O motywacjach i konotacjach semantycznych w serbskich wyrażeniach frazeologicznych z komponentami obscenicznymi

Transkrypt

1 Magdalena Nowińska Uniwersytet Gdański O motywacjach i konotacjach semantycznych w serbskich wyrażeniach frazeologicznych z komponentami obscenicznymi Przedmiotem badań niniejszego artykułu są serbskie wyrażenia frazeologiczne zawierające komponenty obsceniczne. Zagadnienie to może wydawać się dość kontrowersyjne z racji elementów budujących te frazeologizmy, jednak pokazanie procesu eksplikacji rozważanych przykładów, jest niezwykle interesujące. Mamy tu bowiem do czynienia z takimi wyrażeniami, które choć składają się z elementów wulgarnych nie niosą z sobą takiego znaczenia nie są semantycznie obsceniczne. Używa się ich w slangu, żargonie, ale również w języku potocznym, codziennym, choć oczywiście, tak jak w każdej sytuacji, kiedy stykamy się ze słownictwem obscenicznym, należy zważać na okoliczności, w których możemy lub nie możemy pozwolić sobie na zastosowanie konkretnego przykładu. W niniejszej publikacji ujęte zostały nieliczne przykłady takich wyrażeń, bowiem niemożliwym jest przedstawienie i omówienie ich wszystkich nie tylko ze względu na obfitość tego rodzaju materiału, ale również dlatego, że język, który jest żywym, wciąż ewoluującym tworem, daje niewyczerpane możliwości budowania nowych wyrażeń, które są jeszcze w początkowej fazie rozwoju i nie upowszechniły się jak dotąd w języku. Wybranych zostało dziesięć frazeologizmów, które zostały zaczerpnięte z książki znanego serbskiego językoznawcy Danka Šipki 1. Głównym zamysłem tego artykułu jest ukazanie procesu eksplikacji, czyli procesu wyjaśniającego dane wyrażenie frazeologiczne, polegającego przede wszystkim na odszukiwaniu motywacji i konotacji semantycznych, w dotarciu do których pomagają pewne czynniki. To właśnie owe czynniki umożliwiają 1 Д. Шипка, Опсцене речи у српском језику, Нови Сад Београд, 1999.

2 54 Magdalena Nowińska przeprowadzenie analizy zamieszczonego materiału badawczego, jaki stanowią serbskie frazeologizmy z komponentami obscenicznymi. Na wstępie należy powiedzieć kilka słów o motywacji semantycznej. Zjawisko to ściśle łączy się z kategoryzacją świata dokonywaną przez użytkowników języka. Człowiek posiada wrodzoną tendencję do wartościowania wszelkich zjawisk i obiektów otaczającego go świata. Dzięki tym obserwacjom wysnuwa pewne wnioski, analogie dotyczące tychże i automatycznie klasyfikuje to, z czym ma do czynienia. Dzieje się to świadomie bądź nieświadomie, jednak skłonność ta jest tak silnie rozwinięta w umyśle każdej jednostki, że nie sposób jej wyeliminować. Jak ujmują to językoznawcy George Lakoff i Mark Johnson: kategoryzacja to dla człowieka przede wszystkim środek do rozumienia świata 2. Motywacja semantyczna, bezpośrednio łącząca się z ludzką skłonnością do kategoryzowania wszelkich zjawisk i przedmiotów rzeczywistości, jak również z ich interpretacją, najwyraźniej odbija się we frazeologii języka. A zatem dzięki tej wrodzonej zdolności człowieka do porządkowania otaczających go zjawisk oraz wytwarzających się w jego umyśle obrazów i asocjacji związanych z danym pojęciem przekazującym konkretną treść, można odnaleźć jego motywację. Z pojęciem motywacji semantycznej ściśle wiąże się też inne zjawisko, mianowicie konotacja semantyczna. Najprościej zdefiniować ją jako zespół pewnych cech, które wskazują na jakieś obiekty, zjawiska, są dla nich charakterystyczne i budzą pewne skojarzenia oraz odczucia. Jak podaje Słownik Wyrazów Obcych PWN są to pewne cechy współoznaczane łącznie przez jakąś nazwę (...) 3. Innymi słowy, znaczenie nazwy nie opiera się na tym, co ona oznacza, ale co współoznacza, czyli konotuje. Dana nazwa przedmiotu, o którym orzekamy, musi posiadać wyłącznie te cechy, które stanowią o tym, a nie o innym przedmiocie. Właśnie dzięki temu, że ów przedmiot ma dane cechy, i właśnie po to, aby to zaznaczyć, stosujemy ową nazwę do tego przedmiotu. Mówiąc o konotacji nie można pominąć bardzo ważnej roli, jaką jest intuicja językowa badacza. Co więcej, także znajomość kontekstu kulturowo-językowego jest niezastąpiona. Rozważając kwestię konotowania znaczeń serbskich frazeologizmów, tak jak w przypadku innych obcych języków, należy zapoznać się ze sposobem obrazowania świata przez ten język, gdyż jak pisze Agnieszka Spagińska-Pruszak: konotacja wynika z przeświadczeń o prawdziwości pewnych faktów, utartych opinii o otaczającym świecie utrwalonych w znaczeniach słów czy 2 G. Lakoff, M. Johnson, Metafory w naszym życiu, Warszawa, 1988, s B. Pakosz, E. Sobol, C. Szkiłądź, M. Zagrodzka, Słownik wyrazów obcych PWN, Warszawa, 1991, s. 452.

3 O motywacjach i konotacjach semantycznych w serbskich wyrażeniach 55 zespołów wyrazowych frazeologizmach (...). Wynikają one z określonego systemu kulturowego i związanych z nim doświadczeń 4. Dobry opis konotacji proponują również autorzy podręcznika teorii literatury, Anna Burzyńska i Michał Markowski, definiując konotację jako: szeroki zakres znaczeniowy danego znaku (wszystkie możliwe skojarzenia, które ów znak uruchamia) (...) 5. Za przykład podają termin malec, a konotowanymi pojęciami są m.in.: młodość, niewinność, bezbronność, niesforność 6. Podsumowując swoją definicję, wyjaśniają, że w konotacji upatruje się poszerzonego pola znaczeniowego znaku, czyli różnych skojarzeń, które ten znak wywołuje. Bardzo często konotacja jest rozumiana w zdecydowanie bardziej zawężonym znaczeniu, mianowicie jako skojarzenie wywołujące pewne uczucia, emocje pozytywne bądź negatywne. Nie jest to błędna definicja, jednak na pewno jest niepełna, ponieważ, mówiąc o konotacji, należy pamiętać o czynnikach, które się na nią składają. Istotnie, są to przede wszystkim wspomniane odczucia, emocje, które rodzą się w człowieku pod wpływem danego skojarzenia, ale także wszelkie asocjacje, wyobrażenia o danym przedmiocie oraz aspekt kulturowy czy bardziej kulturowo-językowy, z którym łączy się pojęcie językowego obrazu świata, szeroko pojmowanego światopoglądu językowego, czy też wreszcie znajomość i wiedza o danym obiekcie, zjawisku. Przedstawione powyżej wyjaśnienie zagadnień motywacji i konotacji semantycznej stanowią jedynie ich ogólny zarys, znając już jednak meritum tych zjawisk możemy skupić swoją uwagę na procesach eksplikacji danych wyrażeń frazeologicznych. Zacząć należy przede wszystkim od czynników, które stanowią o umiejętnym odnalezieniu drogi do właściwego zrozumienia konkretnego przykładu. W eksplikacji wyrażenia frazeologicznego w obcym (tu: serbskim) języku są ważne trzy elementy: 1. definicja encyklopedyczna każdego komponentu budującego dane wyrażenie; 2. przywołanie różnych asocjacji związanych z danym wyrażeniem, przy czym niezbędna jest tu także intuicja badacza; 3. odpowiednie odniesienie do rzeczywistości językowego obrazu świata danego języka. Znaczenie słownikowe konkretnego wyrazu jest istotne dlatego, że wskazuje ono po pierwsze na etymologię danej nazwy, a po drugie na pewne asocjacje, 4 A. Spagińska-Pruszak, Leksyka jako kreatywny komponent w tworzeniu semantyki frazeologizmów (na przykładzie języków słowiańskich), [w:] Słowa, słowa, słowa... w komunikacji językowej, red. M. Grabska, Gdańsk 2000, s A. Burzyńska, M. P. Markowski, Teorie literatury XX wieku, Kraków 2006, s Ibidem.

4 56 Magdalena Nowińska które prowadzą do odnalezienia przypisywanych frazeologizmowi motywacji i konotacji, co toruje drogę do właściwego zrozumienia treści przekazywanej w owym przykładzie. Nie można przeprowadzić analizy konkretnego materiału badawczego w sposób poprawny w zupełnym oderwaniu od definicji encyklopedycznych poszczególnych komponentów tworzących pojedynczy związek frazeologiczny. Mimo to definicja słownikowa nie powinna stanowić jedynego źródła rozumowania. Oparcie się wyłącznie na tzw. wiedzy encyklopedycznej daje niepełny obraz przekazywanej przez frazeologizm treści. Drugim bardzo ważnym czynnikiem wspomagającym dojście do właściwego odbioru związku frazeologicznego są łączące się poniekąd z definicją słownikową wyrazu skojarzenia. To one wywołują motywacje i konotacje semantyczne będące metaforycznym obrazem sensu danego wyrażenia. Na podstawie tych asocjacji można utworzyć jego symboliczną definicję, a za pomocą intuicji językowej czy korzystania z metody introspekcji, jak nazywa to polski językoznawca Ryszard Tokarski, badacz jest o krok od wyłuskania pełnego znaczenia frazeologizmu, czyli odpowiedniej jego eksplikacji. Bo tylko całościowe rozważanie danego frazeologizmu daje właściwy wyraz jego sensu. Jak pisze R. Tokarski: (...) systematyczna introspekcja jest wstępnym, a niekiedy nawet rozstrzygającym warunkiem uzasadniającym stawiane w analizie tezy 7. I choć skuteczność owej metody introspekcji zależy od indywidualnych predyspozycji użytkownika języka, wnosi ona ogromny wkład do sukcesu, jaki stanowi całkowite zrozumienie rozważanego związku frazeologicznego. Ostatnim czynnikiem prowadzącym do znalezienia odpowiedniego wyjaśnienia danego wyrażenia jest znajomość kontekstu kulturowo-językowego oraz mechanizmów sposobu systematyzowania zjawisk i obiektów rzeczywistości funkcjonujących w danej społeczności językowej. Jak już wcześniej wspomniano, ludzka skłonność do kategoryzowania zjawisk otaczającego świata, obrazowości myślenia czy przypisywania wszystkiemu konkretnych treści odgrywa sporą rolę w drodze do odnalezienia treści przemycanej w danym wyrażeniu językowym. Mamy tu do czynienia ze zjawiskiem językowego obrazu świata, które czołowy polski językoznawca Jerzy Bartmiński definiuje jako pewien zespół sądów mniej lub bardziej utrwalony w języku, zawartych w znaczeniach wyrazów lub przez te znaczenia implikowanych, który orzeka o cechach i sposobach istnienia obiektów świata pozajęzykowego 8. Językowy obraz świata, nierozerwalnie związany z jego 7 R. Tokarski, Konotacja a problemy kategoryzacji, s. 153, [w:] Język a Kultura. Tom 20 jubileuszowy, red. A. Dąbrowska, A. Nowakowska, Wrocław 2008, s Portal: Wiedza i edukacja. Świat wirtualnej nauki [online], [dostęp: ], ISSN , dostępny:

5 O motywacjach i konotacjach semantycznych w serbskich wyrażeniach 57 kategoryzacją, umożliwia nie tylko interpretację, ale i regulację ludzkiego zachowania wobec tej rzeczywistości. Zatem niemal w identycznym stopniu dużą rolę w uzyskaniu pełnego sensu zawartego w danym wyrażeniu frazeologicznym odgrywa rozważanie go zarówno w stricte encyklopedycznym, jak i intuicyjnym ujęciu, przy jednoczesnym odnoszeniu się do sposobu kategoryzacji wszelkich zjawisk i obiektów świata przez człowieka, a pominięcie któregokolwiek z tych czynników uniemożliwia dotarcie do właściwego przekazu treści, jakie niesie z sobą dany przykład. Znając już zagadnienia natury teoretycznej, można wreszcie zastosować je w praktyce, śledząc kolejno procesy eksplikacji na wybranych przykładach serbskich związków frazeologicznych z komponentami obscenicznymi. Są to takie wyrażenia, które zawierają pojęcia wulgarne, jak np. nazwa określająca męski narząd płciowy (wulg! serb. курац pol. chuj) oraz kolokwializmy, np. określenie tylnej część ciała (kol. serb. дупе 9 pol. tyłek). Pierwsze rozważane wyrażenie frazeologiczne brzmi бацати говна: dosłowne tłumaczenie: rzucać gówna, właściwa treść wyrażenia: mówić bezmyślne rzeczy. Mamy tu do czynienia z wulgarnym określeniem kału gówno i czasownikiem rzucać, co dosłownie oznacza: rzucać gównа. Oczywiście prawidłowa treść, jaka się kryje pod postacią tego frazeologizmu nie jest tożsama z jego literalnym tłumaczeniem. Jednak dzięki uruchamiającym się w ludzkim umyśle asocjacjom nie trudno odnaleźć właściwe znaczenie tego wyrażenia, które brzmi: mówić bezmyślne rzeczy. Słowem kluczem jest tu rzeczownik gówno, który można odnieść do odpadku, czegoś bezwartościowego, nieważnego, natomiast czasownik rzucać do pozbywania się, wyrzucania tego odpadku. Kolejny przykład to: доћи из гузице до главу lub zgodnie z inną wersją: доћи из дупета у главу: dosłowne tłumaczenie: dojść od tyłka do głowy, właściwa treść wyrażenia: zrozumieć coś po ciężkich zmaganiach. W tym przykładzie od razu nasuwa się na myśl jakiś dystans, niełatwa droga, którą trzeba przejść; rzeczowniki tyłek i głowa wyznaczają tu dwa przeciwległe bieguny, które można porównać do startu i mety, np. podczas maratonu. Właściwa treść, jaką niesie z sobą ów frazeologizm, to zrozumieć coś po ciężkich zmaganiach, czyli pojąć coś (co zapewne nie było łatwo pojąć) po przejściu tej trudnej i długiej drogi od startu do mety. Dodatkowo zauważalne jest tu odwrócenie procesu fizjologicznego, jaki stanowi pożywianie się: pokarm przyjmowany przez usta, które 9 W języku serbskim pojęcie дупе nie jest rozumiane jak wulgaryzm w języku polskim dupa, ale jak kolokwializm tyłek.

6 58 Magdalena Nowińska mieszczą się w górnej części ciała człowieka, przechodzi długą drogę, aby znaleźć swoje ujście w tylnej części ciała; odwrócenie tego precesu jest niemożliwe, zatem znaczenie owej trudności w zrozumieniu czegoś jest dodatkowo spotęgowane. Następny: пасти на дупе: dosłowne tłumaczenie: paść, opaść na tyłek, właściwa treść wyrażenia: bardzo się zdziwić. Konkretne skojarzenie z opadaniem na tyłek, czyli czynnością siadania na czymś, umotywowane częstą reakcją człowieka na dowiedzenie się o jakimś strasznym, nieprzyjemnym lub wręcz przeciwnie wspaniałym, cudownym wydarzeniu, które wywołało zdziwienie lub zaskoczenie. Idąc dalej: увлачити се у шупак, względnie: увући се у дупе: dosłowne tłumaczenie: wślizgiwać się w tyłek, właściwa treść wyrażenia: podlizywać się. Nie jest trudno odnaleźć właściwą treść tego wyrażenia, ponieważ w języku polskim funkcjonuje bardzo podobne: wchodzić w tyłek, czyli po prostu: podlizywać się. Mamy tu wyraźne odniesienie do wślizgiwania się komuś między pośladki jako przymilania, chęci osiągnięcia czegoś bez wysiłku czy poświęcenia. Kolejny przykład: ухватити Бога за јаја/ јајца/ муда: dosłowne tłumaczenie: złapać Boga za jaja/ jajka/ jądra, właściwa treść wyrażenia: zrobić coś wyjątkowego. Również i w tym przykładzie można doszukać się podobieństwa semantycznego w zestawieniu z polskim wyrażeniem: złapać Pana Boga za nogi. Bóg jako Istota Najwyższa, czyli tym samym nieosiągalna, stanowi tu owo wyjątkowe coś, co było niemożliwe, a co udało się jednak uchwycić. Dodatkowe odniesienie do męskich jąder, jako pilnie strzeżonego punktu newralgicznego mężczyzny, w tym przykładzie konkretnie Boga-mężczyzny, do którego dostęp jest jeszcze trudniejszy niż w przypadku nóg, tak jak zostało to zobrazowane w języku polskim, wzmacnia niesamowitość wykonanej czynności. Pozostając przy temacie męskich jąder, nasuwa się kolejny związek frazelologiczny: хладити јаја: dosłowne tłumaczenie: chłodzić jądra, właściwa treść wyrażenia: nic nie robić, bezproduktywnie spędzać czas. Nasuwającym się od razu skojarzeniem, które wiąże się z tym przykładem, jest czynność leżenia lub wręcz wylegiwania się, ułatwiająca owo chłodzenie jąder, co bezbłędnie prowadzi nas do odnalezienia właściwej treści tego wyrażenia, jaką stanowi właśnie nicnierobienie, bezproduktywne spędzanie czasu. Ciekawy proces eksplikacji występuje przy analizie frazeologizmu: околокућни пишатор: dosłowne tłumaczenie: okołodomowy sikacz,

7 O motywacjach i konotacjach semantycznych w serbskich wyrażeniach 59 właściwa treść wyrażenia: rynna. Rzeczownik пишатор utworzony od czasownika пишати, wulgarnie określającego czynność oddawania moczu, niewątpliwie kojarzy się z wypływającą skądś cieczą. I to jest dobry trop, którym należy iść, a pomocnym w dalszym rozważaniu jest przymiotnik околокућни, wskazujący na coś, co znajduje się koło domu. Zestawiając te dwa odniesienia, łatwiej jest przywołać prawidłową motywację tego wyrażenia, które oznacza po prostu rynnę. Wulgarne określenie na męski narząd płciowy jest bardzo częstym składnikiem obscenicznych wyrażeń frazeologicznych w języku serbskim. Wyrażenie у курцу, które dosłownie tłumaczy się w chuj, podobnie jak w języku polskim wulgarne wyrażenie w pizdu, odnosi się do długiego dystansu dzielącego od czegoś: dosłowne tłumaczenie: w chuj, właściwa treść wyrażenia: bardzo daleko. Wulgaryzm курац stanowi tu ważny element, gdyż wskazuje przede wszystkim na odczucia wypowiadającego i ma za zadanie je uwydatnić, czyli podkreślić negatywne emocje związane z faktem, że to coś, do czego się odnosi, jest bardzo daleko. Kolejny frazeologizm, który zawiera ten wulgarny komponent i którego proces eksplikacyjny warto niniejszym przedstawić to: за који курац?: dosłowne tłumaczenie: za jakiego chuja?/ po jakiego chuja? właściwa treść wyrażenia: dlaczego? Przykład ten, choć nie ma potrzeby zbytnio zagłębiać się w jego problematykę, jak bowiem nie trudno się domyślić, oznacza pytanie dlaczego?, tak jak w poprzednim przykładzie, ma przede wszystkim potęgować stan emocjonalnego wzburzenia wypowiadającego i podkreślać zawierającą się w domyśle dezaprobatę w odpowiedzi na dane wydarzenie, na które owo wyrażenie pytanie jest reakcją. Ostatnim frazeologizmem, którego proces eksplikacji zostanie przedstawiony w niniejszym artykule, jest курате среће/ бити курате среће: dosłowne tłumaczenie: chujowe szczęście/ być chujowego szczęścia, właściwa treść wyrażenia: nie mieć szczęścia. Tu także występuje wulgarne określenie na męski narząd płciowy, jakim jest курац, ale w formie przymiotnika курате, czyli chujowe. Frazeologizm ten często funkcjonuje w zestawieniu z czasownikiem być: бити курате среће, a oznacza po prostu nie mieć szczęścia. Powyższe przykłady wykazują, że ów proces eksplikacji ma na celu rozłożenie danych wyrażeń na czynniki pierwsze. Każdy element konotuje określone zbiory asocjacji z nim związanych, które na dalszym etapie zestawiają się z sobą i dopasowują tak, aby można było stworzyć logiczną i adekwatną całość, stanowiącą właściwe znaczenie danego związku frazeologicznego. Co więcej, proces

8 60 Magdalena Nowińska ten wymaga nie tylko tzw. wiedzy encyklopedycznej, ale także, a może przede wszystkim, otwartości i zdolności postrzegania, znajomości kulturowo-językowego obrazowania rzeczywistości funkcjonującej w danej społeczności, jak również, przy dużym udziale intuicji badacza, zagłębienia się w tajniki introspekcji, która w dużym stopniu pomaga w dotarciu do właściwej eksplikacji całości materiału badawczego. Podsumowując, należy podkreślić złożoność analizowanego materiału badawczego, tj. serbskich frazeologizmów z komponentami obscenicznymi, który stanowi swoistą mieszaninę języka ogólnego, tzn. literackiego, jak i różnych zjawisk z pogranicza metaforyki języka, żargonu czy nawet slangu. Wszystkie te elementy implikują konieczność wzięcia pod uwagę i wykorzystania różnorodnych czynników wpływających na znaczenie omawianych w niniejszej publikacji frazeologizmów. Literatura Burzyńska A., Markowski M. P., Teorie literatury XX wieku, Kraków Lakoff G., Johnson M., Metafory w naszym życiu, Warszawa Pakosz B., Sobol E., Szkiłądź C.H., Zagrodzka M., Słownik wyrazów obcych PWN, Warszawa Spagińska-Pruszak A., Leksyka jako kreatywny komponent w tworzeniu semantyki frazeologizmów (na przykładzie języków słowiańskich), [w:] Grabska M., Słowa, słowa, słowa... w komunikacji językowej, Gdańsk Tokarski R., Konotacja a problemy kategoryzacji, w: Dąbrowska A., Nowakowska A., Język a Kultura. Tom 20 jubileuszowy, Wrocław 2008, s Шипка Д., Опсцене речи у српском језику, Нови Сад Београд Portal: Wiedza i edukacja. Świat wirtualnej nauki [online]. [dostęp: ]. ISSN Dostępny: Summary Semantic motivations and connotations in Serbian idiomatic expressions with obscene components This article concerns semantic motivations and connotations that can be found in Serbian idiomatic expressions which contain obscene components. They lead one to appropriate meaning of the phrases that are the research material of the article.

9 O motywacjach i konotacjach semantycznych w serbskich wyrażeniach 61 The main goal of this publication is to present the process of explication appearing in chosen idiomatic expressions which are selected from the book of authorship of Serbian linguist Danko Šipka Opscene reči u srpskom jeziku (Obscene words in Serbian language). The article can be divided into two parts. The first part contains an explication of terms such as: semantic motivation, semantic connotation, categorization of the objects which appear in the world and finally the process of explication the phrases which is the target this article is about to achieve. This theoretical part of the text is very important because it shows and explains all the factors that matters in the above-mentioned process. The second part contains a depiction of ten Serbian idiomatic expressions which are described in a strictly specific way. Those Serbian phrases are being translated to Polish but not literally because their meaning, of course, cannot be taken word for word. Their appropriate essence is proved thanks to semantic motivations and connotations, the knowledge of the objects in the world and associations connected with them therefore all the factors that were mentioned in the theoretical part of the article. Keywords Serbian idiomatic expressions, obscene components