowym. Dział II rozporządzenia dotyczył działalności wyłącznie publicznych domów składowych, które podlegały w zakresie nieunormowanym w tym dziale przepisom działu I, tzn. zasadom ogólnym. Działalność publicznych domów składowych była ściśle nadzorowana przez państwo, a normy prawne ich dotyczące miały bardzo często charakter ius cogens. Rozporządzenie określało publiczny dom składowy jako przedsiębiorstwo składowe, które na podstawie przyznanej koncesji uprawnione było do dokonywania dwóch czynności, tzn. wystawiania zbywalnych przez indos dowodów składowych oraz dokonywania na żądanie składającego publicznej 35 sprzedaży złożonych u siebie towarów. Powstać one mogły na podstawie koncesji udzielonej przez Ministra Przemysłu i Handlu w porozumieniu z Ministrem Skarbu oraz innymi zainteresowanymi ministrami; np. jeżeli chodziło o domy składowe 36 zbożowe z Ministrem Rolnictwa i Dóbr Państwowych. Zgodnie z art. 17 ust. 2 rozporządzenia koncesja powinna zawierać: 1) termin rozpoczęcia działalności, 2) nazwę instytucji, w której miały być składane kwoty pieniężne (bank domicylowy), 3) wielkość kaucji, przed której złożeniem publiczny dom składowy nie mógł rozpocząć swojej działalności; służyła ona zabezpieczeniu pretensji do domu składowego z tytułu prowadzonego przedsiębiorstwa Podmioty właściwe do jej dokonania określono w przepisach przejściowych rozporządzenia (art. 56). 35 Art. 16 rozporządzenia. Art. 17 ust. 3 rozporządzenia nakładał konieczność uzyskania od Ministra Skarbu specjalnej koncesji na składowanie przedmiotów monopolu państwowego, obciążonych podatkiem spożywczym oraz nieoclonych towarów zagranicznych. 36 B. Hełczyński, Nowe prawo Kaucja mogła być uiszczona w gotówce, w obligacjach Skarbu Państwa, w papierach wartościowych wyposażonych w przywilej bezpieczeństwa pupilarnego lub polegać na zabezpieczeniu hipotecznym (art. 20 rozporządzenia). Mogły być od jej złożenia zwolnione związki samorządowe, co było moim zdaniem naruszeniem zasady równości podmiotów wobec prawa.

10 50 ROBERT JASTRZĘBSKI Oprócz tego koncesja mogła zawierać postanowienia dotyczące udziału Skarbu Państwa w zyskach oraz wymienienie, w sposób enumeratywny, towarów dopuszczonych na skład lub od niego wyłączonych. Interesującym zagadnieniem 38 była możliwość odstąpienia koncesji, za zezwoleniem Ministra Przemysłu i Handlu, innej osobie, przy czym za odstąpienie koncesji uważano zmianę składu spółki 39 posiadającej koncesję. Podanie o udzielenie koncesji musiało zawierać ustawowo 40 wymienione części oraz dokumenty dotyczące obywatelstwa osoby ubiegającej się o koncesję. W toku postępowania o przyznanie koncesji organ jej udzielający był ustawowo zobligowany do zasięgnięcia opinii o osobie przyszłego koncesjonariusza od działających organizacji gospodarczych. Odmowa przyznania koncesji lub jej ograniczenie następowało bez podania uzasadnienia, co powodowało, że decyzja administracyjna de facto była oparta na bardzo swobodnym uznaniu administracyjnym. Istotne znaczenie dla działalności publicznego domu składowego miał regulamin podlegający zatwierdzeniu przez Ministra Przemysłu i Handlu. Określał on szczegółowo warunki korzystania z publicznego domu składowego, m.in. taryfy, ulgi taryfowe, postanowienia o udzielaniu zaliczek na towar itd. Postanowienia zawierające uciążliwsze warunki niż określone w rozporządzeniu oraz w regulaminie były nieważne, oczywiście chodziło tu również o działania praeter legem. Innym ograniczeniem zasady swobody umów była możliwość ustalenia przez Ministra Przemysłu i Handlu, w drodze rozporządzenia, maksymalnej taryfy opłat dla publicznego domu składowego (art. 25 ust. 2 rozporządzenia). Poza tym nałożony został nań ustawowy obowiązek przyjmowania na skład, oczywiście w granicach jego pojemności, towarów, jeżeli tylko osoby go składające poddały się regulaminowi. 41 Przyjmowanie towarów odbywało się w chronologicznym porządku zgłoszeń. W większości uregulowania te miały zapobiec uprzywilejowaniu poszczególnych klientów przez określone domy składowe i zapewnić w ten sposób, przynajmniej formalnie, wolną konkurencję w zakresie obrotu towarowego. Poza tym, w celu zapobieżenia nadużyciom, publiczny dom składowy nie mógł pod rygorem utraty koncesji zawierać na własny lub cudzy rachunek transakcji w odniesieniu do towarów, które na podstawie koncesji mógł składować. Norma ta miała zapobiec spekulacji na cenie towaru, a tym samym chronić interesy składających. Jednakże publiczny dom składowy mógł na nie udzielać zaliczek, co dawało mu dodatkowe źródło dochodów, oprócz opłat za należności składowe. 38 Szerzej na temat koncesji w okresie II RP G. Skall, Rola koncesjonariusza w świetle kolizji prawa publicznego z prawem prywatnym, Katowice? (około 1938 r.). 39 Nie dotyczyło to zmiany składu spółki akcyjnej z ograniczoną odpowiedzialnością, spółdzielni oraz komandytystów (komandytariuszy); art. 18 in fine rozporządzenia. 40 Były to m.in.: projekt regulaminu składowego, oznaczenie towarów, które mogą być przyjmowane na skład, oznaczenie bliskości arterii komunikacyjnych, dane dotyczące osoby ubiegającej się o koncesję (jej charakter prawny, wyciąg z rejestru handlowego, statut jeżeli jest to osoba prawna itd.); art. 19 rozporządzenia. 41 Dom składowy publiczny nie mógł udzielać poszczególnym klientom osobistych ulg i zniżek, przy czym regulamin mógł zawierać taryfę degresywną w stosunku do dużej ilości towaru lub długiego okresu składu (art. 27 ust. 3 rozporządzenia).

11 PRAWNE REGULACJE FUNKCJONOWANIA DOMÓW SKŁADOWYCH W celu ochrony złożonego towaru, na podstawie art. 28 rozporządzenia, będącego lex specialis w stosunku do omawianego wyżej art. 7, nałożono na składowy dom publiczny obowiązek ubezpieczenia od ognia, na koszt składającego, towaru przyjętego na przechowanie. Od tego obowiązku mogło zwolnić tylko wyraźne polecenie składającego. Obowiązek ubezpieczania towaru był szeroko dyskutowany, nawet jeden z komentatorów prawa o domach składowych, podnosił, aby było ono obligatoryjne, bez względu na przeciwną wolę składającego, w wypadku, gdy na 42 towar został wydany dowód składowy. Oczywiście takie unormowanie miałoby zapewnić bezpieczeństwo obrotu dowodami składowymi, a tym samym dać gwarancję wypłaty kwoty pieniężnej od ubezpieczyciela na rzecz osoby uprawnionej w razie zniszczenia bądź uszkodzenia składowanego towaru. Najważniejszą i najtrudniejszą część prawa o domach składowych stanowił dział 43 dotyczący dowodów składowych. Zresztą główny twórca ustawy, profesor Antoni Górski stwierdził, że...wielką trudność techniki prawnej przedstawiało wobec różnorodności praw dzielnicowych dobre unormowanie dowodów składowych. W rozporządzeniu przyjęto system podwójnego dowodu składowego, 44 ówcześnie występujący m.in. w prawie francuskim, belgijskim, włoskim, 45 austriackim i węgierskim. Dowód składowy był wycięty z księgi jukstowej, prowadzonej przez przedsiębiorstwo składowe, na żądanie składającego towar. Stanowił on papier wartościowy (obiegowy) oraz dowód złożenia towarów, a tym samym umowy zawartej między składającym lub każdorazowym posiadaczem rewersu a domem składowym. Dowód składowy składał się z dwóch połączonych ze sobą, lecz dających się oddzielić części, a mianowicie z rewersu, czyli składowego dowodu posiadania, i z warrantu składowego dowodu zastawniczego (art. 29 ust. 1 rozporządzenia). Obydwie części były identyczne i musiały zawierać ściśle przez 46 rozporządzenie określone elementy. Można je było przenosić przez indos łącznie albo oddzielnie, przy czym dopóki obydwie części były nie rozdzielone indos rewersu pociągał ex lege przeniesienie warrantu. W związku z tym można było wyodrębnić następujące sytuacje przenoszenia dowodu składowego: 1) łączny indos rewersu i warrantu albo rewersu, 2) oddzielny indos warrantu mogący być połączony albo z pozostawieniem rewersu w rękach składającego, albo indosem rewersu na rzecz osoby trzeciej. W pierwszym wypadku indos skutkował przeniesieniem na indosatariusza własności złożonego towaru oraz wszelkich wynikających z tego faktu uprawnień składającego do domu składowego. Oczywiście oprócz indosu konieczną przesłanką 47 nabycia złożonego towaru było wręczenie rewersu. 42 Szerzej o tym A. Tempel, Prawo o domach składowych, PPH Często ówczesne ustawodawstwa ograniczały się tylko do unormowania form i skutków prawnych wystawiania dowodów składowych (B. Hełczyński, Nowe prawo...). 44 A. Górski, Prawo polskie..., s Iuxta (łac.) obok, blisko, według. 46 Rozporządzenie wymieniało enumeratywnie 8 punktów, z których miały składać się obydwie części dowodu składowego. 47 Szerzej na ten temat S. Szer, Dowody składowe... Jest to, zdaniem S. Szera, konsekwencją teorii reprezentacyjnej, według której wręczenie papieru wywołuje te same skutki co wręczenie rzeczy, ponieważ papier jest surogatem rzeczy.

12 52 ROBERT JASTRZĘBSKI Pierwszy indos warrantu powodował powstanie: 1) umowy zastawu, 2) papieru wartościowego. Treść pierwszego indosu warrantu powinna była być zarejestrowana w księdze domu składowego (księdze jukstowej) i zawierać: 1) imię i nazwisko oraz adres indosatariusza, 2) oznaczenie wraz z należnościami ubocznymi kwoty pieniężnej, dla której zabezpieczenia ustanawia się na towarze prawo zastawu, 3) termin płatności wierzytelności (art. 31 rozporządzenia). Dane powyższe należało umieścić również na rewersie. Zaniedbanie tych formalności powodowało nieważność indosu. Adres wierzyciela miał ułatwić, zdaniem 48 Seweryna Szera, przedterminowe umorzenie długu. Natomiast według Maurycego Allerhanda pierwszy indos nie mógł być indosem otwartym (in blanco), gdyż w przypadku nabycia praw wynikających z zastawu osoba nabywcy nie powinna 49 była budzić wątpliwości. Oprócz tych formalności dla ustanowienia zastawu na towarze, zgodnie z art. 34 rozporządzenia, konieczne było wręczenie wierzycielowi indosowanego na niego warrantu, bowiem zastaw będąc umową realną, dochodził do skutku przez wręczenie rzeczy. Oczywiście dom składowy był tylko dzierżycielem owej rzeczy, na którą zgodzili się zastawca i zastawnik. Reasumując indos warrantu tworzył umowę zastawu między indosantem- -zastawcą a pierwszym indosatariuszem, tzn. wierzycielem-zastawnikiem. Natomiast pierwszy i następne indosy rewersu powodowały tylko to, że indosanci rewersu nabywali jedynie prawo własności towaru ograniczone rzeczowym prawem zastawu (iura in re aliena). Również i w tym wypadku konieczną przesłanką nabycia towaru złożonego w publicznym domu składowym było wręczenie rewersu. W związku z tym przy wykorzystaniu indosowania rewersu towar złożony w domu składowym mógł zmieniać swego właściciela dość często, nie zmieniając swego miejsca, a co za tym idzie nabywca rewersu miał...zupełną pewność, że jego 50 kontrahent nie może tego towaru sprzedać powtórnie i wydać innej osobie. Indos rewersu spełniał rolę czysto obiegową, w związku z tym wzajemne stosunki indosantów rewersu (z warrantem lub bez niego) do ich indosatariuszy nie regulowały 51 zasady prawa wekslowego, gdyż indosant dowodu składowego nie odpowiadał wobec swoich następców wekslowo, ale jedynie na zasadzie odpowiedzialności 52 cywilnej cedenta. Posiadacz rewersu, chcąc otrzymać towar pochodzący z domu składowego, musiał wykupić warrant. Oczywiście mógł również ustanowić zastaw 48 Szerzej na ten temat S. Szer, Pierwszy indos warrantu, Palestra 1928, nr Tym m.in. warrant różnił się od weksla, gdzie wskazanie osoby indosatariusza nie było i nie jest przesłanką jego ważności. M. Allerhand, Kodeks Handlowy. Komentarz, Lwów B. Hełczyński, Nowe prawo..., s Ad exemplum: przepisy dotyczące solidarnej odpowiedzialności indosantów, zarzuty wekslowe, o zwrotnym poszukiwaniu itd. 52 S. Szer, Domy składowe...

13 PRAWNE REGULACJE FUNKCJONOWANIA DOMÓW SKŁADOWYCH za pomocą rewersu, przy wykorzystaniu indosu zastawniczego w celu uzyskania kredytu. Do indosów dowodu składowego lub jego części należało stosować odpowiednio postanowienia art. 11, 12, 13, 15, 16 i 19 prawa wekslowego z dnia 14 listopada 1924 roku. Zdaniem wielu komentatorów rozporządzenia o domach składowych 54 wyliczenie tych artykułów nie miało charakteru ścisłego. Wymienione przepisy prawa wekslowego in concreto dotyczyły: bezwarunkowości indosu, indosu otwartego (in blanco), formalnej legitymacji wynikającej z weksla, indosu po terminie 55 płatności oraz zarzutów wekslowych. Pierwotny posiadacz rewersu i jego następcy prawni powinni byli przed upływem terminu płatności wierzytelności zabezpieczonej zastawem towaru złożyć 56 sumę pieniężną w banku domicylowym, który określała koncesja. Miał on wypłacić posiadaczowi warrantu kwotę złożoną na jego rachunek. Bank domicylowy 57 był instytucją nieznaną innym ustawodawstwom. Do owego banku, którego nazwa miała być wymieniona w regulaminie, wpłacane były także sumy uzyskane ze sprzedaży towaru na rzecz posiadacza rewersu lub warrantu. Celem tego uregulowania, ograniczającego de facto swobodę stron i konkurencję banków, było zabezpieczenie kwot pieniężnych, które zostały złożone przez strony lub były im należne. Bezpieczeństwo obrotu zostało też wzmocnione przez dyspozycję zawartą w art. 39 rozporządzenia, która nakazywała prowadzenie oddzielnego konta od konta własnego domu składowego na zaspokojenie posiadaczy rewersów i warrantów, przy czym kwoty na nim złożone, w stosunku do wierzycieli domu składowego, uważane były za własność posiadaczy rewersów i warrantów. Gdy posiadacz rewersu nie wykupił warrantu w dniu płatności, który był określony w treści pierwszego indosu warrantu, wówczas prawny posiadacz warrantu powinien był stwierdzić protestem bezskuteczność przedstawienia warrantu do zapłaty bankowi domicylowemu, pod rygorem utraty prawa zwrotnego poszu- 53 Ibidem. Indos zastawniczy był przewidziany przez art. 18 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 14 listopada 1924 roku o prawie wekslowem (Dz. U. nr 100, poz. 926). Zdaniem cytowanego autora art. 32 rozporządzenia, nota bene nie wspominający nic o wyżej wymienionym artykule prawa wekslowego, nie może być interpretowany ściśle, a co za tym idzie zawiera tylko przykładowe wymienienie artykułów prawa wekslowego stosowanych do indosów dowodu składowego lub jego części. Ciekawe uzasadnienie tego poglądu ibidem. Szerzej na ten temat J. Sułkowski, O prawie zastawu na wekslu. Studium z prawa francuskiego, Poznań 1925; R. Jastrzębski, Zastaw na wekslu, Przegląd Ustawodawstwa Gospodarczego 1997, nr W kodeksie handlowym z 1934 w ogóle zrezygnowano ze szczegółowego wyliczenia artykułów prawa wekslowego na rzecz ogólnego sformułowania: Do indosów dowodu składowego lub jego części stosuje się odpowiednio przepisy prawa wekslowego o indosie (art. 657 k.h.). 55 Przepisy te prawie w niezmienionej formie zostały zawarte w prawie wekslowym z 11 maja 1936 r. (Dz. U. nr 37, poz. 282). 56 Nazwa wywodzi się z prawa wekslowego, gdzie domicyliatem jest osoba, która nie uczestniczy w stosunku wekslowym, jednakże u tej osoby jest płatny weksel. 57 Podobna instytucja istniała w carskiej Rosji, gdzie była ona wskazana przez Ministra Skarbu. Szerzej na ten temat W. Andrychiewicz, Studya...

14 54 ROBERT JASTRZĘBSKI 58 kiwania (art. 41 rozporządzenia). Protest powinien był być dokonany w dzień płatności wierzytelności lub w ciągu dwóch dni powszednich po tym dniu. Do protestu stosowane były odpowiednio postanowienia artykułów prawa wekslowego. Poza tym protest mógł być zastąpiony poświadczeniem banku domicylo wego, iż warrant przedłożony do zapłaty nie został wykupiony. Oprócz tego pierwszy indosant warrantu albo następni indosanci mogli umieścić na warrancie klauzulę bez kosztów lub inną równoznaczną, zwalniającą posiadacza warrantu od protestu, przy czym nie zwalniała go ona od przedstawienia warrantu w banku domicylowym. Zastrzeżenie takie, jeżeli pochodziło od wystawcy warrantu, było skuteczne wobec wszystkich indosantów. Interesującą kwestią było zagadnienie dotyczące dokonania protestu przeciwko pierwszemu indosantowi, tzn. wystawcy warrantu. Rozporządzenie tej sprawy klarownie nie rozstrzygało. Jednakowoż, moim zdaniem, należy przyjąć za Sewerynem Szerem, że...pojęcie akceptanta pokrywa się z pojęciem wystawcy warrantu, którego odpowiedzialność co do zakresu będzie ta sama, jak i odpowiedzialność 61 akceptanta.w związku z tym, zgodnie z art. 52 prawa wekslowego w związku z art. 49 rozporządzenia o domach składowych, niedołożenie tego aktu diligencji nie powodowało utraty prawa regresu w stosunku do wystawcy warrantu. Poza tym posiadacz warrantu powinien był złożyć pisemny wniosek dotyczący sprzedaży towaru w ciągu 30 dni od upływu terminu do złożenia protestu. Gdy tego drugiego aktu diligencji warrantowej zaniedbał, wówczas tracił prawo zwrotnego poszukiwania, oczywiście nie w stosunku do wystawcy warrantu (akceptanta warrantowego). Obydwa akty, tzn. protest i sprzedaż towaru w określonym czasie, 62 były koniecznymi warunkami, które musiały być spełnione łącznie, aby można było skorzystać z prawa regresu. Należy jednak pamiętać, że regres warrantowy był czymś szczególnym, można rzec wtórnym, gdyż uzależniony był od wyników sprzedaży towaru. Bowiem jeżeli posiadacz warrantu, zgodnie z art. 47 ust. 1 rozporządzenia, otrzymał pełne zaspokojenie, wówczas unieważniało się warrant, wnosząc 63 wzmiankę do księgi jukstowej, a regres był po prostu zbędny. Miało to miejsce w sytuacji, gdy sprzedaż towaru pokrywała w całości bądź przekraczała należność posiadacza warrantu. 58 Protest miał dotyczyć nieotrzymania zapłaty lub otrzymania niezupełnej zapłaty u domicyliata, tzn. banku domicylowego. 59 Art. 37, l. 1, 78, 79, 84, 85 ust. 1, 86, 87 i prawa wekslowego z 14 listopada 1924 r. 60 Art. 41 in fine rozporządzenia. Sposób przeprowadzenia protestu podobny był do unormowań zawartych w prawie czekowym (Dz. U. nr 100, poz. 927). 61 S. Szer, Dowody składowe... Znajduje się tam bardzo interesująca argumentacja. 62 Sprzedaż z powodu niewykupienia w terminie warrantu powinna była być zarządzona w czasie możliwie najkrótszym, przy czym nie mogła się odbyć wcześniej, jak w 3 dni po zgłoszeniu na piśmie wniosku (art. 43 rozporządzenia). 63 Inaczej swoją pretensję zaspokajał za skład lub zaliczkę dom składowy. Protest w tym wypadku był zbędny; dom składowy musiał jednorazowo na koszt posiadacza rewersu ogłosić w dziennikach przeznaczonych na ogłoszenie wpisów do rejestru handlowego, że towar będzie sprzedany w ciągu 15 dni od daty ogłoszenia, jeżeli w tym czasie wierzytelności domu składowego nie zostaną zaspokojone (art. 44 rozporządzenia).

15 PRAWNE REGULACJE FUNKCJONOWANIA DOMÓW SKŁADOWYCH Sprzedaż towaru dokonywana była na zasadzie licytacji, a sposób jej przeprowadzenia zależał od przepisów dzielnicowych. Z sumy pieniężnej osiągniętej ze sprzedaży bądź kwot wpłaconych na podstawie odszkodowania dom składowy publiczny był obowiązany zaspokoić ciążące na towarze należności, w porządku określonym w rozporządzeniu. Były to tzw. przywileje mające pierwszeństwo przed wierzytelnościami posiadacza warrantu wraz z należnościami ubocznymi. W przypadku, gdy posiadacz warrantu nie zgłosił się w ciągu 3 dni po odbiór wierzytelności lub gdy posiadacz rewersu nie zgłosił się w tym samym terminie po 66 odbiór ewentualnej nadwyżki, publiczny dom składowy powinien był złożyć te kwoty na rachunkach w banku domicylowym (art. 47 rozporządzenia). Natomiast w braku pełnego zaspokojenia posiadacza warrantu należało zaznaczyć na nim częściową zapłatę oraz zapisać ten fakt w księdze jukstowej, zaś warrant zwrócić posiadaczowi w celu dokonania przez niego prawa regresu (art. 48 rozporządzenia). Zwrotne poszukiwanie niepokrytej części wierzytelności z ceny uzyskanej ze sprzedaży lub kwoty wpłaconej przez zakład ubezpieczeń odbywało się według prawa 67 wekslowego. Nie został wprowadzony przez rozporządzenie obowiązek notyfikacji 68 poprzedników o zdarzeniach, które spowodowały zwrotne poszukiwanie. Regulacja ta była dziwna o tyle, że zgodnie z art. 50 rozporządzenia, każdy indosant 69 warrantu miał prawo go wykupić. Poza tym posiadacz warrantu mógł zrezygnować z dochodzenia reszty sumy pieniężnej w drodze regresu i indosować warrant na rzecz osoby trzeciej. Wówczas, zgodnie z art. 19 prawa wekslowego, indos taki miał 70 charakter cesji. 71 Roszczenia posiadacza warrantu, który nie dopełnił czynności zachowawczych, o których była mowa wyżej, przedawniały się z upływem 6 miesięcy od sprzedaży towaru. Natomiast roszczenia indosantów warrantu między sobą przedawniały się w ciągu 6 miesięcy od dnia wykupienia przez indosanta warrantu lub doręczenia skargi. Do przerwy przedawnienia należało stosować postanowienia prawa wekslo- 64 Porządek był następujący: 1) koszty sprzedaży, 2) nieuiszczone od towarów opłaty skarbowe, 3) zabezpieczone ustawowym prawem zastawu należności publicznego domu składowego, 4) wierzytelności posiadacza warrantu z należnościami ubocznymi (art. 46 rozporządzenia). 65 Było to wzorowane na prawie hipotecznym (stąd m.in. nazwa dla dowodu składowego weksel hipoteczny), gdzie istniała taka instytucja w prawie o przywilejach i hipotekach zatwierdzonym 13 czerwca i ogłoszonym 6 sierpnia 1825 r. (Dz. Pr. IX. 355). 66 Miało to miejsce, gdy po zaspokojeniu wszystkich przywilejów oraz wierzytelności posiadacza warrantu wraz z należnościami ubocznymi ze sprzedaży towaru pozostała suma pieniężna. 67 Art. 42, 45-49, 52, 53, prawa wekslowego z dnia 14 listopada 1924 r. 68 K. Petyniak-Sanecki, Domy składowe... Notyfikacja polega na zawiadomieniu przez posiadacza i indosantów swoich poprzedników i wystawcy o powstaniu ich prawa do roszczeń zwrotnych, które powstały w wyniku nieprzyjęcia weksla lub niezapłacenia sumy wekslowej. 69 Szerzej na ten temat S. Szer, Dowody składowe Podobny przypadek zachodził, zdaniem S. Szera, wtedy gdy w ogóle nie zaprotestowany warrant został indosowany, ponieważ mimo że posiadacz warrantu tracił prawo regresu, to jednak nadal istniał stosunek wynikający z cywilnego przelewu wierzytelności. 71 Zdaniem S. Szera należało rozróżnić przedawnienie prawa realizacji zastawu drogą publicznej sprzedaży od prawa zwrotnego poszukiwania. W pierwszym wypadku należało stosować normy prawne powszechne (prawo cywilne), zaś w drugim art. 51 rozporządzenia o domach składowych.

16 56 ROBERT JASTRZĘBSKI 72 wego. Oprócz tego można było dochodzić roszczeń z tytułu niesłusznego (bezpodstawnego) wzbogacenia, jeżeli zobowiązanie warrantowe wystawcy warrantu (zastawcy) wygasło wskutek przedawnienia lub zaniedbania czynności zachowawczych. Uprawnionym do tego był posiadacz warrantu, jeśli udowodnił, że wy- 73 stawca warrantu z jego szkodą wzbogacił się niesłusznie. W przypadku zaginięcia rewersu lub warrantu można było wdrożyć postępowanie amortyzacyjne...mające na celu uznanie zaginionego papieru wartościowego za bezwartościowy, nawet gdyby został on w przyszłości odnaleziony oraz zachowanie praw, które wynikały z dowodu dla posiadacza zaginionego dokumentu. Postępowanie amortyzacyjne dokumentów składowych wzorowane było na prawie wekslowym. Istotnym postanowieniem rozporządzenia był art. 36 in fine określający, że egzekucji podlega wyłącznie dowód składowy lub jedna z jego części...nie zaś towar 76 złożony lub prawa na nim posiadaczowi dowodu składowego przysługujące. Poza tym rozporządzenie zawierało postanowienia karne dotyczące działań sprzecznych z prawem o domach składowych publicznych. Sankcje były natury pieniężnej oraz mogły dotyczyć odebrania koncesji przez Ministra Przemysłu i Handlu (art. 54, 55 rozporządzenia). Rozporządzenie o prawie o domach składowych generalnie spotkało się z aprobatą zarówno sfer gospodarczych, jak i prawniczych. Oczywiście nie obyło się bez 77 krytyki, dotyczącej przede wszystkim uregulowań administracyjnych, zawartych w rozporządzeniu. Główne zarzuty obejmowały: 1) brak określenia nazwy prywatnego domu składowego; 2) ograniczenie autonomii stron przy zawieraniu umowy składu, powodujące, że stawała się ona umową z przyłączenia, tzn. umową adhezyjną; 3) ubezpieczenie złożonego towaru; zdaniem wielu komentatorów prawa składowego powinno było dotyczyć nie tylko ubezpieczenia od ognia, ale powinno mieć charakter ius cogens, gdyż zapewniałoby obrotowi warrantowemu większą pewność obrotu; 4) nałożenie na przedsiębiorcę składowego ustawowego obowiązku dokonywania czynności konserwacyjnych przewidzianych starannością kupiecką (art ust. 3 rozporządzenia), nawet w przypadku zwolnienia przez składającego od ich dopełnienia; 72 Art. 71, 74 prawa wekslowego (art. 52 rozporządzenia). 73 Art. 49 rozporządzenia w związku z art. 75 prawa wekslowego. Oczywiście należy uznać, że wystawca warrantu odpowiada jak akceptant. 74 A. Doliński, Polskie prawo wekslowe, Poznań Szerzej na ten temat: S. Janczewski, Prawo handlowe..., s. 327; J. Namitkiewicz, Podręcznik prawa... upadłościowego, s. 173; S. Szer, Dowody składowe..., s A. Górski, Prawo polskie..., s. 52 (za S. Szer, Dowody składowe..., s. 234). 77 Ad exemplum: B. Hełczyński, Nowe prawo...; A. Siebeneichen, Prawo...; A. Górski, Prawo polskie Zdaniem A. Templa obowiązek taki powinien dotyczyć domów składowych publicznych, ale nie prywatnych (Prawo...).

17 PRAWNE REGULACJE FUNKCJONOWANIA DOMÓW SKŁADOWYCH ) postanowienia karne, zwłaszcza tryb nałożenia kary pieniężnej, gdyż rozporządzenie nie przewidywało postępowania administracyjno-sądowego, lecz tylko karno-administracyjne; toczyło się ono bowiem tylko w instancjach administracyjnych; 6) odbieranie koncesji (art. 55 rozporządzenia) przez Ministra Przemysłu i Handlu, które miało charakter uznania administracyjnego i było pozbawione kontroli sądowej. Jednakże, mimo tych niedociągnięć, główny twórca aktu prawnego, prof. Antoni Górski swój artykuł dotyczący omawianego rozporządzenia zakończył zdaniem: Oby praktyka życia wykazała, że nowe prawo polskie istotnie jest dla rozwoju 79 gospodarczego kraju pomocne! Następną regulacją prawną był kodeks handlowy, który obowiązywał na całym obszarze państwa polskiego od 1 lipca 1934 roku. Przepisy dotyczące domów składowych zawarte były w księdze II, dziale III, rozdziale VIII tego aktu prawnego. Podobnie jak rozporządzenie z 1924 roku, rozdział VIII został podzielony na 81 dwie części: część ogólną i część dotyczącą publicznych domów składowych. Oprócz tego funkcjonowanie domów składowych było regulowane rozporządzeniem Rady Ministrów z dnia 25 lipca 1936 roku o warunkach i sposobie koncesjonowania domów składowych oraz rozporządzeniem Ministra Sprawiedliwości 82 z dnia 1 lipca 1934 roku wydanym w porozumieniu z Ministrami Przemysłu i Handlu oraz Skarbu o trybie dokonywania licytacji publicznej, przewidzianej w art. 510, , 670 kodeksu handlowego. Wymienione wyżej akty prawne były de facto powtórzeniem unormowań zawartych w rozporządzeniu Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 28 grudnia 1924 roku o prawie o domach składowych. Jednakże zwierały istotne modyfikacje, z których najważniejsze były następujące: 1) została rozstrzygnięta niejasna kwestia dotycząca ustawowego prawa zastawu, bowiem zgodnie z art. 640 k.h. prawo zastawu służyło przedsiębiorcy składowemu do zabezpieczenia wszelkich należności, choćby wynikały z umów składu innych 84 towarów ; 79 A. Górski, Prawo polskie..., s Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. (Dz. U. nr 57, poz. 502). Rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 28 grudnia 1924 r. o prawie o domach składowych zostało uchylone przez art. IV pkt 2 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. (Dz. U. nr 57, poz. 503 z póź. zm.). 81 Rozdział VIII dzielił się na: Oddział I Przepisy ogólne (art ) oraz Oddział II Domy składowe (art ). Szerzej na temat tych unormowań kodeksu handlowego: J. Namitkiewicz, Kodeks...; T. Dziurzyński, Z. Fenichel, M. Honzatko, Kodeks Handlowy. Komentarz, Kraków 1936; M. Allerhand, Kodeks Dz. U. nr 59, poz. 434 zmiana 1939 r. nr 89, poz Dz. U. nr 59, poz Szerzej na temat ustawowego prawa zastawu w kodeksie handlowym: A. Tempel, Umowa składu w Kodeksie Handlowym, PPH 1934, nr 8; Z. Fenichel, Ustawowe prawo zastawu w kodeksie handlowym, PPH 1937; Z. Fenichel, Przechowanie a skład, PPH 1935; J. Lewy, Zastaw handlowy, PPH 1936; S. Goldstein, Zastaw według polskiego prawa handlowego, PPH 1934.

18 58 ROBERT JASTRZĘBSKI 2) wprowadzono, zgodnie z art. 637 k.h., sprzedaż towaru z wolnej ręki, w wypadku gdy towar narażony był na zepsucie ; przedtem dopuszczalna była tylko 85 sprzedaż w drodze licytacji; 3) wypowiedzenie umowy składu mogło nastąpić po dwóch miesiącach (art k.h.), a nie po trzech; 4) złagodzono rygory art. 24 rozporządzenia, na podstawie którego...postanowienia umowne, zawierające dla składającego uciążliwsze warunki, niż przepisane niniejszym prawem są nieważne, bowiem zgodnie z art. 650 k.h. pierwszeństwo przed przepisami prawa miały przepisy regulaminu i dopiero gdy brak odpowiednich postanowień w regulaminie na ich miejsce wstępował kodeks handlowy lub kodeks zobowiązań; rozwiązanie to dawało, zdaniem Aleksandra Templa, Ministrowi Przemysłu i Handlu możliwość przy zatwierdzaniu regulaminów...dopuścić odchylenia, od przepisów ustawy, jakie uzna za wskazane w celu szerszego rozwoju 86 operacji składowych ; 5) dodano do treści pierwszego indosu warrantu, mającej charakter ius cogens, podpis indosanta; 6) przepisy prawa wekslowego, które należało stosować do rewersu i warrantu, nie były expressis verbis wymienione w kodeksie handlowym, jak w rozporządzeniu z 1924 roku, podano jedynie ogólną formułę dotyczącą ich odpowiedniego stosowania; 7) najbardziej krytykowany art. 3 ust. 3 rozporządzenia, nakładający na przedsiębiorcę składowego bezwzględny obowiązek dokonywania czynności konserwacyjnych, nawet w wypadku zwolnienia go od ich dokonywania przez składającego, pozostał, choć w zmienionej nieco formie (art k.h.), przy czym istniała możliwość ominięcia tej regulacji przez odpowiednie zredagowanie regulaminów zatwierdzanych przez Ministra Przemysłu i Handlu; 8) niektóre istotne kwestie, np. dotyczące udzielania zaliczek na złożony towar, były unormowane w wymienionym wyżej rozporządzeniu Rady Ministrów. Podobnie, jak ostatnią kwestię, unormowano w rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 25 lipca 1936 roku koncesjonowanie domów składowych. W 1 ust. 1 wyżej wymienionego rozporządzenia określono explicite, że udzielenie koncesji na otwarcie i prowadzenie domu składowego wydane przez Ministra Przemysłu i Handlu 87 ma charakter uznania administracyjnego. Konsekwencją tego było, zgodnie z art. 6 pkt 2 rozporządzenia Prezydenta z dnia 27 października 1932 roku o Najwyższym 88 Trybunale Administracyjnym, wyłączenie spod orzecznictwa Trybunału spraw związanych z udzieleniem, zawieszeniem i cofnięciem koncesji. 85 Podobnie z wolnej ręki sprzedawano towar, gdy ten miał cenę giełdową lub targową (art. 670 kh). 86 A. Tempel, Umowa składu w Kodeksie Handlowym, PPH 1934, nr 8, s W przypadku domu składowego mającego przyjmować na skład wytwory gospodarstw wiejskich i przemysłu rolnego koncesja była udzielana przez Ministra Przemysłu i Handlu w porozumieniu z Ministrem Rolnictwa i Reform Rolnych ( 1 ust. 2 rozporządzenia). 88 Dz. U. nr 94, poz. 806; art. 6 pkt 2: Spod orzecznictwa Trybunału wyłącza się:... 2) sprawy w których władze administracyjne uprawnione są do rozstrzygania według swobodnego uznania, w granicach pozostawionych temu uznaniu.

19 PRAWNE REGULACJE FUNKCJONOWANIA DOMÓW SKŁADOWYCH Nadzór nad domem składowym sprawował Minister Przemysłu i Handlu, który mógł mianować, w razie potrzeby, delegatów mających prawo wstępować na teren domu składowego oraz prawo przeglądania księgowości tegoż domu. Poza tym dom składowy był zobowiązany raz na pół roku przedstawiać wykazy obrotu towarowego, taryfę pobieranych opłat oraz jej zmiany ( 13, 14 rozporządzenia Rady Ministrów). UWAGI KOŃCOWE Reasumując instytucja domów składowych odgrywała istotną rolę w życiu gospodarczym II Rzeczypospolitej. Jednakże operacje warrantowe nie rozwinęły się na tak szeroką skalę, zwłaszcza po wejściu w życie rozporządzenia z 1924 roku. Stan ten istniał...w znacznej mierze dzięki rygorystycznym przepisom prawa o domach składowych z 1924 r., bowiem ingerencja ustawodawcy sięgała zbyt daleko 89 w stosunki między przedsiębiorcą składowym a składającym towar. Egzemplifikacją tego był art. 24 rozporządzenia, według którego...postanowienia umowne zawierające dla składającego uciążliwsze warunki niż przepisane niniejszym prawem są nieważne. Jednakowoż znaczenie instytucji domów składowych nie było małe. Niech świadczy o tym fakt, że w okresie II RP, zgodnie z przepisami Statutu Banku Polskiego, bank ten był upoważniony do dyskonta warrantów i pokrywania nimi emisji banknotów. Jeżeli chodzi o dyskonto, to dotyczyło ono warrantów płatnych najdalej w ciągu 3 miesięcy i posiadających co najmniej dwa podpisy osób lub firm zasługujących na pełne zaufanie. Wyjątek stanowiły warranty zabezpieczone całkowicie produktami rolnymi, gdyż termin ich płatności wynosił 6 miesięcy. Warranty, podobnie jak inne papiery wartościowe, zwłaszcza weksle, podlegały ocenie Komitetów Dyskontowych Banku Polskiego, które rozstrzygały większością głosów o przyjmowaniu do dyskonta papierów wartościowych i udzielonych na ich podstawie kredytach. 90 Poza tym banki prywatne i banki państwowe, na podstawie przedkładanych dowodów składowych, udzielały kredytów. Figurują one najczęściej w Roczniku Statystyki RP albo Małym Roczniku Statystycznym pod pozycją pożyczek warrantowych lub towarowych. Oczywiście nie przewyższały one, w okresie II RP, swoją wielkością kredytu wekslowego, jednakże miały znaczący wpływ na bilanse poszczególnych banków. Z zadowoleniem należy przyjąć, że instytucja domów składowych w niedługim czasie znowu zacznie funkcjonować w polskim życiu gospodarczym, bowiem 89 A. Tempel, Umowa składu..., s Statut Banku Polskiego po uwzględnieniu zmian 1927 r., Warszawa Konkretnie art. 53a, 55a i 58 tegoż statutu.

20 60 ROBERT JASTRZĘBSKI w dniu 19 lutego 1999 roku Sejm na 44 posiedzeniu, po pierwszym czytaniu, skierował do komisji sejmowych dwa projekty ustaw o domach składowych. Jeden z nich (projekt rządowy) jest wprost oparty na kodeksie handlowym z 1934 roku. Oczywiście obecny ustawodawca, jak ognia, powinien się wystrzegać stosowania dawnych unormowań, zwłaszcza w sferze gospodarczej, do czasów nam współczesnych. Jednakże niektóre rozwiązania prawne, zwłaszcza dotyczące dowodów składowych, mogą być wprost inkorporowane do przyszłych uregulowań instytucji domów składowych. Bowiem oparte są one na rozwiązaniach prawa wekslowego, które w niezmienionej formie obowiązują w Polsce od 1936 roku i mają zasięg ogólnoświatowy. Dlatego też miejmy nadzieję, że te regulacje, pokrótce przeze mnie omówione, będą stanowić punkt odniesienia do nowych, gdyż po co szukać rozwiązań, jeżeli kiedyś istniejące można tylko adaptować do obecnych stosunków gospodarczych.