ARTYKUŁY. Słowa kluczowe: cietrzew, Tetrao tetrix, głuszec, Tetrao urogallus, tokowiska, liczebność, Tatrzański Park Narodowy.

Transkrypt

1 ARTYKUŁY Chrońmy Przyr. Ojcz. 66 (5): , 2010 Inwentaryzacja cietrzewia Tetrao tetrix i głuszca Tetrao urogallus w Tatrzańskim Parku Narodowym Census of Black grouse Tetrao tetrix and Capercaillie Tetrao urogallus in the Tatra Na onal Park ŁUKASZ PĘKSA Pracownia Naukowa Tatrzański Park Narodowy Zakopane, ul. Chałubińskiego 42 a lpeksa@tpn.pl Słowa kluczowe: cietrzew, Tetrao tetrix, głuszec, Tetrao urogallus, tokowiska, liczebność, Tatrzański Park Narodowy. W latach wykonano inwentaryzację cietrzewia Tetrao tetrix i głuszca Tetrao urogallus na terenie Tatrzańskiego Parku Narodowego, stanowiącego najbardziej na południe Polski wysuniętą ostoję tych gatunków. Szesnastu obserwatorów podczas 46 patroli terenowych przeprowadziło łącznie 186 obserwacji bezpośrednich oraz 217 obserwacji śladów bytowania obu gatunków kuraków. Stosując oba rodzaje obserwacji wykazano 65 razy obecność cietrzewia i 338 razy głuszca. Zlokalizowano 7 tokowisk cietrzewia i 10 głuszca. Najliczniejsze tokowiska stwierdzono w zachodniej części parku. W większości na tokowiskach obu gatunków kuraków spotykano pojedyncze samce. Liczebność obu gatunków, którą oszacowano na podstawie badań z 2006 roku (6 kogutów cietrzewia i 15 głuszca), jest niższa niż oceny szacunkowe na podstawie obserwacji całorocznych z lat 2004 i Potwierdza to tendencję spadkową liczebności cietrzewia i głuszca zarówno w areale karpackim, jak i na obszarze całej Polski. Wstęp Ocena liczebności kuraków leśnych, zwłaszcza głuszca w terenie górskim jest niezwykle trudna. Od początku istnienia Tatrzańskiego Parku Narodowego (1954 r.) nie wypracowano dobrej metody inwentaryzacji tych ptaków, stąd większość publikowanych danych ma charakter szacunkowy, oparty na obserwacjach prowadzonych przez cały rok. W latach pracownicy Tatrzańskiego Parku Narodowego w ramach projektu Ochrona głuszca i cietrzewia oraz ich biotopów w Karpatach Zachodnich na obszarze województwa małopolskiego koordynowanego przez ów- czesnego Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody w Krakowie, finansowanego ze środków fundacji EkoFundusz, wykonali jedną z nielicznych w historii tatrzańskiej ostoi kuraków dokładną inwentaryzację cietrzewia i głuszca. W centralnej części TPN, na powierzchni około 16,7 km 2 (tj. ok. 1/5 areału występowania cietrzewia w polskich Tatrach) inwentaryzację cietrzewi w latach prowadził Zwijacz-Kozica (2008). Ważne prace metodyczne dotyczące monitorowania populacji cietrzewia i głuszca (Zawadzka i in a, b) ukazały się już po zakończeniu inwentaryzacji tych gatunków w TPN. 384

2 Ł. Pęksa Inwentaryzacja cietrzewia i głuszca w Tatrzańskim Parku Narodowym Ryc Tokujące samce cietrzewia (Torfowiska Orawsko-Nowotarskie, r., fot. S. Tworek) Figs 1 2. The Black grouse cocks displaying at lek (Orawa-Nowy Targ peat bogs, 9 April 2008, photo by S. Tworek) 385

3 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 5, 2010 Tab. 1. Liczba patroli wykonanych przez każdego obserwatora w poszczególnych okresach Tab. 1. Number of patrol executed by one observer depending on period of observa on Okres obserwacji Period of observa on Kwiecień czerwiec April June Lipiec wrzesień July September Październik grudzień October december Styczeń marzec January March Rok/ Year / Tab. 2. Liczba obserwacji kuraków względem kategorii obserwacji wykonanych w latach Tab. 2. Number of observa on of the gallinaceous birds in the years with distribu on on categories of observa on Kategoria obserwacji Categories of observa on Obserwacja bezpośrednia Direct observa on Ślady bytowania Trail of stay Cietrzew Tetrao tetrix Gatunek Species Głuszec Tetrao urogallus / Teren badań Tatry uważane są za najdalej na północ wysunięte centrum endemizmu w Europie oraz największy ośrodek flory i fauny wysokogórskiej w tej części kontynentu (Mirek 1996). O wybitnym znaczeniu ostoi tatrzańskiej w ochronie bioróżnorodności Europy świadczy również uznanie jej w 1993 roku za międzynarodowy Rezerwat Biosfery i w 2004 roku przyłączenie do Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura Tylko wśród gatunków roślin kwiatowych występuje tu 35 endemitów i subendemitów tatrzańskich i karpackich, a najbardziej znanymi przedstawicielami fauny tatrzańskiej są kozica Rupicapra rupicapra i świstak Marmota marmota reprezentowane przez izolowane przestrzennie populacje podgatunków niewystępujących nigdzie indziej na świecie. Ponadto obszar Tatr stanowi najbardziej wysuniętą na południe Polski ostoję cietrzewia (ryc. 1 i 2) oraz głuszca, w obrębie której notuje się historyczną ciągłość występowania tych gatunków. Metodyka Inwentaryzację cietrzewia i głuszca przeprowadzono za pomocą najbardziej rozpowszechnionej w Polsce i Europie metody oceny liczebności na podstawie liczenia grających samców podczas toków (Zawadzka, Zawadzki 2003). Ponadto zwrócono uwagę na wszelkie inne ślady bytowania ptaków w terenie. Od do roku każdy z 16 obserwatorów biorących udział w projekcie uczestniczył w 46 patrolach terenowych na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowe-go z wcześniej zaplanowaną częstotliwością (tab. 1). Po każdym patrolu (bez względu na jego wynik) obserwator wypełniał tzw. Kartę Obserwacji Kuraków, m.in. rubryki dotyczące daty, godziny i miejsca przemieszczania się patrolu; warunków pogodowych; szczegółów dotyczących ewentualnego miejsca obserwacji i zachowania ptaków. Łącznie w czasie realizacji projektu obserwatorzy wypełnili 736 karty, z czego 403 (54,8%) zawierały opisy dotyczące obserwacji bezpośrednich lub śladów pobytu omawianych kuraków. W celu łatwiejszego opracowania zawartych w nich danych Karty Obserwacji Kuraków pogrupowano w zależności od kategorii obserwacji i gatunku (tab. 2). Należy dodać, że okres od kwietnia do czerwca 2005 roku oraz od stycznia do marca 2007 z powodu niezgodności z terminami tokowisk kuraków w Tatrach uniemożliwił przeprowadzenie pełnych cenzusów. Uzyskane wtedy wyniki uznano za niemiarodajne i nie uwzględniono ich w opracowaniu wyników. 386

4 Ł. Pęksa Inwentaryzacja cietrzewia i głuszca w Tatrzańskim Parku Narodowym Wyniki km S Ł O W A C J A Ryc. 3. Stwierdzenia cietrzewia (1) i głuszca (2) na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego (3) Fig. 3. The gallinaceous birds Tetrao tetrix (1) and Tetrao urogallus (2) at the Tatra Na onal Park area (3) Rozmieszczenie przestrzenne Z ryciny 3 wynika, że oba gatunki kuraków leśnych cietrzew i głuszec nie licząc obszarów wysokogórskich, rozmieszczone są na niemal całym obszarze Tatrzańskiego Parku Tab. 3. Wielkość i skład ugrupowań kuraków leśnych obserwowanych w czasie toków Tab. 3. Size and warehouse of the gallinaceous groups at the me of too ng Lp. No Kogut Cock Cietrzew Tetrao tetrix Kura Hen Gatunek/ Species Głuszec Tetrao urogallus Kogut Cock Kura Hen Narodowego. Stwierdzono, że cietrzew preferuje tereny w obrębie piętra kosodrzewiny i ekosystemów nieleśnych ponad górną granicą lasu, czyli powyżej 1550 m n.p.m. Głuszce z kolei obserwowane były w obrębie siedlisk zlokalizowanych w naturalnych borach świerkowych oraz haliznach w piętrze regla górnego ( m n.p.m.), a zwłaszcza przy górnej granicy lasu oraz znacznie rzadziej w przekształconych przez człowieka lasach regla dolnego ( m n.p.m.). Liczebność na tokowiskach W trakcie trzyletnich obserwacji terenowych udało się zlokalizować (były to w większości doliny tatrzańskie) 7 tokowisk cietrzewia i 10 głuszca (ryc. 4). Na podstawie 186 bezpośrednich obserwacji obu kuraków leśnych (tab. 2) udało się wydzielić tylko 9 obserwacji opisujących tokujące cietrzewie i 11 tokujące głuszce. Na tokowiskach obu gatunków obserwowano przeważnie pojedyncze samce, a tylko w kilku 387

5 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 5, km S Ł O W A C J A Ryc. 4. Tokowiska cietrzewia (1) i głuszca (2) na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego (3) w latach Fig. 4. Black grouses (1) and capercaillies (2) localiza on of place at the me of too ng at the Tatra Na onal Park area (3) in years przypadkach zanotowano obecność kur (tab. 3). Najliczniejsze tokowiska głuszca i cietrzewia obserwowano w zachodniej części parku. W związku z narzuconym z góry terminem rozpoczęcia i zakończenia prowadzenia cenzusów jedynie dane zebrane w 2006 roku uznano za wiarygodne, jeśli chodzi o podanie liczebności ptaków zaobserwowanych w okresie tokowiska (cietrzew 6, głuszec 15 osobników). Ponadto ze względu na zbyt małą liczbę uzyskanych w czasie tokowisk danych nie podjęto próby oszacowania liczebności kur obu taksonów. Wnioski Z przeprowadzonych obserwacji terenowych wynika, że liczba przebywających na obszarze Parku obu gatunków kuraków może być niższa niż wskazują dane z lat 2004 i 2005 podane przez Ziębę i Zwijacza Kozicę (2004, 2005), odpowiednio: cietrzew 45 i 40 osobników oraz głuszec 70 i 62 osobników. Potwierdza to rejestrowaną od kilku lat tendencję spadkową liczebności cietrzewia i głuszca zarówno w areale karpackim, jak i na obszarze całej Polski (Jamrozy 1991). Warto wspomnieć o wynikach inwentaryzacji cietrzewia przeprowadzonej przez Zwi-jacza-Kozicę (2008) w centralnej części TPN (16,7 km 2 ). W ciągu siedmiu sezonów wiosennych ( ) zlokalizował on 26 tokowisk cietrzewi. W latach liczba miejsc tokowania wahała się od 2 do 8, a w latach 2001 i 2007 nie udało się stwierdzić żadnego tokowiska. Najwcześniej toki odnotowano 18 marca 2002, a najpóźniej 15 czerwca 2005 roku. Wszystkie tokowiska zlokalizowane były na wysokości m n.p.m. (średnio 1690 m n.p.m.) na terenach otwartych, najczęściej na grzbietach, szczytach lub przełę- 388

6 Ł. Pęksa Inwentaryzacja cietrzewia i głuszca w Tatrzańskim Parku Narodowym czach. Tylko dwa tokowiska były położone na stokach m od grani. Toki odbywały się na śniegu, a w miarę ustępowania pokrywy śnieżnej na polanach pomiędzy płatami kosodrzewiny i ponad nią. Przez wszystkie kolejne sezony rejestrowano jedynie pojedyncze tokujące koguty. Tylko 22 maja 2004 roku, po południu widziano dwa odpoczywające koguty w odległości około 300 m od siebie. Autor stwierdził w jednym przypadku koguta, który tego samego dnia tokował w dwóch miejscach odległych od siebie o 1250 m. Na wydzielonej powierzchni próbnej w poszczególnych latach odnotowano od 1 do 3 4 kogutów, co daje zagęszczenie 0,6 0,4 tokowików na ha. Przy tak niskim zagęszczeniu trudno mówić o trendach w dynamice populacji. Zakładając, iż takie zagęszczenie kogutów występuje w całym Parku, należy przyjąć, że w całym TPN stan cietrzewia może liczyć maksymalnie około 20 tokujących kogutów (Zwijacz-Kozica 2008). Zapewne pierwsza tego rodzaju akcja inwentaryzacyjna nie wykazała jeszcze wszystkich tokowisk, niemniej została ona przeprowadzona z największą starannością. Mogą o tym świadczyć inne miejsca odnalezienia śladów bytności kuraków, w których niestety nie potwierdzono odbywających się tokowisk. Inną przyczyną nieznacznych wahań liczebności może być emigracja ptaków. W przypadku cietrzewia kilkakrotnie stwierdzono jego przelatywanie na znaczne odległości pomiędzy graniami górskimi, także między polską i słowacką stroną Tatr. Podobnie głuszec, który prowadzi bardziej osiadły tryb życia i przemieszcza się w ograniczonym zakresie mógł migrować między północną i południową stroną gór (np. miejsca z lepszymi miejscami do bytowania). Dotyczyło to w szczególności rejonu Doliny Białej Wody, Doliny Bystrej, Doliny Kościeliskiej i Doliny Chochołowskiej. Informacje zebrane w ramach przeprowadzonych badań w większości przypadków potwierdziły się z dotychczasowymi danymi archiwalnymi Parku dotyczącymi rozmieszczenia tatrzańskiej populacji obu taksonów kuraków leśnych. Podziękowania Składam serdeczne podziękowania swoim współtowarzyszom wykonującym patrole terenowe na obszarze Tatrzańskiego Parku Narodowego w ramach projektu Ochrona głuszca i cietrzewia oraz ich biotopów w Karpatach : Józefowi Bobakowi, Mariuszowi Chrzanowskiemu, Tadeuszowi Figurze, Zbigniewowi Kowalskiemu, Piotrowi Krzanowi, Januszowi Łukaszczykowi, Zbigniewowi Mierczakowi, Markowi Pęksie, Janowi Polakowi, Michałowi Słowińskiemu, Jakubowi Stopce Walkoszowi, Adamowi Tylce, Filipowi Ziębie, Tadeuszowi Zwijaczowi i Tomaszowi Zwijaczowi Kozicy. PIŚMIENNICTWO Jamrozy G Występowanie głuszca Tetrao urogallus (L.), cietrzewia Tetrao tetrix (L.) i jarząbka Bonasa bonasia (L.) w polskich Karpatach. Prz. Zool. 35: Mirek Z Tatry i Tatrzański Park Narodowy wiadomości ogólne W: Mirek Z. (red.). Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. TPN, PAN, Kraków Zakopane: Zawadzka D., Zawadzki J Głuszec. Monografie przyrodnicze. Wyd. Klub Przyrodników, Świebodzin. Zawadzka D., Zawadzki J., Keller M a. Cietrzew Tetrao tetrix. W: Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z. (red.). Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny dotyczący gatunków chronionych Dytrektywą Ptasią. GIOŚ, Warszawa: Zawadzka D., Zawadzki J., Keller M b. Głuszec Tetrao urogallus. W: Chylarecki P., Sikora A., Cenian Z. (red.). Monitoring ptaków lęgowych. Poradnik metodyczny dotyczący gatunków chronionych Dytrektywą Ptasią. GIOŚ, Warszawa:

7 Chrońmy Przyr. Ojcz. rocznik 66, zeszyt 5, 2010 Zięba F., Zwijacz Kozica T Zwierzęta Tatrzańskiego Parku Narodowego w roku Wierchy 70: Zięba F., Zwijacz Kozica T Zwierzęta Tatrzańskiego Parku Narodowego w roku Wierchy 71: Zwijacz-Kozica T Tokowiska cietrzewi w centralnej części Tatrzańskiego Parku Narodowego i ich potencjalne zagrożenie ze strony narciarstwa. W: Ochrona kuraków leśnych. Monografia pokonferencyjna, , CILP, Janów Lubelski: SUMMARY Pęksa Ł. Census of Black grouse Tetrao tetrix and Capercaillie Tetrao urogallus in the Tatra Na onal Park Chrońmy Przyr. Ojcz. 66 (5): , 2010 Between detailed censuses of Black grouse Tetrao tetrix and Capercaillie Tetrao urogallus were carried out in the Tatra National Park, where southernmost Polish populations of both species occur. The team of 16 field observers carried out 46 controls, with a total of 186 direct encounters and 217 records of traces of the species occurrence. Both types of data account for 65 records of Black grouse and 338 records of Capercaillie. The number of leks for each species was 7 and 10, respectively, and most numerous lekking arenas were found in the western part of the Park. The majority of leks, both for Black grouse and Caperrcaillie, harboured only single males. numbers of both species, estimated using 2006 data (6 Black grouse males and 15 males of Capercaillie ) is lower than rough estimates obtained using yearly data from 2004 and 2005, which confirms negative trend of these species both in their Carpathian range and throughout Poland. 390