wglądówka - B. Pawłowski Morskie Oko przyroda i człowiek

Transkrypt

1 wglądówka - B. Pawłowski Morskie Oko przyroda i człowiek 110

2 Spośród jezior tatrzańskich jest Morskie Oko najbogatsze w nitraty. Zawiera ich jednak tak niewiele, że pozwalają na nikły zaledwie rozwój planktonu roślinnego. J. Nyka, 1956, Dolina Rybiego Potoku (Morskiego Oka), s. 54 Glony i fauna bezkręgowców Joanna Galas Morskie Oko jest górskim jeziorem reglowym, które zasiedlają zespoły organizmów charakterystyczne dla takich wód stojących. Żyją w nim formy planktonowe, swobodnie unoszone w toni (pelagialu), oraz bentosowe występujące na dnie, zarówno na kamienistym obrzeżu w strefie litoralowej, jak i w głębokiej, profundalowej strefie. To jedyne jezioro polskich Tatr mające naturalną populację pstrąga potokowego Salmo trutta m. fario. Chociaż glony i sinice 1 jezior tatrzańskich są słabo poznane, to Morskie Oko należy do jezior górskich najlepiej zbadanych pod tym względem. To z niego znana jest największa liczba gatunków glonów reprezentujących fitoplankton, fitobentos i peryfiton, czyli glony żyjące na roślinach wyższych (Kawecka 1996). Do stałych i ważnych składników fitoplanktonu jeziora należą bruzdnice (Dinoflagellata) i złotowiciowce (Chrysophycae). Prof. Jadwiga Wołoszyńska opisała wiele nowych dla nauki gatunków i form bruzdnic Morskiego Oka, m.in. gatunek Peridinum tatricum (ryc. 1; Wołoszyńska 1952). Tej grupy glonów nikt wcześniej ani nikt później nie badał w jeziorach tatrzańskich. Do ciekawych i występujących wyłącznie w tym jeziorze gatunków Chrysophycae należy Mallomonas akrokomos f. tatrica (Wołoszyńska 1939) oraz liczny Pseudokephyrion tatricum = Kephyriopsis tatrica (ryc. 1), który najobficiej zasiedla warstwę wody od 0 do 5 m (Siemińska 1970 a, b), podczas gdy okrzemki z rodzajów Asterionella (ryc. 1) i Syndera znajdowano dość równomiernie w całym słupie wody (Siemińska 1970 a). Wśród innych organizmów tworzących fitoplankton Morskiego Oka są również zielenice (Chlorophycae), dotychczas słabo zbadane. W Morskim Oku do lat 90. XX w. nie występowała przy brzegu roślinność wyższa, ale płetwonurkowie już w latach 60. wyciągnęli z głębokości 10 m kępę rdestnicy (Potamogeton mucronatus), na której znaleziono bogate zbiorowisko glonów peryfitonowych, głównie okrzemek i zielenic. Wśród tych drugich przeważały desmidie typowe dla lekko kwaśnych wód Morskiego Oka (Kawecka 1966). 1 Według obecnej taksonomii sinice, wcześniej uznawane za glony, należą do Procaryota. Toń Morskiego Oka jesienią (fot. B. Pawłowski) 111

3 a c d b e f Ryc. 1. Glony Morskiego Oka bruzdnica: a Peridinum tatricum; złotowiciowce: b Pseudokephyrion tatricum, c Mallomonas akrokomos f. tatrica; okrzemki: d Asterionella formosa, e Diatoma hyemalis, f Didymosphenia geminata. Ryc. a wg Wołoszyńska (1952), b wg Siemińska (1970b), c Wołoszyńska (1939), d, e, wg Kawecka (1996) Morskie Oko przyroda i człowiek Najbardziej charakterystycznymi taksonami fitobentosu znajdowanymi na kamienistych obrzeżach jeziora są sinice (Starmach 1934). Tworzą one rdzawobrunatne lub czarne galaretowate skupienia na kamieniach. To właśnie od barwy sinic pochodzi człon czarny w nazwach części jezior tatrzańskich. W zbiorowisku sinic dominują rodzaje Chameosiphon i Merismopedia. Na głębokości 14 m galaretki miały barwę szaro-zieloną, na 20 m brunatną, a na 27 m brunatno-czerwoną. Glony na większych głębokościach muszą bowiem wytwarzać barwniki dopełniające, ułatwiające asymilację w obecności żółtych i zielonych promieni światła (Siemińska 1970 a). Skupienia okrzemek można obserwować w postaci kolorowego nalotu pokrywającego osady i kamienie. Ich krzemionkowe pancerzyki w warstwie osadu o grubości 30 cm przebadał K. Wasylik (1965). Stwierdził on ok. 120 taksonów okrzemek, a ich skład gatunkowy okazał się podobny w całej warstwie. W toni wodnej jezior żyje także zooplankton. W jego skład wchodzą wrotki (Rotatoria), widoczne tylko pod mikroskopem, oraz przedstawiciele drobnych skorupiaków, takich jak wioślarki (Cladocera, ok. 3 4 mm) i widłonogi (Copepoda, ok. 2 mm). Zooplankton 27 jezior tatrzańskich, w tym Morskiego Oka, badał od 1880 r. wybitny zoolog prof. Antoni Wierzejski. Już wtedy zauważył, że jeziora tatrzańskie charakteryzują się ubóstwem gatunkowym: napotkałem roje drobnych zwierzątek zwłaszcza z gromady skorupiaków, atoli w niewielkiej liczbie gatunków (Wierzejski 1881). Obserwacje A. Wierzejskiego potwierdzili kolejni badacze, a liczba stwierdzanych gatunków wioślarek zależała od miejsca poboru prób (z litoralu lub pelagialu; tab. 1). Widłonogi były szczegółowo badane tylko przez S. Minkiewicza, a w litoralu przez czeskich hydrobiologów (tab. 1). 112

4 Glony i fauna bezkręgowców J. Galas Wszystkie planktonowe gatunki skorupiaków znane z Morskiego Oka występują także w innych typach wód stojących. Stanowią główny pokarm pstrągów żyjących naturalnie w tym jeziorze. Z presją ryb najlepiej radzi sobie oczlik Cyclops abyssorum (ryc. 2) jego jaja są odporne na enzymy trawienne pstrąga. Po wydostaniu się z przewodu pokarmo we - go wraz z fekaliami opadają na dno, gdzie w osadach przechodzą rozwój embrional ny zakończony wylęgiem nowej generacji (Gliwicz, Rowan 1984). Z kolei wioślarek z gatunku Daphnia pulicaria, licznych w bezrybnym Czarnym Stawie pod Rysami i obficie spływających potokiem do położonego poniżej Morskiego Oka, nie notuje się w planktonie opisywanego jeziora. Najwyraźniej pstrągi niezwykle skutecznie wyżerają tę stosunkowo dużą wioślarkę. Tab. 1. Gatunki zooplanktonu skorupiakowego Morskiego Oka; a Wierzejski (1881, 1883), b Minkiewicz (1910,1914,1917), c Sacherova i in. (2006), d wg Hořicka i in. (2006), e wg Stuchlík (niepubl.) Gatunek a b c d 2000e c Alona affinis Alona quadrangularis Alona guttata + + Acroperus harpae Cladocera Acroperus leucocephaus + + Chydorus sphaericus Polyphemus pediculus Holopedium gibberum Bosmina longirostris Daphnia pulex + Daphnia galeata + Daphnia longispina + + Acanthocyclops vernalis + + Acanthocyclops viridis + Copepoda Cyclops abyssorum + + Cyclops Vicinus + Magacyclops fuscus + + Cyclops strenuus + Eucyclops serrulatus

5 b 0,5 0,1 b 0,5 a Ryc. 2. Gatunki zooplanktonu Morskiego Oka wioślarki: a Holopedium gibberum, b Chydorus sphaericus; widłonóg: c Cyclops abyssorum tatricus; wrotki: d Keratella quadrata, e Polyarthra dolichoptera wg Kownacki (1996) c d 0,04 e Morskie Oko przyroda i człowiek Wśród wrotków zooplanktonowych pod koniec XIX w. najliczniejsze były Asplanchna priodonta (Wierzejski 1881, 1883) i Notholca longispina (Minkiewicz 1910). Obecnie w Morskim Oku występuje 55 gatunków Rotatoria, reprezentujących nie tylko plankton, lecz także peryfiton i zoobentos (Bielańska-Grajner 2010). Do najliczniejszych gatunków wrotków w Morskim Oku należą: Keratella quadrata i Polyarthra dolichoptera (ryc. 2). Dokładniejsze badania fauny bezkręgowców żyjących na dnie jezior tatrzańskich, w tym Morskiego Oka, prowadził na początku XX w. S. Minkiewicz (1914). Dzięki badaniom mikroskopowym żywego materiału możliwe stało się oznaczenie gatunków bentosu tego jeziora: pierwotniaki (Amoebozoa, Heliozoa, Ciliata i Flagellata), parzydełkowce (Cnidaria), wirki (Turbellaria), nicienie (Nematoda), skąposzczety (Oligochaeta), brzuchorzęski (Gastrotricha), małżoraczki (Ostracoda), niesporczaki (Tardigrada) i ślimaki (Gastropoda). W swoich badaniach prof. S. Minkiewicz nie oznaczył do gatunku znalezionych larw Chironomidae, zazwyczaj bardzo licznych w bentosie. Po 60 latach K. Prejs (1977) potwierdziła obecność wszystkich gatunków nicieni stwierdzonych w Morskim Oku przez S. Minkiewicza i znalazła 10 nowych. Pierwotniaki, wirki, skąposzczety, małżoraczki i niesporczaki nie były po 1914 r. nigdy oznaczane do gatunku. Wśród bezkręgowców żyjących w mule Morskiego Oka występuje wypławek alpejski Crenobia alpina (fot. 1), małż Pisidium sp. należący do rodziny groszkówkowatych, a na kamienistym obrzeżu jeziora maleńki ślimak przytulik strumieniowy Ancylus fluviatilis, którego można znaleźć również na dnie, na głębokości 51 m (Kownacki, Kownacka 1965). Czerwona stułbia Hydra sp. (fot. 2), charakterystyczna dla kamienistego litoralu większości jezior tatrzańskich, małżoraczek Cypria ophtalmica oraz brzuchorzęsek Chaetonotus maximus, stwierdzone przed 100 laty (Minkiewicz 1914), są w jeziorze do dzisiaj (Kownacki, Kownacka 1965; Kownacki 1996, Kisielewski 1997). Wśród larw owadów w litoralu występuje widelnica Dinocras cephalotes (fot. 3, Wojtas 1964), jętka Ecdyonurus venosus, sieciarka Sialis lutaria (wielkoskrzydłe; Wojtas 1964; Kownacki, Kownacka 1965; Kownacki 1996). 114

6 Glony i fauna bezkręgowców Fot. 1. Wypławki Planarna alpina (fot. P. Stós) Fot. 2. Stułbia Hydra sp. (fot. P. Stós) J. Galas Morskie Oko jest najwyżej położonym jeziorem w polskich Tatrach, w którym kilkakrotnie spotykano latające ważki żagnice Aeshna cyanea i Aeshna juncea podczas lotów żerujących. Brak litoralu w tym jeziorze uniemożliwia ich rozród (inf. ustna G. Tończyk). Najliczniejszą grupą fauny zamieszku jącą jeziora tatrzańskie, w tym Morskie Oko, są larwy muchówek z rodziny ochotkowa tych Chironomidae (Kownacki 1996). W tym jeziorze, leżącym w strefie górnego regla, najliczniejszymi przedstawicielami ochotko watych są larwy z rodzaju Psectrocladius (moż na je spotkać zarówno na kamienistym obrzeżu, jak i na głębokości 50 m) oraz Dicroten dipes, znajdowane w mulistych osadach i na kamieniach pokrytych mułem w strefie brzeżnej aż do głębokości 10 m (Kownacki, Kownacka 1965). Ze względu na zmiany nomenklatury i rewizje wielu gatunków trudno stwierdzić, ile taksonów żyje w Morskim Oku. W ciągu 130 lat od pierwszych badań sporo nazw organizmów uległo zmianie, stało się synonimami lub zostało rozbitych na kilka nowych. Ogółem w jeziorze stwierdzono ok. 350 gatunków glonów i sinic, 20 gatunków pierwotniaków i 134 gatunki bezkręgowców (Kownacki, Łajczak, red. 1997). Należy jednak pamiętać, że nie wszystkie grupy dokładnie zbadano. Przez ostatnich 50 lat Morskie Oko nie było obiektem badań hydrobiologów, którzy skupili uwagę na jeziorach wysokogórskich, leżących powyżej górnej granicy lasu. Stąd biorą się nieuzupełnione do dzisiaj braki w informacjach na temat wielu grup organizmów żywych tego jeziora, niezwykle interesującego pod względem hydrobiologicznym. Fot. 3. Widelnica Dinocras cephalotes (fot. P. Stós) 115

7 Literatura Morskie Oko przyroda i człowiek Bielańska-Grajner I., 2010, Dotychczasowy stan badań wrotków (Rotifera) w wodach Tatrzańskiego Parku Narodowego [w:] Z. Mirek (red.), Nauka a zarządzanie obszarem Tatr i ich otoczeniem, t. 2, Tatrzański Park Narodowy, Polskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk o Ziemi Oddział w Krakowie, Zakopane. Gliwicz Z., Rowan M.G., 1984, Survival of Cyclos abyssorum tatricus (Copepoda, Crustacea) in alpine lakes stocked with planktivorous fish, Limnology and Oceanography, 29. Hořická Z., Stuchlík E., Hudec I., Černŷ M., Fott J., 2006, Acidification and the structure of crustacean zooplankton in mountain lakes: The Tatra Mountains (Slovakia, Poland), Biologia, 61/Supplement, 18. Kawecka B., 1966, Glony osiadłe na Potamogeton sp. w Morskim Oku, Acta Hydrobiologica, 8. Kawecka B., 1996, Glony [w:] Z. Mirek, Z. Głowaciński, K. Klimek, H. Piękoś-Mirkowa (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Tatry i Podtatrze, 3, Tatrzański Park Narodowy, Zakopane. Kisielewski J., 1997, Brzuchorzęski (Gastrotricha), Polskie Towarzystwo Hydrobiologiczne, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Kownacki A., 1996, Fauna jezior [w:] Z. Mirek, Z. Głowaciński, K. Klimek, H. Piękoś-Mirkowa (red.), Przyroda Tatrzańskiego Parku Narodowego. Tatry i Podtatrze, 3, Tatrzański Park Narodowy, Zakopane. Kownacki A., Kownacka M., 1965, The bottom fauna of the Lakes Morskie Oko and Wielki Staw in the Polish Tatra Mountains, Limnological Investigations in the Tatra Mts. and Dunajec River basin, Komitet Zagospodarowania Ziem Górskich Polska Akademia Nauk, 11. Kownacki A., Łajczak A. (red.), 1997, Operat Ochrony Zasobów Wodnych Tatrzańskiego Parku Narodowego, Tatrzański Park Narodowy, Kraków. Minkiewicz S., 1910, Przyczynek do fauny jezior tatrzańskich, Pamiętniki Towarzystwa Tatrzańskiego, 31. Minkiewicz S., 1914, Przegląd fauny jezior tatrzańskich, Sprawozdania Komisji Fizyograficznej, 48. Minkiewicz S., 1917, Die Crustaceen der Tatraseen. Eine physiographische-faunistische Skizze, Bull. Inter. Acad. Pol. Sc. Cracovie, Cl. Sci. Math. Nat., Ser. B, Sci. Nat. Prejs K., 1977, The species diversity, numbers and biomass of benthic nematodes in central part of lakes with different trophy, Ekologia Polska, 25. Sacherova V., Karšková R., Stuchlík E., Hořická Z. Hudec I., Fott J., 2006, Long-term change of the littoral Cladocera in the Tatra Mountain lakes through a major acidification event, Biologia, 61/Supplement, 18. Siemińska J., 1970 a, Niektóre aspekty badań Morskiego Oka w Tatrach, Kosmos, Ser. A., 19. Siemińska J., 1970 b, Some species of Chrysophyceae from Morskie Oko Lake in the Tatra Mts., Fragmenta Floristica et Geobotanica, 16. Starmach K., 1934, Dwa nowe gatunki sinic z Tatr, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 11. Wasylik K., 1965, Remnants of algae in bottom sediments of the Lakes Wielki Staw and Morskie Oko in the Tatra Mountains, Limnological Investigations in the Tatra Mts. and Dunajec River basin, Komitet Zagospodarowania Ziem Górskich Polska Akademia Nauk,

8 Glony i fauna bezkręgowców J. Galas Wierzejski A., 1881, O faunie jezior tatrzańskich, Pamiętniki Towarzystwa Tatrzańskiego 6. Wierzejski A., 1883, Zarys fauny stawów tatrzańskich, Pamiętniki Towarzystwa Tatrzańskiego, 8. Wojtas F., 1964, Widelnice (Plecoptera) Tatr i Podhala, Wyd. Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź. Wołoszyńska J., 1939, Glony jezior i młak tatrzańskich IV, Acta Societatis Botanicorum Poloniae, 16. Wołoszyńska J., 1952, Bruzdnice Tatr i Karpat Wschodnich, Acta Societatis Botanicorum Poloniae,