Goździk piaskowy Dianthus arenarius na obszarze Kampinoskiego Parku Narodowego przykład monitoringu gatunku specjalnej troski

Transkrypt

1 Dorota Michalska-Hejduk 1, Jeremi Kołodziejek 1, Marek Ferchmin 2 1 Katedra Geobotaniki i Ekologii Roślin UŁ, ul. Banacha 12/16, Łódź dhejduk@biol.uni.lodz.pl, kolo@biol.uni.lodz.pl 2 Kampinoski Park Narodowy (emeryt); ul. Partyzantów 55 m2, Laski, Izabelin marek@ferchmin.net Goździk piaskowy Dianthus arenarius na obszarze Kampinoskiego Parku Narodowego przykład monitoringu gatunku specjalnej troski Dianthus arenarius in Kampinoski National Park an example of special care species monitoring Summary Dianthus arenarius L. is one of the protected species in Poland and endangered (EN) in the area adjoining to the Kampinoski National Park (KPN). As a special care species in the KPN Dianthus arenarius should be not only protected but also observed on each site. The field researches concerning Dianthus arenarius in KPN are conducted since 2002 year. They consist: distribution of species, abundance of its populations, ecological conditions and plant communities in which it appears. Fifteen sites of Dianthus arenarius were found during field researches in KPN up to now (Fig. 1). Tree of them are new localities which are not published earlier. The most abundant sites (Fig. 2) Górki (stand 4) and Łużowa Góra (stand 10) consist of about 200 clusters mostly flowering. On the half of sites Dianthus arenarius occurs in on the sandy soil in sparse phytocoenosis of pine forest with numerous species of Koelerio- Corynephoretea and Nardo-Callunetea classes. The second optimum of occurrence in KPN Dianthus arenarius has in sandy grasslands with high number of xerothermic species of Festuco-Brometea class. The appearance of pine in the race of natural succession changes the light condition and reduce flowering of Dianthus arenarius. Wstęp Goździk piaskowy Dianthus arenarius L. należy w Polsce do gatunków objętych ochroną ścisłą. Na terenach przyległych do Kampinoskiego Parku Narodowego (KPN), to jest w Polsce Środkowej (JAKUBOWSKA-GABARA, KUCHARSKI 1999) i na Nizinie Południowopodlaskiej (GŁOWACKI, FALKOWSKI I IN. 2003) został zaliczony do gatunków zagrożonych (EN). Na terenie Polski gatunek ten jest nieczęsty, a jego stanowiska skupiają się głównie w zachodniej, północnej i wschodniej części kraju. Na południu, w pasie wyżyn występuje jedynie na nielicznych rozproszonych stanowiskach (ZAJĄC, ZAJĄC 2001). Jako

2 gatunek tzw. specjalnej troski powinien być na terenie KPN nie tylko chroniony (co wynika z jego statusu), ale również monitorowany. Dianthus arenarius L. w Polsce występuje w dwóch podgatunkach różniących się od siebie sinym owoszczeniem oraz wysokością i stopniem rozgałęzienia pędów generatywnych (TUTIN i in. 1964, RUTKOWSKI L. 2004). Są to: D. a. subsp. arenarius roślina sinoowoszczona o słabo rozgałęzionych pędach o wysokości cm, D. a. subsp. borussicus bez sinego owoszczenia o pędach silnie rozgałęzionych o wysokości powyżej 20 cm. Goździk piaskowy występuje najczęściej na suchych piaszczystych miejscach w widnych, luźnych borach sosnowych. W większych kompleksach borów sosnowych stanowiska jego ograniczają się do przydroży i skrajów lasu gdzie kwitnie najobficiej (WOJTERSKA, WOJTERSKI 1968). Goździk na terenie Puszczy Kampinoskiej podawany był przez KOBENDZĘ (1930), NOWAKA 1972, 1983) i GŁOWACKIEGO I FERCHMINA (2003). W okresie międzywojennym Dianthus arenarius (=D. serotinus W.K.) był to jeden z najpospolitszych goździków na wydmach zalesionych, zadarnionych i bezleśnych na Łużu, pod Gacią Zaborowską, Wędziszewem i Przęsławicami [oraz] na Nadłużu pod Wólką Węglową, pod Dziekanowem Leśnym (Niemieckim), pod Debłami [...] Panującą odmianą jest var. borussicus Vierh. (Kobendza 1930). Metody Prace badawcze nad Dianthus arenarius na terenie KPN prowadzone są od 2002 roku. Obejmują one badania nad jego rozmieszczeniem, zasobnością populacji, warunkami siedliskowymi i zbiorowiskami roślinnymi, w jakich występuje. Każde stanowisko goździka piaskowego określone przez współrzędne geograficzne przy pomocy pomiaru GPS naniesione jest na mapę w skali 1: i opisane pod względem kąta nachylenia, ekspozycji i ph gleby. Ponadto na każdym z nich policzone są wszystkie kępy (pod pojęciem kępy rozumiemy zwartą grupę pędów nadziemnych wyraźnie oddzielonych przestrzennie od innych podobnych grup) goździka i liczba pędów kwitnących. W zbiorowiskach roślinnych, w których ten gatunek występuje, wykonano zdjęcia fitosocjologiczne powszechnie stosowaną metodą Braun-Blanquet a. Tam gdzie było to możliwe dokonano rozróżnienia na dwa podgatunki D. a. borussicus i D. a. arenarius. Prowadzona jest również dokumentacja fotograficzna fitocenoz z udziałem goździka.

3 Dla każdego stanowiska gdzie stwierdzono występowanie goździka piaskowego obliczono również średnie ważone liczb wskaźnikowych (Zarzycki i in. 2002): wilgotności W (gdzie 1 oznacza gleby bardzo suche, a 6 środowisko wodne), świetlny L (gdzie 1 oznacza głęboki cień, a 5 pełne światło), kwasowości gleby R (gdzie 1 to gleby silnie kwaśne o ph<4, a 5 zasadowe o ph>7) oraz trofii Tr (gdzie 1 oznacza siedliska skrajnie ubogie, a 5 przenawożone). Obliczeń dokonano uwzględniając stopnie pokrycia wszystkich gatunków w poszczególnych zdjęciach fitosocjologicznych. W przypadku wystąpienia zakresu wartości liczb wskaźnikowych przyjmowano średnią arytmetyczną (Roo-Zielińska 2004). Wyniki W wyniku prowadzonych badań, na obszarze KPN zinwentaryzowano 15 stanowisk goździka z obu podgatunków (Ryc. 1), reprezentujące trzy morfotypy o kwiatach białych (występujący najczęściej), o kwiatach różowych oraz o kwiatach białych z różowym paskiem. Trzy ze stwierdzonych stanowisk to stanowiska nowe, wcześniej nie podawane. Na czterech stanowiskach znanych z literatury (KOBENDZA 1930; NOWAK 1972, 1983; GŁOWACKI, FERCHMIN 2003), goździka nie udało się ponownie odnaleźć. Charakterystykę stanowisk, siedlisk i gatunki chronione towarzyszące goździkowi piaskowemu na poszczególnych stanowiskach przedstawiono poniżej. Liczebność goździka na poszczególnych stanowiskach oraz procent kęp z pędami generatywnymi przedstawia Ryc Józefów - szczyt wydmy i stok E; zubożały bór świeży; jedna kępa o kwiatach różowych Pulsatilla pratensis; 2 - Grochalskie Piachy - wydma, bór suchy (skraj boru); 3 - Górki - stok wydmy, ekspozycja S, nachylenie 20, luźny drzewostan sosnowy na siedlisku boru świeżego; 4 - Górki (przy szosie) - szczyt i stok wydmy, ekspozycja E, nachylenie do 60 ; bór świeży; część kęp o kwiatach różowych; 5 - Helenowskie Góry - szczyt wydmy i stok SE monokultura sosny na siedlisku boru mieszanego i dąbrowy świetlistej, część kęp o kwiatach różowych, Polypodium vulgare, Pulsatilla pratensis, Pulsatilla patens, Helichrysum arenarium, Epipactis helleborine, Dianthus gratianopolitanus (M. Ferchmin stanowisko niepublikowane); 6 - Biała Góra - trenen płaski, przy drodze; zubożały bór świeży, Chimaphila umbellata; 7 - Biała Góra koło sosny pomnikowej;teren płaski; zubożały bór świeży; Pulsatilla pratensis;

4 8 - Łosiówka koło Sierakowa; zbocze E wydmy; zarastająca murawa napiaskowa; Cladina pl. sp.; 9 - Niepust - rozległy teren wydmowy; zarastająca murawa napiaskowa; niektóre kępy powyżej 200 pędów kwitnących; Helichrysum arenarium; 10 - Łużowa Góra - grzbiet wydmy i stok wydmy o ekspozycji SE; zarastająca murawa napiaskowa z udziałem gatunków kalcyfilnych; 1 kępa o różowych kwiatach; Jovibarba sobolifera; 11 - Góra Ojca - szczyt wydmy; zarastająca murawa napiaskowa; jedna kępa ponad 200 pędów kwitnących; 12 - Laski-Sieraków - teren plaski, przy drodze; skraj boru świeżego; 13 - Zakrętkowa Góra - grzbiet i stoki wydmy (głównie E); zarastająca murawa napiaskowa z udziałem gatunków kalcyfilnych; niektóre kępy z kwiatami różowymi oraz kwiatami o różowym pasku w środku kwiatu; 3 kępy powyżej 200 pędów kwitnących; Thesium ebracteatun; 14 - Zlewnia Pożary (piezometr 11) - zbocze wydmy E; zarastająca murawa napiaskowa; jedna kępa ponad 200 pędów kwitnących; 15 - Łużowa Góra (podnóże południowego odgałęzienia) - podnóże wydmy, przy drodze murawa napiaskowa o znamionach kserotermicznej; Cladina pl. sp.

5 Tabela 1. Wartości wskaźników ekologicznych na badanych stanowiskach Table 1. Values of ecological index on investigated sites. Wskaźnik ekologiczny (ecological index) Numer stanowiska (Number of site) L 3,9 4,2 4,0 4,2 4,3 4,1 3,9 4,2 4,3 4,0 4,0 4,2 4,1 4,5 W 2,7 2,5 3,0 2,5 2,4 2,5 2,8 2,5 2,5 2,5 2,4 2,3 2,5 2,1 Tr 2,5 2,4 2,5 2,5 2,4 2,3 2,4 2,2 2,2 2,5 2,7 2,4 2,5 2,3 R 3,5 3,3 3,2 3,7 3,6 3,5 3,5 3,0 3,5 3,7 4,1 3,7 3,5 3,9 L wskaźnik świetlny, W wskaźnik wilgotności gleby, Tr wskaźnik trofizmu, R wskaźnik kwasowości gleby. L light value, W soil moisture value, Tr trophy value, R soil acidity,

6 liczba kęp (quantity of clusters) numer stanowiska (number of site) % kęp kwitnących (% of flowering clusters) Ryc. 2. Liczebność kęp i procent kęp kwitnących goździka piaskowego Dianthus arenarius w Kampinoskim Parku Narodowym. Fig. 2. Quantity of clusters and percentage of flowering clusters of Dianthus arenarius in the Kampinoski National Park wartości wskaźników ekologicznych (ecological index value) 4,5 4 3,5 3 2,5 2 1,5 1 0,5 0 L W Tr R borowe (pine forest) murawowe (grassland) Ryc. 3. Porównania wskaźników ekologicznych w fitocenozach borowych i murawowych z udziałem Dianthus arenarius: L wskaźnik świetlny, W wskaźnik wilgotności gleby, Tr wskaźnik trofizmu, R wskaźnik kwasowości gleby. Fig. 3. Comparison of ecological index values in phytocoenosis of pine forest and grassland with Dianthus arenarius. L light value, W soil moisture value, Tr trophy value, R soil acidity

7 Podsumowanie Najobfitsze miejsce występowania goździka piaskowego w KPN znajduje się w Górkach (stanowisko 4) gdzie stwierdzono ponad 200 kęp, z których kilka liczy ponad 200 pędów oraz na Górze Łużowej (stanowisko 10) (Ryc 2). Na połowie zinwentaryzowanych stanowisk goździk piaskowy, wymagający dużej ilości światła, występuje na suchych, piaszczystych miejscach w widnych, luźnych fitocenozach boru sosnowego a towarzyszy mu liczna grupa gatunków z klasy Koelerio-Corynephoretea oraz Nardo-Callunetea. Stanowiska te, jako że goździk występuje tu pod koronami sosen, charakteryzują się nieco niższym wskaźnikiem świetlnym i bardziej zakwaszoną glebą (Tab.1, Ryc. 3). Większe jest natomiast uwilgotnienie gleby i jej trofia. Drugie optimum występowania w KPN, znajduje goździk piaskowy w ubogich murawach porastających piaszczyste wydmy z dość wyraźnym udziałem gatunków kserotermicznych z klasy Festuco-Brometea. Brak wykształconej warstwy podszytu i drzew powoduje, że wskaźnik świetlny jest tu wyższy. Zakwaszenie gleby jest natomiast mniejsze. Wskaźnik kwasowości 3,6 wskazuje, że są to gleby prawie obojętne, co uwidacznia się w obecności wspomnianej wyżej grupy gatunków kserotermicznych, z których niektóre (np. Phleum phleoides, Scabiosa columbaria) preferują gleby zasadowe. Wkraczanie na murawy sosny, na drodze naturalnej sukcesji i związany z tym wzrost ocienienia, ogranicza kwitnienie goździka. Jego ochrona powinna skupiać się na monitorowaniu poszczególnych stanowisk i ewentualnym ograniczaniu zarastania powodującego wzrost zacienienia przez kontrolowane usuwanie drzew i krzewów z bezpośredniego otoczenia goździka. LITERATURA GŁOWACKI Z., FALKOWSKI M., KRECHOWSKI J., MARCINIUK J., MARCINIUK P., NOWICKA- FALKOWSKA K., WIERZBA M Czerwona lista roślin naczyniowych niziny Południowopodlaskiej. The red list of vascular plants of the południowopodlaska Lowland. Chrońmy Przyr. ojcz. 59: GŁOWACKI Z., FERCHMIN M Chronione, rzadkie i zagrożone gatunki roślin naczyniowych Kampinoskiego Parku Narodowego i jego otuliny. [W:] R. Andrzejewski (red.) Kampinoski Park Narodowy. Monografia, t. 1. Przyroda Kampinoskiego Parku Narodowego. Izabelin: JAKUBOWSKA-GABARA J., KUCHARSKI L Ginące i zagrożone gatunki flory naczyniowej zbiorowisk naturalnych i półnaturalnych Polski Środkowej. Fragm. Flor. Geobot. Ser. Polonica 6:

8 KOBENDZA R Stosunki fitosocjologiczne Puszczy Kampinoskiej. Planta Polonica. Materiały do Flory Polskiej, 201. NOWAK K. A Nowe stanowiska interesujących i rzadkich roślin na Nizinie Mazowieckiej. Fragm. Flor. Geobot. 18; 2: NOWAK K. A Flora strefy podmiejskiej Warszawy. Monogr. Bot. 64. ss ROO-ZIELIŃSKA E Fitoindykacja jako narzędzie oceny środowiska fizycznogeograficznego. Podstawy teoretyczne i analiza porównawcza stosowanych metod. Prace Geograficzne 199. ss RUTKOWSKI L Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. PWN. Warszawa. TUTIN T. G, HEYWOOD V. H., BURGES N.A. VALENTINE D. H., WALTERS S. M., WEBB D. A Lycopodiaceae to Platanaceae. Flora Europaea. Voume 1: 198. WOJTERSKA H., WOJTERSKI T Rozmieszczenie Dianthus arenarius L. w Polsce. Bad. Fizjogr. nad Polską Zachodnią T. XVIII: Pozn. Tow. Przyj. Nauk. Poznań. ZAJĄC A., ZAJĄC M (red.). Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Instytut Botaniki UJ, Kraków: 714. ZARZYCKI K., TRZCIŃSKA-TACIK H., RÓŻAŃSKI W., SZELĄG Z., WOŁEK J., KORZENIAK U Ecological indicator values of vascular plants of Poland. W. Szafer Insitute of Botany, Polish Academy of Sciences. Kraków, ss: 183.