Dostosowanie polskich norm żywnościowych do norm obowiązujących w Unii Europejskiej

Transkrypt

1 BSiE 1 Hanna Rasz Informacja BSiE nr 961 (IP 102 G) Dostosowanie polskich norm żywnościowych do norm obowiązujących w Unii Europejskiej Zobowiązanie Polski do stosowania przepisów technicznych i norm UE Podpisanie Układu europejskiego nałożyło na Polskę obowiązek działań dostosowawczych w dziedzinie normalizacji i certyfikacji. Konsekwencją stowarzyszenia jest prawo i obowiązek wprowadzenia norm europejskich do polskich norm. Układ Europejski w art. 74 zatytułowanym Przepisy i normy w dziedzinie przemysłu i rolnictwa oraz ocena ich zgodności określa kierunki współpracy pomiędzy Polską a Unią Europejską w zakresie: stosowania się do przepisów technicznych i norm UE oraz europejskich norm dotyczących artykułów przemysłowych, rolnych i spożywczych, popierania stosowania przepisów technicznych UE oraz europejskich norm i procedur oceny zgodności. Przepisy w zakresie produkcji i obrotu żywności w UE odnoszą się do wszystkich produktów spożywczych i dotyczą: urzędowej kontroli żywności, higieny i substancji zanieczyszczających, etykietowania, substancji dodatkowych dodawanych do żywności, materiałów i artykułów w kontakcie z żywnością, substancji aromatyzujących i rozpuszczalników, substancji aktywnych farmakologicznie. Wspólnotowa Organizacja Rynku artykułów rolno-spożywczych posiada system obowiązkowych i dobrowolnych standardów odnośnie klasy towaru, rodzaju opakowania, sposobu etykietowania oraz analizowania, inspekcji i monitorowania rynku. W tym celu stworzone zostały normy jakościowe dla grupy owoców i warzyw, wołowiny, wieprzowiny, baraniny, drobiu i jaj oraz wina. Obowiązują ponadto dyrektywy dla żywności o specyficznej jakości tj. o szczególnych zastosowaniach odżywczych, żywności mrożonej szybkiego zamrażania i ekologicznej. Normalizacja zagadnień rolno-żywnościowych przez Europejski Komitet Normalizacyjny ma niedługą historię i datuje się od roku 1989, kiedy to powstał pierwszy Komitet Techniczny. Ustanowienie Normy Europejskiej przez Europejski Komitet Normalizacyjny (CEN) nakłada na kraje członkowskie obowiązek wprowadzenia jej do norm krajowych i wycofania norm niezgodnych. Jedną z podstawowych dyrektyw dotyczących prawa żywnościowego jest Dyrektywa 89/397/EEC dotycząca urzędowej kontroli żywności. Dzięki tej dyrektywie zharmonizowana została działalność służb kontroli żywności dla osiągnięcia porównywalnych ocen i wyników badań i sprawdzenie przepisów dotyczących bezpieczeństwa żywności. Ponadto od 1 listopada 1998 r. obowiązuje Dyrektywa 93/99/EEC określająca dodatkowe działania dotyczące

2 2 BSiE urzędowej kontroli żywności (m.in. wg tej dyrektywy będą uznawane w handlu międzynarodowym żywnością jedynie wyniki otrzymywane w akredytowanych laboratoriach badawczych). Warto dodać, że warunkiem uzyskania pełnego członkostwa w Europejskim Komitecie Normalizacyjnym CEN jest wdrożenie do zbioru norm narodowych 80% norm europejskich. Komitet Integracji Europejskiej zalecił Polskiemu Komitetowi Normalizacyjnemu prowadzenie działań dla wdrożenia 80% Norm Europejskich do zbioru Polskich Norm do końca 2002 roku. To trudne zadanie zostało wykonane. Prawo Unii pozostawia możliwość tworzenia rozwiązań regionalnych w dopuszczalnym i ściśle określonym zakresie, dlatego też proces harmonizacji norm narodowych może przebiegać w dwojaki sposób: w przypadku, gdy istnieje lub zostaje wdrożona norma europejska, zgodnie z zasadą harmonizacji, musi ona w określonym czasie zazwyczaj w ciągu 6 miesięcy zostać wprowadzona, bez żadnych zmian, do zbioru norm narodowych przez wszystkie kraje członkowskie. Normy krajowe niezgodne z wdrażaną normą europejską muszą zostać wycofane lub dostosowane; w przypadku braku norm europejskich lub dokumentów harmonizacyjnych, kiedy istnieją jedynie przepisy zawarte w dyrektywach, przedmiotem harmonizacji stają się istniejące normy krajowe. Proces ten polega na wprowadzeniu odpowiednich zmian do norm krajowych tak, aby nie pozostawały one w sprzeczności z wymogami zawartymi w dyrektywach oraz zgodnie z zasadą by harmonizowana norma krajowa nie zawierała wymagań łagodniejszych niż zawarte w dyrektywach. Ocena postępu dostosowania prawa polskiego do prawa Unii W związku z koniecznością zharmonizowania polskich norm rolno-żywniościowych z normami obowiązujących w UE, podjęte zostały działania w tym kierunku. W pierwszym etapie prac dostosowawczych uchwalono ustawę z dnia 3 kwietnia 1993 r. o normalizacji (Dz. U. z 1993 r. Nr 55, poz. 251 z późn. zm.). Najważniejsza zmianą wprowadzoną w ustawie było utworzenie Polskiego Komitetu Normalizacyjnego na bazie działającego dotychczas Polskiego Komitetu Normalizacji, Miar i Jakości. W ramach PKN działa około 271 Komitetów Technicznych (Normalizacyjnych Komisji Problemowych), których zadaniem jest opracowanie, modyfikowanie i wdrażanie polskich norm, zgodnych z normami europejskimi. Niemniej jednak normalizacja w dziedzinie rolniczej i żywnościowej ma w Polsce długą tradycję i jest szeroko stosowana, a polskie normy są jedynymi z podstawowych dokumentów normatywnych, do których nawiązuje prawodawstwo w tej dziedzinie. Polskie normy miały do 1993 r. charakter przepisów administracyjnych. Z chwilą wejścia w życie ustawy o normalizacji, która zmieniła radykalnie podejście do normalizacji, polskie normy stały się dokumentami technicznymi do dobrowolnego stosowania. Ustawa dawała jednak możliwość wprowadzania norm do obowiązkowego stosowania rozporządzeniami ministrów. W związku z tym, że normy dotyczące gospodarki żywnościowej zawierają parametry jakości zdrowotnej, większość z nich zgodnie z rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 27 czerwca 1997 r. w sprawie obowiązku stosowania polskich norm (Dz. U. z 1997 r. Nr 83, poz. 535) musiała być stosowana obligatoryjnie. Polski Komitet Normalizacyjny podjął działania w celu zmniejszenia liczby polskich norm wprowadzonych przez Ministrów do obowiązkowego stosowania i wskazania polskich

3 BSiE 3 norm, z których obowiązek stosowania powinien zostać zdjęty. Opracowano także założenia do nowej ustawy o normalizacji. W 1998 r. dokonano pierwszego przeglądu zbioru polskich norm, w celu wycofania norm zdezaktualizowanych oraz pozostających w sprzeczności z normami europejskimi. Ustawa normalizacyjna następnie została zastąpiona przez nową ustawę o normalizacji (Dz. U Nr 169, poz. 1386), która weszła w życie w dniu r. Najważniejszym postanowieniem tej ustawy jest zniesienie możliwości wprowadzenia rozporządzeniami ministrów obowiązkowego stosowania polskich norm. Aktualnie z polskich norm 747 pozostało jako obligatoryjne do stosowania. W dziedzinie rolnictwa zostało wprowadzonych do obowiązkowego stosowania 338 polskich norm, z czego 200 dotyczy żywności. Polskie normy będą podlegały ochronie praw autorskich. Wyroby spełniające wymagania polskich norm oznaczone będą na zasadzie dobrowolności znakiem zgodności z polską normą pod warunkiem uzyskania certyfikatu zgodności upoważniającego do takiego oznaczenia. Ustawa daje możliwość wprowadzania do powszechnego stosowania innych dokumentów normalizacyjnych jak np. specyfikacje techniczne, prenormy. W pracach normalizacyjnych wykorzystuje się elementy ogólnych przepisów prawa żywnościowego w Unii, tj. rozporządzeń, dyrektyw, Kodeksu żywnościowego lub też międzynarodowe normy ISO, uznawane powszechnie w krajach UE. Normy te nie powinny również być w sprzeczności z technicznymi przepisami opracowanymi przez Komisję Kodeksu Żywnościowego FAO/WTO oraz przez Komitet Rolny Europejskiej Komisji Gospodarczej (normami EKG). Do programu prac normalizacyjnych na lata wprowadzono wszystkie normy europejskie zharmonizowane z dyrektywami nowego podejścia. Dyrektywy nowego podejścia (Wielkie Dyrektywy Europejskie) narzucają wymagania techniczne identyczne dla całej Europy. Definiowane są w nich wymagania ogólne, które następnie sprecyzowane są w normach europejskich. W ramach programu dostosowania prawa polskiego do standardów Unii Europejskiej, Rada Ministrów, uchwałą z dnia 14 listopada 1995 r. Nr 133/95 zobowiązała poszczególne resorty do opracowania harmonogramu tych prac, uwzględniających listę dyrektyw i rozporządzeń UE, które mają być wdrożone. Zharmonizowane zostały przepisy dotyczące znakowania środków spożywczych, używek, i substancji dodatkowych przeznaczonych do obrotu, czego przejawem było wejście w 1993 r. w życie zarządzenia Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z dnia 15 lipca 1994 r. (Dz. U. z 1994 r. Nr 86, poz. 402, zm.: Dz. U. z 1995 r. Nr 92, poz. 461). Obecnie prowadzone są prace nad dostosowaniem obowiązującego prawa polskiego do prawa UE w zakresie jakości mleka, klasyfikacji tusz wołowych i wieprzowych, mięsa drobiowego, jaj, miodu, roślin oleistych, środków żywienia zwierząt, służb kontroli żywności. Mleko i przetwory mleczne Przepisy UE, zawierające wymagania jakościowe mleka, nie mają charakteru normalizacyjnego w rozumieniu polskiej ustawy o normalizacji, które w UE sygnowane są znakiem EN i ustanawiane przez Europejski Komitet Normalizacyjny, a w Polsce wdrażane przez Polski Komitet Normalizacyjny jako polskie normy. Przepisy UE zawierające wymagania jakościowe dla mleka i jego przetworów są bezpośrednio wdrażane do prawa państw Unii aktami

4 4 BSiE prawnymi co najmniej w randze rozporządzeń. Wymagania jakościowe Unii nie mogą być wprowadzane jako polskie normy. W tym przypadku stosowana musi być taka sama procedura jak przy wdrażaniu do naszego ustawodawstwa wszystkich innych rozporządzeń i dyrektyw wydanych przez Radę bądź Komisję Europejską. Tak więc w przyszłości będziemy mieli dla mleka i przetworów obowiązujące wymagania jakościowe określone w stosownych rozporządzeniach UE i obowiązujące w obrocie krajowym i handlu z zagranicą oraz polskie normy będące tłumaczeniem norm europejskich (EN), które będą dokumentami dobrowolnymi. Polskie Normy będą mogły być powoływane w przepisach prawnych, a także służyć przy prowadzeniu handlu z krajami spoza Unii. Od dnia r. została wprowadzona rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Gospodarki żywnościowej do obowiązkowego stosowania polska norma PN-A-86002:1995 Mleko surowe do skupu. W zakresie ogólnej liczby drobnoustrojów i zawartości komórek somatycznych norma w klasie ekstra spełnia wymagania Dyrektywy 92/46 EEC. Ponadto 25 października 2002 r. weszło w życie rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z 5 lipca 2002 r w sprawie szczegółowych warunków weterynaryjnych wymaganych przy pozyskiwaniu, przetwórstwie i transporcie mleka oraz przetworów mlecznych (Dz. U., 2002, Nr 117, poz. 1011). Zgodnie z wymienionym rozporządzeniem tylko do 31 grudnia 2002 r. dopuszcza się do produkcji mleka spożywczego i przetworów mlecznych w Polsce mleko surowe klasy II (mleko o zawartości do 1 mln drobnoustrojów i nie więcej niż 1 mln komórek somatycznych w 1 ml oznaczonych metodą płytkową). Tylko do 31 grudnia 2006 r. do produkcji mleka spożywczego i przetworów mlecznych może być używane mleko surowe odpowiadające wymaganiom klasy I wg polskiej normy (zawierające w 1 ml nie więcej niż drobnoustrojów oznaczonych metodą płytkową w temperaturze 30 C i nie więcej niż komórek somatycznych oznaczonych metodą ilościową. Higieniczna jakość mleka dostarczanego do zakładów przerobowych poprawia się. Udział mleka skupionego w klasie ekstra zwiększył się z 27% w 1998 r. do 64,8% w 2001 r. Według badań ankietowych Krajowego Związku Spółdzielni Mleczarskich (KZSM), które obejmowały ok. 50% mleka skupowanego w kraju w latach 2000 i 2001 badane mleczarnie skupiły jeszcze odpowiednio 3% oraz 2% mleka niespełniającego wymagań normy. Wzrasta udział mleka odbieranego przez mleczarnie bezpośrednio od producentów rolnych. Udział dostawców odbioru bezpośredniego z pominięciem punktów skupu wynosił w 1998 r. 32,3% i zwiększył się w 2001 r do 49,3%. Liczba dostawców mleka do mleczarni ulega zmniejszeniu. W połowie lat dziewięćdziesiątych 6 6,5 mln ton mleka skupiono od około 900 tys. producentów. W 2001 r. 7 mln ton mleka pochodziło od 385 tys. dostawców. Obserwowane zjawisko wycofywania się drobnych gospodarstw z produkcji mleka i wzrost liczby gospodarstw specjalizujących się w produkcji mleka jest korzystny dla pozyskiwania pożądanego surowca. Transport mleka do zakładów mleczarskich jest unowocześniany. Spółdzielnie mleczarskie dysponują obecnie autocysternami, przeznaczonymi do zbioru i transportu mleka do zakładów. Znaczna część tych pojazdów (69%) posiada zainstalowaną aparaturę kontrolnopomiarową pozwalającą pobrać próbki mleka i wstępnie ocenić jego jakość dokonać pomiaru ilości mleka, kwasowości i temperatury. Do odbioru mleka w 2001 r. zaangażowane było ok cystern. Polsce przyznany został okres przejściowy do końca 2006 r. na dostosowania strukturalne dla gospodarstw produkujących mleko.

5 BSiE 5 Polska uzyskała okresy przejściowe dotyczące dostosowania strukturalnego dla 113 zakładów przetwórstwa mleka. Ponadto zakłady otrzymały okres przejściowy do końca 2006 r. dla równoległego przetwarzania mleka spełniającego i niespełniającego standardy unijne pod warunkiem, że produkty wytwarzane z mleka gorszej jakości będą dopuszczone wyłącznie na rynek polski i będą oznakowane specjalnym znakiem jakości zdrowotnej. Prawo do równoległego przetwarzania mleka spełniającego i niespełniającego standardy unijne uzyskało 56 zakładów mleczarskich dostosowanych do standardów wspólnotowych w dniu uzyskania członkostwa w UE. Jednak tylko te zakłady, które do dnia r. spełnią wymagane kryteria będą mogły dalej prowadzić działalność. Polskie mleczarstwo, które od lat prowadzi intensywne działania mające na celu pełne dostosowanie do wymagań UE w zakresie warunków sanitarno-weterynaryjnych, czeka jeszcze wiele wysiłku. Skala niezbędnej restrukturyzacji jest bardzo duża. Według programu restrukturyzacji polskiego mleczarstwa oszacowano minimalne koszty restrukturyzacji sektora mleczarskiego na 16 mld zł, w tym środki niezbędne dla restrukturyzacji gospodarstw produkujących mleko na 13 mld zł. W większości koszty te będą musieli ponieść producenci i przetwórcy mleka (około 70%). Wsparcie inwestycyjne udzielane z budżetu krajowego i środków pomocowych nie będzie większe niż 32% niezbędnych sum. Tusze wołowe W zakresie wprowadzania norm klasyfikacji poubojowej tusz wołowych prawo krajowe zostało zharmonizowane z unijnym przez opracowanie normy klasyfikacji półtusz wołowych. Rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z r. w sprawie obowiązku stosowania Polskich Norm wprowadzono do obowiązkowego stosowania polską normę PN-91 A-82001/A2, która określa sposób klasyfikacji tusz wołowych według systemu EUROP. Od tego czasu jest ona stopniowo wprowadzana przez zakłady mięsne. W celu jej rozpowszechnienia organizowane są przez Instytut Przemysłu Mięsnego i Tłuszczowego w Warszawie kursy szkoleniowe klasyfikatorów. Potrzebne jest ustalenie zasad szkolenia klasyfikatorów oraz nadawania i odbierania im uprawnień oraz nadzoru nad służbami klasyfikacyjnymi. Tusze wieprzowe Obowiązek stosowania klasyfikacji EUROP w odniesieniu do tusz wieprzowych (od r.) został wprowadzony w Polsce rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej z r. Zagadnienia dotyczące klasyfikacji tusz wieprzowych w systemie EUROP oraz metodyki dysekcji zawarte są w polskiej normie. Wymagane jest dostosowanie prawa w zakresie struktur organizacyjnych nadzoru, atestowania aparatury pomiarowej, funkcjonowania służb klasyfikacyjnych i kontroli, znakowania i kolczykowania oraz monitorowania jakości tusz wieprzowych. Ponadto dużym problemem polskiego sektora mięsnego jest niska mięsność tuczników. Wynosi ona obecnie ok. 46% i w okresie 5-ciu ostatnich lat poprawia się o 0,6% rocznie. Dla porównania w krajach UE mięsność tuczników przekracza 56%. Obecnie polski i z Unii Europejskiej konsument poszukuje chudej wieprzowiny; dlatego problem poprawy mięsności tuczników jest niezwykle pilny. Poprawę jakości tusz można osiągnąć przez odpowiedni dobór ras, systemu żywienia, wieku uboju tuczników oraz stosowanie systemu zapłaty producentowi za jakość dostarczanych tuczników, nie a za ich masę.

6 6 BSiE Przetwórstwo mięsa Obecnie spośród ponad 5,4 tys. firm zajmujących się ubojem zwierząt i przetwórstwem mięsa mniej niż 1% spełnia standardy weterynaryjne obowiązujące w Unii Europejskiej. Na 2796 rzeźni w Polsce unijne wymagania spełnia tylko 19, na 2649 przetwórni mięsa czerwonego unijnym standardom odpowiadają tylko 23 zakłady, a z 79 chłodni zastrzeżeń inspektorów unijnych nie było tylko do 6 obiektów. Wśród koniecznych dostosowań należy wymienić m.in.: doprowadzenie standardu posadzek i ścian oraz połączeń między nimi do stanu pozwalającego na dokładne ich mycie i dezynfekcję, wyeliminowanie krzyżowania się dróg transportowych i przemieszczania personelu z różnych stref, rozdzielenie strefy brudnej od czystej, rozdzielenie magazynu żywca od pomieszczeń uboju, pomieszczeń obróbki mechanicznej od obróbki cieplnej. Potrzebna jest także poprawa wychładzania tusz oraz pomieszczeń rozbioru. Okres przejściowy na spełnienie wymaganych kryteriów do 31 grudnia 2007 r. uzyskało 260 zakładów mięsa czerwonego, 7 zakładów mięsa czerwonego o niskiej wydajności, 3 zakłady mięsne o niskiej wydajności i produkcji mieszanej oraz 7 chłodni. Tylko te zakłady, które usuną niedociągnięcia do 31 grudnia 2007 r. będą mogły dalej prowadzić działalność. W Polsce przemysłowe zakłady mięsne, które dysponują uprawnieniami weterynaryjnymi do eksportu na obszar USA i UE, od kilku lat zaangażowały część swojego potencjału do organizowania i rozwoju stałego zaplecza surowcowego. Bazując na specjalistycznych i dużych gospodarstwach hodowlanych doskonalą system kontraktacyjny, wspierają organizację grup producentów oraz precyzyjniej określają parametry genetyczne i technologiczne zamawianego surowca oraz uzależniają cenę od jakości surowca. Takich zakładów jest jednak bardzo mało. Mięso drobiowe W porównaniach regulacji wspólnotowych i polskich dotyczących mięsa drobiowego stwierdzono, że prawo polskie nie zawiera uregulowań, które odpowiadają regulacjom wspólnotowym dotyczącym organizacji rynku mięsa drobiowego w zakresie klas jakościowych, taryfikacji wagowej, systemu nadzoru i kontroli. Przez wiele lat sprzedaż tuszek drobiowych w Polsce odbywała się bez specjalnego zwracania uwagi na ich cechy jakościowe, między innymi ze względu na ciągłe braki tego towaru. Słabe zainteresowanie handlu i konsumentów jakością tuszek drobiowych było niekiedy wykorzystywane przez producentów do przemycania na rynek drobiu o niskiej jakości. Skutki niedostatecznej podaży mięsa, w tym mięsa drobiowego, były widoczne również w dokumentach określających jakość tych wyrobów. Aktualizacje dokumentów normalizacyjnych z tej branży prowadzone w latach siedemdziesiątych i osiemdziesiątych zmierzały do uproszczenia wymagań, a czasami nawet do ich obniżania. W latach wymagania jakościowe tuszek drobiowych określała norma branżowa, która w 1984 roku została znowelizowana i jako polska norma PN-84/a Tuszki drobiowe istnieje do dnia dzisiejszego. Obecnie jest ona obligatoryjna na mocy rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej. Przygotowany został w Normalizacyjnej Komisji Problemowej nr 34 ds. Produktów drobiarskich projekt normy PrPN-A Produkty drobiarskie tuszki drobiowe. Celem podjętej nowelizacji była standaryzacja jakościowa całych tuszek drobiu grzebiącego i wodnego gatunków: kura domowa (kurczę, kura, kogut) indyk, perlica, gęś i kaczka, pozyskiwanych w Polsce w rzeźniach będących pod nadzorem służb weterynaryjnych.

7 BSiE 7 Spełnienie wymagań minimalnych określonych w polskiej normie jest uwarunkowane wieloma czynnikami i będzie wymagać maksymalnej staranności i nakładów organizacyjnych i technicznych. Począwszy od dobrej organizacji odchowu ptaków zapewniającej otrzymanie sztuk o wyrównanej masie, poprzez odpowiednie obchodzenie się z ptakami w transporcie i wyładunku, do starannej obróbki poubojowej w rzeźni wszystkie zabiegi mają wpływ na ograniczenie wad tuszki i zapewniają uzyskanie produktu w klasie A. Pięćdziesiąt trzy zakłady mięsa drobiowego niespełniające wymagań strukturalnych dla tego typu zakładów uzyskały okres przejściowy do 31 grudnia 2007 r. na spełnienie wymaganych kryteriów. Polskie władze będą nadzorować indywidualnie przyjęte harmonogramy dostosowania zakładów. Polska będzie przedstawiać roczne raporty na temat postępów poczynionych w każdym zakładzie. Jedynie te zakłady, które do 31 grudnia 2007 r. spełnią wymagane kryteria będą mogły dalej prowadzić działalność. Jaja W porównaniach regulacji wspólnotowych i polskich dotyczących jaj stwierdzono, że mimo podobnych cech charakteryzujących jakość jaj spożywczych w Polsce i w UE, wymagania przyjęte w polskich normach i stosowane symbole klasyfikacji różnią się w stosunku do przepisów Unii Europejskiej. Wprowadzenia do prawa polskiego wymagają zagadnienia klasyfikacji jakościowej, wagowej, obowiązkowego znakowania jaj. Ponadto w normach polskich nie są ujęte uregulowania o charakterze administracyjnym, dotyczące obrotu handlowego, systemu kontroli, sankcji karnych. Innym zagadnieniem, także wymagającym dostosowania jest spełnienie wymagań dotyczących klatek dla drobiu. Czterdzieści cztery zakłady drobiarskie posiadające klatki niespełniające minimalnych wymagań konstrukcyjnych uzyskały okres przejściowy do 31 grudnia 2009 r. na ich użytkowanie i spełnienie wymaganych kryteriów. Pszczelarstwo Polskie rozwiązania w zakresie pszczelarstwa odbiegają od wspólnotowych tylko w niektórych kwestiach. Polskie rozwiązania w zakresie dopuszczalnych zawartości poszczególnych składników oraz rodzaje miodów w prawie polskim to wymagania polskiej normy PN-88/A Wymagania jakościowe UE reguluje Dyrektywa Rady 74/409/EWG i w Polsce należy opracować analogiczne akty prawne. Należy uszczegółowić polska normę poszerzając ją o brakujące rodzaje miodu. Potrzebna jest także stała praca nad poprawą jakości miodu, organizacją skupu oraz dostosowaniem pasiek i zakładów przetwórczych do wymaganych warunków sanitarnych. Rośliny oleiste Wspólnotowe akty prawne dotyczące sektora roślin oleistych nie mają odpowiadających im regulacji w prawie polskim. W związku z powyższym należy wprowadzić akty prawne dotyczące standardów jakości nasion oleistych i ilości oleju i mączek otrzymywanych podczas przetwarzania roślin oleistych. Środki żywienia zwierząt W 2001 r. przyjęta została ustawa o środkach żywienia zwierząt, związana z dostosowaniem polskiego ustawodawstwa do prawa Unii Europejskiej w zakresie produkcji zdrowych i bezpiecznych pasz dla zwierząt.

8 8 BSiE Dotychczas obowiązująca w Polsce ustawa z 13 lipca 1939 r. o nadzorze nad niektórymi środkami żywienia zwierząt nie stawiała wymagań jakościowych takich, jakim powinny odpowiadać dziś produkowane pasze. Nowa ustawa określa zasady wytwarzania i stosowania pasz, dodatków paszowych i prefiksów oraz obrotu nimi oraz sprawowania nadzoru nad tą działalnością. Produkcja i wprowadzanie do obrotu środków żywienia zwierząt będzie wymagało zezwolenia wydanego przez powiatowego lekarza weterynarii. Zezwolenia te będą wydawane po stwierdzeniu, że spełnione zostały warunki weterynaryjne oraz po uzyskaniu pozytywnej opinii wojewódzkiego inspektora jakości handlowej artykułów rolno-spożywczych o spełnieniu wymagań technicznych i organizacyjnych obowiązujących w zakresie wytwarzania środków żywienia zwierząt. Wytwarzanie środków żywienia zwierząt będzie ewidencjonowane. Główny Lekarz Weterynarii będzie prowadził ewidencję producentów środków żywienia zwierząt. Ustawa nakłada nowe obowiązki na Inspekcję Weterynaryjną i Inspekcję Skupu i Przetwórstwa Artykułów Rolnych. Wykonanie nowych zadań nałożonych na Inspekcję Weterynaryjną możliwe będzie przy intensyfikacji prac nad tworzeniem struktur organizacyjnych Inspekcji Weterynaryjnej. Ponadto sprawność działania terenowej Inspekcji Weterynaryjnej będzie zależała od rozwoju laboratoriów diagnostycznych, które będą badały pasze. Wykaz laboratoriów diagnostycznych, które będą badały pasze został już opracowany i podany. Konieczne jest prowadzenie dalszych prac dostosowawczych z zakresu: ujednolicenia metod analiz i próbowania, wdrażania zasad dobrej praktyki laboratoryjnej w laboratoriach urzędowej kontroli, stworzenia możliwości współpracy między odpowiednimi laboratoriami urzędowych służb kontroli. Ustawa nakłada także na granicznego lekarza weterynarii obowiązek kontroli granicznej wprowadzanych na polski obszar celny mieszanek paszowych. Nałożenie dodatkowych obowiązków na granicznego lekarza weterynarii musi łączyć się ze wzmocnieniem tej służby. Projekt zobowiązuje producentów pasz do pobierania próbek do badań z każdej serii produkcji i przechowywania ich przynajmniej do dnia upływu okresu ich trwałości, a także udostępniania tych próbek organom nadzorującym. Przechowywanie próbek wymagać będzie specjalnie do tego przystosowanych pomieszczeń. Koszty przechowywania próbek pasz poniesie przedsiębiorca. Przedsiębiorca zapłaci także za przeprowadzenie badań próbek pasz, które inspekcja przeprowadzi w ramach sprawowanego nadzoru. W lutym 2003 r. w Sejmie rozpoczęły się prace nad projektem ustawy o zmianie ustawy o środkach żywienia zwierząt oraz o zmianie niektórych ustaw. Wprowadzenie tej ustawy wynika ze zmian w prawie Unii Europejskiej oraz konieczności zmiany terminu wprowadzenia niektórych przepisów. Projektowana ustawa wprowadza zakaz wytwarzania mieszanek paszowych z materiałów paszowych zawierających substancje niepożądane (w ilości przekraczającej ich dopuszczalną zawartość), reguluje wprowadzenie do obrotu materiałów paszowych typu biobiałka. Do obrotu będą mogły być wprowadzone dodatki paszowe na które uzyskano już zgodę Komisji Europejskiej. Ponadto, utworzona zostanie Komisja do spraw środków żywienia zwierząt, która będzie opiniowała wnioski o wpis produktów do rejestru produktów, a po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej będzie opiniowała wnioski o wpis dodatków paszowych do rejestru prowadzonego przez Komisję UE oraz wnioski o dopuszczenie i stosowanie w żywieniu zwierząt materiałów paszowych z grupy biobiałek. Projektowana ustawa zwiększa nadzór nad obrotem paszami dla zwierząt gospodarskich oraz dostosowuje polskie rozwiązania z tego zakresu do wymogów UE.

9 BSiE 9 Kontrola żywności Produkowana żywność podlega kontroli prowadzonej przez: Inspekcję Sanitarną, Inspekcję Weterynaryjną, Inspekcję Jakości Handlowej Artykułów Rolnych, Inspekcję Handlową, Inspekcję Ochrony Roślin i Nasiennictwa. Instytucje uprawnione do czynności kontrolnych w obszarze produkcji i obrotu żywnością muszą mieć ściśle zdefiniowane funkcje oraz zakresy kompetencji. Prace w zakresie zdefiniowania i ustalenia zakresu działalności poszczególnych inspekcji są prowadzone. Ocena stanu bezpieczeństwa żywności, wykonana w 2001 r. przez Zespół powołany przez Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, wskazuje na satysfakcjonującą koordynację służb kontrolnych na poziomie terenowym, gdzie w przypadku nagłych istotnych zagrożeń wojewoda jest władny skoordynować działania podległych mu organizacyjnie służb i wydać odpowiednie decyzje. Uznano za niezadawalający stan organizacyjny instytucji centralnych oraz koordynację ich działań w dziedzinie bezpieczeństwa żywności. Zaproponowano powołanie Urzędu ds. Żywności i Żywienia, argumentując głównie tym, że w Unii Europejskiej tworzy się obecnie Komitet ds. Żywności i urząd krajowy byłby właściwym dla niego partnerem i pośrednikiem między Komitetem ds. Żywności Unii Europejskiej a polskim rządem. Podstawowe wymagania w zakresie bezpieczeństwa żywności zostały zmienione przez przyjęcie ustawy z dnia 11 maja 2001 roku o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia. Celem ustawy jest kompleksowe uregulowanie problematyki bezpieczeństwa żywności i dostosowanie obecnie obowiązującego prawa krajowego w zakresie warunków zdrowotnych żywności i żywienia do ustawodawstwa obowiązującego w Unii Europejskiej. Wprowadzony został podział kompetencji w zakresie nadzoru nad zdrowotną jakością środków spożywczych i wykonywania urzędowej kontroli żywności pomiędzy organami Inspekcji Sanitarnej i Inspekcji Weterynaryjnej oraz zasady współdziałania tych organów przy wykonywaniu urzędowej kontroli żywności. Inspekcja Weterynaryjna będzie sprawować nadzór nad: miejscami uboju i rozbioru mięsa, zakładami przetwórstwa mięsnego i ubocznych artykułów ubojowych, punktami skupu i zakładami przetwórstwa mięsa zwierząt łownych, zakładami jajczarskimi, przetworem jaj, ryb i innych zwierząt wodnych jak taż mięczaków. Ponadto zajmie się zdrowotnymi aspektami jakości mleka i jego przetworów, warunkami sanitarnymi produkcji mleka i jego przetwarzania oraz wymaganiami sanitarnymi przy przewozie mleka. Nadzór będzie sprawować również nad chłodniami składowymi przechowującymi środki spożywcze pochodzenia zwierzęcego, jak też nad produkcją lodów zawierających w swoim składzie mleko. Inspekcja będzie kontrolować targowiskową sprzedaż mięsa, jak też przywóz z zagranicy środków spożywczych pochodzenia zwierzęcego. Ustawa postanawia, że kontrolę wewnętrzną w zakładzie organizuje, prowadzi i koordynuje kierujący zakładem. Jest on obowiązany wdrożyć system HACCP (analizy zagrożeń i krytycznych punktów kontroli przy produkcji żywności) uwzględniający specyfikę zakładu. Za produkcję i wprowadzenie do obrotu niewłaściwej żywności przewidziane są sankcje karne grzywny, kary ograniczenia wolności a nawet pozbawienia wolności do lat 3. Ustawa ta została już znowelizowana (Dz. U. 2002, nr 135, poz. 1145). Wprowadzona zmiana porządkuje nazewnictwo z zakresu żywności, likwiduje możliwość znakowania wód mineralnych i źródlanych informacjami dotyczącymi właściwości leczniczych oraz ogranicza obowiązek znakowania środków spożywczych wartością odżywczą tylko do niektórych produktów. Obowiązek wdrażania systemu HCCP nie będzie dotyczył małych przedsiębiorców

10 10 BSiE (określonych w przepisach ustawy Prawo działalności gospodarczej), którzy obowiązani są wdrożyć i stosować zasady dobrej praktyki produkcyjnej i dobrej praktyki higienicznej. Na podstawie ustawy o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia wydane jest rozporządzenie Ministra Zdrowia w sprawie przeprowadzania urzędowej kontroli żywności (Dz. U. 2002, nr 21, poz. 186), które określa sposób i tryb przeprowadzania przez organy Państwowej Inspekcji Sanitarnej urzędowej kontroli żywności. Kontrola ta będzie obejmowała: stan i sposób użytkowania terenu, zabudowań, pomieszczeń produkcyjnych, socjalnych, maszyn i urządzeń oraz otoczenia zakładu, surowce, dozwolone substancje dodatkowe i substancje pomagające w przetwarzaniu, półprodukty i produkty końcowe, materiały i wyroby przeznaczone do kontaktu z żywnością, środki czystości i konserwacji urządzeń, a także środki ochrony przed szkodnikami, procesy stosowane przy produkcji lub przetwarzaniu żywności, w tym metody konserwowania żywności, etykiety i sposoby znakowania żywności. Państwowa Inspekcja będzie kontrolować stosowane systemy wewnętrznej kontroli jakości zdrowotnej żywności i przestrzegania zasad higieny w procesie produkcji lub w obrocie żywnością. Sprawdzi stan higieniczny pracowników i osób biorących udział w procesie produkcji lub w obrocie żywnością. Ponadto, dokona oceny prawidłowości prowadzenia dokumentacji i zapisów dotyczących realizacji zasad dobrej praktyki higienicznej oraz przebiegu procesów technologicznych. Wdrożenie systemu opartego na zasadach HACCP w Polskim przemyśle spożywczym wiąże się z koniecznością podjęcia wielu działań zarówno o charakterze organizacyjnym jak i inwestycyjnym. Wymagane jest udokumentowanie systemu, dostosowanie budynków, ich wyposażenia i otoczenia oraz maszyn i urządzeń do podstawowych wymagań technicznych dotyczących utrzymania higieny. Wdrażanie systemu HACCP w zakładach produkcyjnych, przetwarzających i przygotowujących żywność powinno być poprzedzone wprowadzeniem zasad zarówno dobrej praktyki produkcyjnej jak i dobrej praktyki higienicznej. Pozwala to na uporządkowanie wszystkich spraw związanych z higieną zakładu i przestrzeganiem wymagań prawa w tym zakresie. Zasady dobrej praktyki higienicznej obejmują: utrzymanie higieny pomieszczeń, maszyn, personelu, planów szkoleń i badań lekarskich oraz zapisy potwierdzające wykonanie i nadzór nad działaniami porządkowymi, dotyczące stosowanych środków myjących, czyszczących, dezynfekujących, dezynsekcyjnych, deratyzacyjnych i innych materiałów stosowanych do utrzymania higieny. Wymagania te są obligatoryjne przy produkcji i obrocie środkami spożywczymi. Wymagania dobrej praktyki produkcyjnej dotyczą podstawowych czynników utrzymania higienicznych warunków środowiska, zapobieganie przenikania do zakładu owadów, ptactwa i innych zwierząt, odpowiednich warunków magazynowania sprzętu, substancji chemicznych i produktów spożywczych, zapewnienie odpowiedniego rozmieszczenia maszyn i urządzeń, właściwej wentylacji i oświetlenia zakładu, gospodarki wodno-ściekowej, procedur mycia i dezynfekcji oraz kontroli pracowników związanej z przeciwdziałaniem zakażeniem żywności. Właśnie te podstawowe wymagania nastręczają polskim zakładom spożywczym największe trudności do dostosowania się do wymagań UE. Wiele zakładów musi ponieść duże koszty inwestycyjne na dostosowanie swej infrastruktury.

11 BSiE 11 Owoce i warzywa oraz ich opakowania Normy jakościowe dla owoców i warzyw stosowane w UE zawierają następujące elementy: I. określenie produktu II. postanowienia o jakości A. wymagania minimalne B. podział na klasy jakości III. postanowienia o sortowaniu według wielkości IV. postanowienia o tolerancji A. tolerancje dotyczące jakości B. tolerancje dotyczące wielkości V. postanowienia o pakowaniu A. jednolitość B. pakowanie VI. postanowienia o znakowaniu A. cechy identyfikacyjne B. nazwa produktu C. pochodzenie produktu D. charakterystyka jakości handlowej E. znak urzędowej kontroli jakości (nieobowiązkowo). Kraje Unii Europejskiej stosują normy międzynarodowe nie tylko w obrocie zagranicznym. Niektóre z nich wdrożyły je jako obowiązujące w obrocie wewnątrz Unii Europejskiej z handlem detalicznym włącznie. Zasady standaryzacji w UE ulegają ciągłym zmianom. Zmienia się również zakres ich znaczenia w kontekście wymagań jakościowych w transakcjach handlowych realizowanych przez prywatne organizacje. Normy jakościowe obowiązujące w krajach Unii są traktowane jako wymagania minimalne. Kontrolę stosowania tych minimalnych wymogów prowadzą zazwyczaj służby rządowe. Traktuje się więc te wymagania jako formalne. W praktyce jednak, o jakości owoców i warzyw nabywanych przez konsumentów decydują głównie organizacje handlowe, w tym przede wszystkim supermarkety, które stawiają o wiele wyższe wymagania niż określone w normach. W efekcie czego wewnętrzne regulacje prywatnych organizacji handlowych coraz częściej dominują nad regulacjami rządowymi. Dlatego też wydaje się, że bierne dostosowanie się do norm rządowych może okazać się niewystarczające dla polskich producentów. Rosnąca bowiem konkurencja międzynarodowa powoduje, że potencjalni eksporterzy powinni znać nie tylko formalne wymogi odnośnie jakości produktów i opakowań, ale także normy stosowane w praktyce, które są często ostrzejsze od rządowych. Poniżej przedstawiono przykłady z wybranych krajów UE dotyczące stosowanych norm. Podstawą kontroli jakości i owoców w Niemczech są uregulowania UE. Rynki hurtowe nie prowadzą własnej polityki jakości. W wybranych przypadkach politykę taką próbują prowadzić organizacje producenckie. Najważniejszą rolę w tworzeniu rynkowych standardów jakości odgrywają supermarkety. Wymagania sieci supermarketów w zakresie jakości i sposobu pakowania są o wiele wyższe niż wynikałoby to z norm UE. W ostatnich latach, supermarkety niemieckie coraz bardziej konkurują jakością nie zaś ceną, regulacje UE stają się mniej znaczące w stosunku do wymagań handlowców. W Holandii normy jakościowe tworzone są na trzech szczeblach:

12 12 BSiE krajowym, równoznaczne z regulacjami UE, na poziomie aukcji, które wykorzystują normy UE lecz wprowadzają do wewnętrznego użytku więcej wymagań szczegółowych, dotyczących np. wyglądu produktów, sposobu uprawy (ograniczone stosowanie środków chemicznych), sposobu pakowania i prezentacji. Wymagania te są kontrolowane przez inspektorów akcji, na szczeblu sprzedaży detalicznej, dodatkowe wymagania określają organizacje handlowe. Supermarkety ustalają swoją własną politykę jakości, w kontrolę realizacji tych wymagań włączane są aukcje i rynki hurtowe, czasem supermarkety delegują własnych inspektorów w celu kontrolowania jakości. Podstawą regulacji we Francji są również normy UE. Znaczenie organizacji hurtowych w prowadzeniu polityki jakości jest raczej niskie. Specyfiką rynku francuskiego jest natomiast duża jego segmentacja, a co za tym idzie zróżnicowanie. Wiele spółdzielni prowadzi własną politykę marketingową, a także politykę jakości. W Wielkiej Brytanii obok uregulowań rządowych, egzekwujących normy UE, wzrastające znaczenie ma kontrola jakości prowadzona przez organizacje handlowe. Standardy rynkowe są w przeważającej mierze rezultatem dwustronnych umów między producentami a supermarketami. W Polsce standardy jakościowe owoców i warzyw oraz ich opakowań określają polskie normy lub normy branżowe, obowiązujące jedynie na terytorium Polski. Produkty na eksport są przygotowywane według indywidualnych kontraktów z tym jednak, że od roku 1994 można było stosować również dla większości owoców i warzyw wymagania jakościowe określone w normach OECD. Ocena Komisji Europejskiej W 1998 r. Komisja Europejska w Raporcie o sytuacji i perspektywach rolnictwa w krajach Środkowej i Wschodniej Europy zwróciła uwagę, że w wielu dziedzinach opóźnienia techniczne uniemożliwiają sprostanie unijnym wymogom jakościowym i sanitarnym. Podkreśliła, że inwestycje modernizacyjne są obecnie szczególnie pilnie potrzebne w przetwórstwie i przechowalnictwie owoców i warzyw, w mleczarstwie i przemyśle mięsnym. W opublikowanym w 2002 r. rocznym Raporcie o przygotowaniach Polski do członkostwa, Komisja Europejska wskazała konieczność spełnienia standardów weterynaryjnych i sanitarnych oraz dostosowania zakładów przetwórstwa do wymogów wspólnotowych. Pilnej uwagi wymaga dziedzina weterynarii, bowiem nie powtórzono postępów z poprzedniego roku. Ponadto, jak najszybciej wdrożony musi zostać Zintegrowany System Zarządzania i Kontroli (IACS). W 2003 r. Komisja Europejska przesłała list do Polski, w którym podkreśliła potrzebę nadrobienia opóźnień w przenoszeniu do polskiego prawa unijnych aktów prawnych dotyczących standardów i norm technicznych. Dotyczy to przede wszystkim produktów żywnościowych, w tym zasad ich oznaczania, reguł stosowania takich dodatków jak konserwanty, parametrów materiałów mających styczność z żywnością. Komisja Europejska będzie co trzy miesiące przygotowywać raporty z wypełnienia przez kraj członkowski podjętych zobowiązań. Dokument zawiera tabelę, w której zaznaczono najtrudniejsze kryteria przystąpienia kraju do Unii, stopień dostosowania prawa oraz sposób egzekwowania unijnych regulacji. Projekt dokumentu przygotowany w lutym 2003 r. wskazuje, że Polska musi dołożyć wszelkich starań aby zagwarantować bezpieczeństwo żywności oraz pilnie powinna wzmóc prace nad budową systemu kontroli produkcji żywności IACS.

13 BSiE 13 Podsumowanie Polska, podobnie jak i inne kraje kandydujące, ubiegając się o przystąpienie do Unii Europejskiej zobowiązała się wdrożyć całość przepisów prawnych UE. Polska zobowiązała się do stosowania się do przepisów technicznych i norm UE oraz europejskich norm dotyczących artykułów przemysłowych, rolnych i spożywczych. Prace nad wprowadzeniem wszystkich norm europejskich do zbioru polskich norm są prowadzone jako priorytetowe w Polskim Komitecie Normalizacyjnym. Polska uzyskała okresy przejściowe dotyczące dostosowania strukturalnego dla wskazanych zakładów. Traktat Akcesyjny zawiera wykaz zakładów mięsnych mięsa czerwonego i mięsa białego w okresie przejściowym, w którym wymieniono nazwę zakładu, przepisy, których nie spełnia i ostateczny terminem usunięcia niedociągnięć. Wymienionych zostało 260 zakładów mięsa czerwonego, 53 zakłady mięsa drobiowego, 7 zakładów mięsa czerwonego o niskiej wydajności, 3 zakłady mięsne o niskiej wydajności i produkcji mieszanej, 7 chłodni, 40 zakładów rybnych, 113 zakładów mleczarskich oraz 56 zakładów mleczarskich, które mogą przetwarzać mleko spełniające i niespełniające norm UE. Jedynie te zakłady mięsne, które całkowicie spełnią wymagania do 31 grudnia 2007 r. i zakłady mleczarskie, które spełnią kryteria do 31 grudnia 2006 r. będą mogły dalej prowadzić działalność. Polska będzie przedstawiać roczne raporty na temat postępów poczynionych w każdym z zakładów, a w odniesieniu do zakładów mleczarskich raporty będą składane co sześć miesięcy począwszy od listopada 2004 r. Polsce przyznany został także okres przejściowy do końca 2006 r. na dostosowania strukturalne dla gospodarstw produkujących mleko. Spełnienie przez gospodarstwo minimalnych wymagań w zakresie warunków sanitarnohigienicznych, ochrony środowiska i utrzymania zwierząt stanowić będzie po akcesji wymóg prawny wprowadzenia produktów do obrotu, a jednocześnie warunkować będzie możliwość uzyskania pomocy inwestycyjnej przeznaczonej na dalszy rozwój gospodarstwa. Dostosowania te są kosztowne ale są niezbędne i na ich wprowadzenie pozostało niewiele czasu. Źródła: 1. Berkowska E., Rasz H.: Dostosowanie polskich norm żywnościowych do norm obowiązujących w Unii Europejskiej, KS BSiE, Informacja nr 671, marzec Urban R.: Implikacje dla polskich producentów i przetwórców mięsa wynikające z wdrażania standardów UE, Gospodarka Mięsna, nr 2, Nitecka E.: Stan dostosowania polskiego sektora mleczarskiego do wymagań Unii Europejskiej w zakresie higieny, Przemysł Spożywczy 11/ Seremek-Bulge J., Domańska E.: Stan przygotowań polskiego mleczarstwa do integracji z Unią Europejską, Przegląd Hodowlany 1/ Tyszkiewicz S.: Strategia bezpieczeństwa żywności w Polsce, Gospodarka mięsna, 4/ Nowakowski S.: Dostawa, odbiór i transport mleka surowego, Przemysł Spożywczy 11/ Raport Urzędu Komitetu Integracji Europejskiej zawierający ocenę stopnia dostosowania prawa polskiego do prawa Unii Europejskiej, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa Informacja do Raportu Komisji Europejskiej z postępów na drodze zbliżania Polski do członkostwa w UE, Warszawa, 31 sierpnia Atlas standardów jakościowych jabłek według norm OECD z komentarzem, Centrum Naukowo- Wdrożeniowe, SGGW, Warszawa Normy jakościowe na owoce i warzywa, Włoski Instytut Handlu Zagranicznego.

14 14 BSiE 11. Próba rozpoznania wyzwań stojących przed polskim sektorem rolno-spożywczym w związku z integracją z Unią Europejską, FAPA, Warszawa, grudzień Kochańska J., Działalność normalizacyjna w dziedzinie rolno-żywnościowej w CEN i PKN, Normalizacja 4/ Kochańska J.: Zmiany w funkcjonowaniu systemu normalizacyjnego w Polsce, Przegląd Zbożowo- Młynarski, styczeń Dziewulski R., Świstak B.: Raport Komisji Europejskiej o postępach dostosowawczych kandydatów do członkostwa w U., Wspólnoty Europejskie 12/ Ciepielewska M.: Komisja Europejska o przyszłości polskiego rolnictwa. Wspólnoty Europejskie 1/ Król. M.: Raport Roczny Komisji Europejskiej na temat postępów Polski na drodze do UE i stanowisko Rządu RP w tej sprawie, Wspólnoty Europejskie 1/ Jurczak M.E.: Jakość higieniczna mleka surowego w zakładach mleczarskich, Przegląd Hodowlany 3/ Anders.E.: Kryteria oceny jakości tuszek drobiowych w nowej polskiej normie. Gospodarka mięsna 2/ Marcinek J.: Pięć lat działalności Polskiego Komitetu Normalizacyjnego. Normalizacja 1/ Ustawa z dnia 12 września o normalizacji. Dz. U r., Nr 169, poz Zientek-Varga J.: Miód na wagę sukcesu, Boss Rolnictwo, 3/2003 r. 22. Szanse i zagrożenia rynku wieprzowiny po przystąpieniu do Unii Europejskiej, FAPA, W ocenie Unii Europejskiej, Polskie zaległości, Rynki Zagraniczne, dn Bielecki J.: Listy ostrzegawcze z Brukseli, Najwięcej uwag do Polski, Rzeczpospolita, dn r. 25. Synowiec E.: Raport okresowy Komisji Europejskiej w sprawie postępów Polski na drodze do członkostwa w UE. Wspólnoty Europejskie, Instytut Koniunktur i Cen Handlu Zagranicznego, 10/ Raport z realizacji w 2001 r. Narodowego Programu Przygotowania do Członkostwa, Wspólnoty Europejskie, nr 2/2002 r. 27. Integracja z Unią Europejską, Fundacja Programów Pomocy dla Rolnictwa, Ministerstwo Rolnictwa, 2002 r.