Polskie i słowackie liczenia kozic Rupicapra rupicapra tatrica

Transkrypt

1 Tatrzański Park Narodowy na tle innych górskich terenów chronionych, tom III Zakopane 2006 Polskie i słowackie liczenia kozic Rupicapra rupicapra tatrica założenia, metody, źródła błędów Barbara Chovancová 1, Filip Zięba 2, Tomasz Zwijacz Kozica 2 1 Výskumná stanica ŠL TANAP, Tatranská Lomnica, e mail: chovancova@vstanap.sk 2 Tatrzański Park Narodowy, Chałubińskiego 42a, PL Zakopane, Polska; e mail: fzieba@tpn.pl tzwijacz@tpn.pl Wprowadzenie Od momentu powstania obu tatrzańskich parków narodowych (TPN w Polsce i TANAP na Słowacji), kozi ca jest ich oficjalnym symbolem. Nie był to wybór przy padkowy, gdyż od czasu pamiętnej ustawy z 1868 roku, względem zakazu łapania, wytępienia i sprzedawania zwierząt alpejskich właściwych Tatrom, świstaka i dzi kich kóz, kozica stała się symbolem ochrony przyrody tatrzańskiej. Nic więc dziwnego, że od początku istnie nia parków narodowych w Tatrach wiele uwagi poświę cano właśnie temu gatunkowi. Monitoring liczebności populacji wszelkich gatun ków zwierząt jest niezbędny do ich skutecznej ochrony. Liczebność kozic, którą w momencie powołania tatrzań skich parków narodowych oszacowano na około 235 osobników po stronie słowackiej (Blahout 1972) i 60 w Polsce (Podobiński 1961), stała się jednym z podsta wowych mierników skuteczności ochrony całej tatrzań skiej przyrody. Liczenia tatrzańskich kozic rozpoczęto w 1932 roku na Słowacji, stosując metodę opracowaną przez Jozefa Müllera, który później, po utworzeniu w 1949 roku TA NAP, został w nim kierownikiem działu ochrony przyro dy (Blahout 1972). Inicjatorem była Generalna Dyrekcja Lasów Państwowych (Mihál 1977). Liczenia te miały stać się podstawą ustalenia limitów odstrzału kozic, które po dziesięciu latach ochrony znowu stały się gatunkiem łow nym (Janiga, Zámečniková 2002). Pierwsze liczenia od bywały się w ramach rewirów łowieckich, a Jozef Müller twierdził, że ich wyniki były zawyżane (Anonim 1963). Liczenia prowadzili między innymi właściciele i najem cy poszczególnych rewirów, a chęć zwiększenia limitów odstrzału mogła być przyczyną zawyżania pogłowia zwierzyny. Po utworzeniu TANAP w 1949 roku i objęciu kozic ochroną, liczenia odbywały się dalej w identycz ny sposób. Po polskiej stronie podobną akcję przepro wadzono po raz pierwszy w 1957 roku sposobem stoso wanym na Słowacji i w terminie uzgodnionym z zarzą dem TANAP. Główne założenia liczenia kozic, opracowane przez Müllera w 1932 roku, obowiązują do dziś. Cały obszar występowania kozic jest podzielony na rejony obserwa cyjne. Ich liczba była zmienna po polskiej stronie jest ich obecnie 30, po słowackiej 60. Rejony te są przydzie lane zespołom spisowym, których zadaniem jest dokładna penetracja przydzielonego terenu. Zespoły otrzymują arkusz spisowy, do którego wpisują dokładną godzinę obserwacji, informacje na temat płci i wieku zwierząt, ewentualnie ich stanu zdrowotnego lub cech szczegól nych. Kozice zauważone w sąsiednich rejonach (także za granicą państwową) są również odnotowywane. Za sadnicze liczenie odbywa się w okresie rui, kiedy capy są bardziej ruchliwe i zbliżają się do kierdeli złożonych z kóz i młodych. Trwa ono dwa dni (dawniej nawet trzy dni). Arkusze spisowe przekazywane są do dyrekcji par ku, gdzie poddaje się je analizie celem wyeliminowania powtarzających się obserwacji. Na koniec porównuje się wyniki uzyskane w obu parkach narodowych. Dokładność stosowanej w Tatrach metody liczenia kozic budzi duże zastrzeżenia (Janiga, Zámečniková 2002). Mihal (1977) uważał, że w Tatrach Wysokich 10 do 20% kozic nie zostaje zinwentaryzowane, a w Tatrach Biel skich 5 do 8%. Polskie źródła, powołując się na Chu díka (1969), szacują dokładność liczenia maksymalnie na 90% (Gąsienica Byrcyn 1981). Powyższe oszacowa nia dokładności odnoszą się jednak do sytuacji, w któ rych liczenie przeprowadzone jest przy odpowiednich warunkach pogodowych (dobra widoczność, brak silne go wiatru) i jednocześnie na całym obszarze występo wania kozic. Populacja kozic tatrzańskich tworzy jedną całość nie podzieloną granicą państwową ani granicami parków narodowych. Migracje kozic tatrzańskich są jeszcze sto sunkowo słabo poznane, istnieją jednak bezpośrednie obserwacje świadczące, że mogą one w krótkim czasie przemierzyć kilka sąsiednich dolin. Nawet najdokład niejsze liczenie po stronie polskiej bez współpracy ze stroną słowacką, pozwala jedynie na ustalenie liczby kozic aktualnie przebywających na terenie TPN. Wynik ten, zadowalający dla celów sprawozdawczych, nie może być jednak brany pod uwagę przy analizie dynamiki populacji. Każda zmiana liczebności kozic po stronie polskiej może być wówczas tłumaczona transgranicz

2 48 nymi migracjami. Aby objąć liczeniem cały obszar wy stępowanie kozic w Tatrach, konieczna jest odpowied nia liczba doświadczonych obserwatorów. Przy co naj mniej dwuosobowej obsadzie aktualnie obowiązujących rejonów spisowych powinno być to minimum 60 osób po stronie polskiej i ponad 160 na Słowacji. Akcję liczenia kozic prowadzi się w celach sprawoz dawczych. Oficjalne wyniki liczenia podawane są w spo sób sugerujący bardzo wysoką dokładność. Nie zawsze analizuje się, czy spełnione były warunki pozwalające na osiągnięcie takiej dokładności (Gąsienica Byrcyn 1981). Celem niniejszej pracy jest próba oceny, w jakim zakre sie wyniki akcji liczenia kozic są wiarygodne i mogą być wykorzystywane do badania dynamiki populacji tego gatunku. Materiał i metody Analizę warunków, w jakich odbywały się liczenia kozic, przeprowadzono w oparciu o archiwalne sprawo zdania z akcji przeprowadzanych w TPN. Na ich podsta wie ustalono, czy warunki pogodowe (widoczność, wiatr) w dniach liczenia kozic były korzystne (pozwalające na osiągnięcie wysokiej dokładności), zmienne (dokładność prawdopodobnie była znacznie niższa), czy też były niekorzystne, a wyniki liczenia nie powinny w ogóle być brane pod uwagę. Określono także liczbę uczestników akcji na terenie TPN oraz zasięg terytorialny akcji w kolejnych latach. Podjęto także próbę oceny sposobu, w jaki dokonywa ne było sumowanie wyników otrzymanych przez po szczególne zespoły spisowe. O ile było to możliwe, usta lono także, czy akcja liczenia kozic była prowadzona równocześnie na całym obszarze występowania kozic (TPN, TANAP i słowackie Tatry Zachodnie, które do 1987 roku nie były częścią parku narodowego, ale tworzyły jego otulinę). Wyniki W latach liczenie kozic w TPN odbywało się co roku. Wyjątek stanowiły lata 1979, 1981, 1985, 1987 i 1997, kiedy liczenia nie udało się zorganizować lub odwołano je z powodu bardzo niekorzystnych wa runków pogodowych. W 1995 roku wyniki liczenia uzna ne zostały za nieobiektywne, gdyż ze względu na znacz ną pokrywę śnieżną większość zespołów nie przeszła określonych tras w swoim rejonie (Cudzich 1995). Pię ciokrotnie liczenie nie obejmowało jednocześnie całego obszaru TPN. W 1957 nie prowadzono akcji na terenie Doliny Chochołowskiej, a w latach 1972, 1983, 1988 i 1998 liczono kozice oddzielnie w Tatrach Zachodnich po Tomanową Przełęcz, a w innym terminie na pozo stałym obszarze TPN. W czasie pozostałych 37 akcji licze nia, korzystne warunki pogodowe, pozwalające na osiąg nięcie wysokiej dokładności wystąpiły tylko 16 razy (43%). Liczba obserwatorów podczas tych 16 akcji wahała się w przedziale od 33 do 62 osób (średnio 46 osób). W pięciu przypadkach (1967, 1971, 1973, 1978 i 2003 rok) liczba obserwatorów biorących udział w liczeniu była zdecydowanie zbyt mała, aby spenetrować obszar występowania kozic na terenie TPN (poniżej 40 osób). Niestety nie udało się dotrzeć do archiwów TANAP i ustalić dokładnych dat liczenia kozic w TANAP i sło wackich Tatrach Zachodnich, ani liczby uczestników tychże akcji. Ustalono jednak, że spośród 16 akcji liczeń kozic, które na terenie TPN były prowadzone w sposób pozwalający na osiągnięcie wysokiej dokładności, 3 nie były prowadzone równocześnie na Słowacji lub były prowadzone tylko na obszarze słowackich Tatr Wyso kich i Tatr Bielskich. Tylko w czterech przypadkach (1967, 1999, 2001 i 2004 rok) udało się potwierdzić, że akcja liczenia kozic odbyła się w korzystnych warunkach po godowych, jednocześnie na całym obszarze Tatr za mieszkiwanym przez ten gatunek (Ryc. 1). W archiwach zachowały się także dowody na to, że o ostatecznym wyniku akcji często nie decydowała liczeb ność kozic zaobserwowanych w terenie, lecz subiek tywna opinia osoby podsumowującej liczenie. Przykła dem jest rok 1971, kiedy to łączną liczbę kozic w posz czególnych rejonach spisowych ustalano poprzez do wolne sumowanie obserwacji łącznie z wszystkich trzech dni akcji, w niektórych przypadkach przeprowadzanych równolegle przez 2 3 obserwatorów. Ponadto w tabela rycznym zestawieniu wyników liczenia we wszystkich rejonach obserwacyjnych dopisano 26 kozic, które nie były nigdzie odnotowane na kartach inwentaryzacyjnych. Przypadek z roku 1971 jest najbardziej jaskrawy, ale nie odosobniony. Dyskusja Akcja liczenia kozic zapoczątkowana została na po trzeby gospodarki łowieckiej. Po objęciu kozicy całko witą ochroną zaadaptowano liczenia do celów sprawoz dawczych. Liczenia nie były nigdy prowadzone dla po trzeb nauki, a tak zwana metoda Müllera nie może być uznana za metodę naukową. Podstawowym mankamen tem stosowanej w Tatrach metody określania liczebno ści kozic jest brak możliwości określenia jej dokładno ści. Dokładność ta jest najprawdopodobniej bardzo zmienna i uzależniona od wielu czynników, w tym od warunków pogodowych i liczby obserwatorów. Istotny wpływ na wynik liczenia ma także czynnik ludzki (Janiga, Zámečniková 2002). Ocena wpływu czyn nika ludzkiego na dokładność liczenia kozic jest bardzo trudna. Wpływ ten pojawia się już na etapie zbierania danych: brak doświadczenia u obserwatorów, na co dzień nie zajmujących się kozicami, braki w sprzęcie (lornetki), brak łączności pomiędzy sąsiednimi zespołami spi sowymi, dowolny wybór trasy przejścia przez zespół spiso wy (lornetowanie stoków z dna doliny), dowolny sposób sumowana wyników, TPN na tle_t3_k2.p65 48

3 49 Ryc. 1. Warunki, w jakich przeprowadzano liczenia kozic w TPN w latach (na podstawie materiałów archiwalnych). A warunki pogodowe: pusty kwadrat na ogół korzystne, zaczerniony trójkąt zmienne, zaczerniony kwadrat na ogół niekorzystne, przekreślony kwadrat nie dotyczy; B jednoczesność liczenia na całym obszarze występowania kozic w Tatrach: pusty kwadrat zachowana, zaczerniony kwadrat niezachowana,? brak danych. Fig. 1. Circumstances of chamois censuses conducted in in the Polish Tatra National Park (based on national park archives). A whether conditions: empty square mostly favorable, black triangle unstable, black square mostly unfavo rable, crossed square not taken into a consideration; B simultaneous counting in whole chamois range in the Tatra Mountains: empty square kept, black square failed,? insufficient data. sugerowanie się niekorzystnymi warunkami w okre sie wiosennym, wymogi sprawozdawczości (zwłaszcza socjalistycz nej ). Niedoskonałości metody liczenia kozic znane są od dawna. Wprowadzenie pewnych zmian proponowano już w 1975 roku. Miały one polegać na zminimalizowa niu wpływu czynnika ludzkiego poprzez ustalenie sta łych tras przejścia dla wszystkich zespołów spisowych oraz wprowadzenie punktów kontrolnych (Blahout i in. 1975). Długookresowe dane na temat liczebności kozic w Tatrach, zestawiane w oficjalnych sprawozdaniach tatrzańskich parków narodowych, wydają się być intere sującym materiałem badawczym, który można łatwo wy korzystać do analizowania wpływu różnych czynników na liczebność kozic (Chovancová, Gömöry 2000). Nie dające się wytłumaczyć naturalnymi zjawiskami w po pulacji skoki liczebności, próbowano zniwelować, na przykład stosując średnie wartości dla trzech kolejnych lat (Chovancová 2002). Pomimo takich zabiegów istnieje ryzyko, że otrzymane wysokie wartości współczynnika korelacji np. sumy wiosennych opadów śniegu i liczeb ności kozic mogą być dowodem na to, że osoby w prze szłości podsumowujące wyniki liczenia, czyli faktycznie ustalające liczebność kozic na dany rok, sugerowały się warunkami pogodowymi wiosną danego roku. W spra wozdaniach z akcji liczenia kozic bardzo często powta rza się zdanie wskazujące na prostą zależność pomię dzy spadkiem liczebności kozic, a warunkami pogodo wymi na wiosnę, które jakoby miały spowodować znacz ne straty w pogłowiu kozic (Archiwum TPN). Jednocze śnie w archiwach brak bezpośrednich dowodów na to, ze straty takie rzeczywiście miały miejsce. Tradycyjna akcja liczenia kozic pozostaje podstawo wym narzędziem monitoringu liczebności populacji te go gatunku w Tatrach. W interesie ochrony populacji kozicy tatrzańskiej byłoby, gdyby zgromadzone w cza TPN na tle_t3_k2.p65 49

4 50 sie tych akcji dane można było wykorzystać do badania dynamiki tego rzadkiego podgatunku. Aby zwiększyć wiarygodność wyników liczenia, należy wyeliminować źródła błędów. Wydaje się to możliwe w następującym zakresie: Równoczesne liczenie na całym obszarze Tatr konieczna jest ścisła współpraca TPN, Štátnych Lesov TANAP i Spravy TANAP. W przypadku nierównocze snego liczenia, wyników akcji nie należy brać pod uwa gę przy ocenie dynamiki populacji kozic. Korzystna pogoda przy braku możliwości prze prowadzenia akcji przy korzystnych warunkach pogo dowych, wyników akcji nie należy brać pod uwagę przy ocenie dynamiki populacji kozic. Odpowiednia liczba obserwatorów wobec trud ności zgromadzenia odpowiedniej liczby obserwatorów należałoby odstąpić od wymogu tworzenia zespołów dwuosobowych przy utrzymywaniu stałej łączności ra diowej i telefonicznej pomiędzy wszystkimi uczestnika mi akcji. Zasadę taką przyjęto w TPN w 2004 roku, uzy skując pożądany efekt. Ustalone trasy przemarszu należy z góry usta lić trasy przemarszu poszczególnych obserwatorów. Ułatwienie podsumowywania wyników utrzy mując stałą łączność radiową lub telefoniczną pomię dzy sąsiednimi rejonami obserwacyjnymi, należy na bie żąco eliminować powtarzające się obserwacje. Od 1993 roku zasada ta jest stopniowo wprowadzana w TPN. Na leży dążyć do wprowadzenia wspólnej polsko słowac kiej łączności radiowej w przygranicznych rejonach ob serwacyjnych. Podsumowanie powinno odbywać się na zasadzie czysto matematycznego dodawania wyników z poszczególnych rejonów i obu parków narodowych. Podsumowanie Wyniki akcji liczenia kozic nie mogą być wykorzy stywane do badań nad dynamiką populacji tego gatun ku w Tatrach. Na ich podstawie można dokonać jedynie bardzo ostrożnych ocen długookresowych tendencji zmian liczebności populacji. Ponieważ tradycyjna akcja liczenia kozic pozostaje podstawowym narzędziem monitoringu liczebności po pulacji tego gatunku, należy dążyć do poprawienia jej wiarygodności poprzez zminimalizowanie źródeł błę dów. Polish and Slovakian counting of chamois assumptions, methods, sources of errors Monitoring of an animals number is essential to maintain their effective protection. Concerning the pop ulation of Tatra chamois, this task is conducted almost from the beginning of the existence of both Tatra Na tional Parks (Polish TPN and Slovakian TANAP). Method used to achieve this aim was developed in Slovakia in Approach is based on patrolling the entire area of chamois appearance by teams of two persons. Accura cy of applied method is expected to be around 80 90%. However, obtainment of such accuracy is possible only when a great number of observers are taking part in the chamois counting at optimum weather conditions. Long term dataset regarding the number of chamois in the Tatras seem to be an interesting source of re search material that can be used in the analysis of differ ent factors impact on chamois quantity. The aim of this study is to find whether the results of the chamois counting action are reliable and can be applied to investigation of population dynamics of this species. Research was based upon TPN archive data. Analy sis involved weather conditions while past counting ac tions, number of observers taking part in the chamois counting and its territorial range. It was revealed that in only four times the chamois counting action was conducted retaining all the conditions providing its high accuracy. Results of the counting cannot be employed into a particular investigation of the Tatra chamois popula tion dynamics. On the basis of the counting action ef fects, only long term trend in chamois population num ber can be estimated. Since traditional counting action is a crucial chamois population monitoring tool, its reli ability should be improved. Literatura Anomim, Príspevok k ochrane tatranskej zveri. Záznam z porady. Sborník prác o Tatranskom národ nom parku, 6: Blahout M., Súčasný stav a perspektívy rozvoja chovu kamzíkov v Tatranskom národnom parku. Lesnícky časopis, 18, 4: Blahout M., Chudík I., Mihál I., Klinko J., Spitzkopf P., Zisťovanie počtu a spôsoby registrácie vzácnych druhov živočíchov v oblasti Tatranského národného parku. Tematická úloha. Tattranská Lomnica Maszynopis. s. 11. Chovancová B., Populacja kozicy (Rupicapra ru picapra tatrica, Blahout, 1971) w Tatrach. W: W. Bo rowiec, A. Kotarba, A. Kownacki, Z. Krzan, Z. Mirek (red.), Przemiany środowiska Przyrodniczego Tatr, Oddział Kraków, ss Tatrzański Park Naro dowy, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Zie mii, Kraków Zakopane. Chovancová B., Gömöry D., Influence of some climatic factors and predators on the population size of Tatra chamois in the Tatra National Park. Ibex J. MT. Ecol., 5: Chudík I., Príspevok o príčinách ubytku početných stavov kamzíčej zveri v Tatranskom národnom par ku. Ochrana fauny, 3, 3 4: Cudzich W., Inwentaryzacja kozic na terenie Ta trzańskiego Parku Narodowego w 1995 roku. Maszy nopis w archiwum TPN. Gąsienica Byrcyn W., Występowanie kozicy w Ta trzańskim Parku Narodowym. Wierchy, 48: TPN na tle_t3_k2.p65 50

5 51 Janiga M., Zámečniková H., Zoologická charakte ristika historických údajov o kamzíkoch (Rupica pra rupicapra tatrica Blahout, 1971) v Tatrách ako podklad pre vyhodnotenie ich súčasnej početnosti. W: M. Janiga, J. Švajda (red.), Ochrana kamzíka, ss TANAP NAPANT IHAB. Kováč J., Spočítanie kamzíkov vo Vysokých Tatrách Vysoké Tatry, 1: 13. Mihál I., Počítali sme kamzíky. Vysoké Tatry, 1: Podobiński L., Stan zwierzyny w Tatrach w roku 1959 i w latach poprzednich. Wierchy, 29: TPN na tle_t3_k2.p65 51