WIERNY JAK PIES O STAŁYCH POŁĄCZENIACH WYRAZOWYCH

Transkrypt

1 Małgorzata Dagiel WIERNY JAK PIES O STAŁYCH POŁĄCZENIACH WYRAZOWYCH Bogacenie słownictwa następuje w różny sposób, na przykład dzięki neologizmom, czyli nowym wyrazom, utworzonym od początku lub nowym tylko ze względu na dodane drugie znaczenie, bez zmiany postaci wyrazu. Tak jest z wyrazem komórka, który nie kojarzy się już z pomieszczeniem gospodarczym, ale służy głównie na oznaczenie mobilnego telefonu o niewielkich rozmiarach. Inną możliwość bogacenia zasobu słownikowego daje frazeologia. Związki frazeologiczne powstają z wyrazów połączonych w nowe znaczenia, różne od pierwotnych, przypisywanych poszczególnym składnikom. Analiza struktur frazeologicznych pozwala na uświadomienie sobie bogactwa naszego języka i ułatwia dokonanie odpowiedniego doboru słownictwa do danej sytuacji komunikacyjnej, stylu wypowiedzi, a nawet odbiorcy komunikatu. W ten sposób powiększa się sprawność językowa użytkowników języka. Zastosowanie zadań z wykorzystaniem związków frazeologicznych w badaniach umiejętności językowych uczniów klas trzecich szkoły podstawowej przybierało w kolejnych latach badań różną postać. Było to na przykład badanie rozumienia zwrotów: szukać guza, czuć się jak ryba w wodzie, nie mieć zielonego pojęcia. Innym zadaniem sięgającym do zasobu słownikowego dzieci było badanie ich orientacji w stałych związkach typu: wierny jak pies, mądry jak sowa itp. Oto zadanie wraz z poleceniem oraz przykładowymi rozwiązaniami: 1

2 Przedmiotem uwagi frazeologii jest opis utrwalonych w języku połączeń wyrazowych, niekiedy niemożliwych do wymiany bez utraty sensu, w innym przypadku dopuszczających wymianę danego składnika na inny. Dzieląc związki frazeologiczne na typy, najczęściej posługujemy się podziałem ze względu na funkcje w zdaniu. Zastosowane w zadaniu o mądrej sowie i wiernym psie związki wyrazowe należą do wyrażeń, wszystkie mają charakter porównawczy (coś jak co innego). Część z nich to frazeologizmy wariantywne jakiś człon można zmienić, zastąpić innym. Inne są niewariantywne zmiana składników nie jest dopuszczalna. Dlatego tytułowe określenie stałe połączenia wyrazowe zostało w tym miejscu doprecyzowane. Jeśli porównamy przykłady prac dzieci z rozwiązaniami podanymi niżej i przyjętymi jako poprawne, to możemy w uczniowskich pracach dostrzec różne sposoby uzupełniania wyrażeń, od w pełni poprawnych, przez przybliżone, dosłowne rozumienie, powstałe na podstawie skojarzeń, dostrzeganego podobieństwa cech do porównań odległych, niezasadnych, błędnych. mądry jak sowa, Salomon zimny jak lód, ryba, stal suchy jak wiór, pieprz chytry jak lis, wąż sam jak palec, kołek wesoły jak szczygieł, ptak, ptaszek wierny jak pies chudy jak patyk, szczapa, szkielet, patyczek uparty jak osioł, kozioł, wół, muł silny jak tur, dąb, byk, niedźwiedź, Herkules 2

3 Dostrzegamy uzasadnienie dla rozwiązań typu: wesoły jak dziecko, mądry jak naukowiec, a nawet mądry jak encyklopedia (która zawiera różne pożyteczne informacje), uparty jak byk czy silny jak siłacz. Jednak skojarzenia są zbyt odległe, nieuzasadnione w wyrażeniach: wesoły jak miotła, wierny jak ślimak, mądry jak skała, suchy jak skarpeta. Przykłady zaczerpnięte z prac dzieci, w których w miejsce stałego związku wierny jak pies zastosowano ostatni człon odmienny wobec przyjętej normy, są równie ciekawym polem dociekań i domysłów. Nowe, utworzone doraźnie związki to m.in.: wierny jak anioł, wierny jak rycerz, wierny jak sługa, wierny jak ksiądz, wierny jak przyjaciel. W przytoczonych przykładach posłużono się odmiennym niż przewiduje ustalony zestaw słowem ze względu na pole znaczeniowe wyrazu wierny, skojarzonym z pojęciem wiara. Charakterystyczne, że mowa jest o ludziach lub istotach nadprzyrodzonych, brak natomiast nazw zwierząt. Inne przykłady zawierają jako uzupełnienie słowa bliskie znaczeniowo, np. obok zwrotu chudy jak patyk, szkielet wystąpiły zwroty: chudy jak jajko, chudy jak igła, chudy jak pała. Odpowiedzi pokazują kierunek myślenia dzieci o słowach i ich znaczeniach, obrazują skojarzenia, często odległe i niezrozumiałe dla odbiorcy (pytanie: dlaczego jajko jest chude?) Połączenie silny jak Pudzian (stosowano tylko jedną, skrótową postać nazwiska sportowca) to przykład wpływów kultury popularnej, mediów kreujących nowych bohaterów dziecięcej wyobraźni. Obok Pudziana siłę przyznawali uczniowie ludziom, zwierzętom, elementom natury: drwalowi, lwu, skale, kamieniowi. W ten sposób siła, jak widać, utożsamiana jest również z twardością. 3

4 Powtarzają się słowa zastosowane przez innych autorów (np. nitka), ale połączone w odmiennych zestawieniach: suchy jak nitka, chudy jak nitka. 4

5 Dwa ostatnie przykłady poniżej nie zostały napisane w sposób klarowny, niebudzący wątpliwości. Przeciwnie dobrze obrazują proces twórczy, pisanie pełne wahań ze strony autorów. Słowo skała w zestawieniu silny jak zostało przez dziecko przekreślone, dopisano wyraz bliskoznaczny kamień. Być może kierowano się rodzajem gramatycznym (męskim) przymiotnika silny, a skała to rodzaj żeński. Jeszcze więcej skreśleń jest w ostatnim fragmencie karty uczniowskiej. W przypadku wyrażenia suchy jak dopiero trzecia odpowiedź została przez dziecko zaakceptowana. Wiele przykładów świadczy o dużym poczuciu humoru autorów. Frazeologia gromadzi wielowiekowe doświadczenia ludzi, dawne zwyczaje, przekonania, wierzenia utrwala w kształcie językowym. Poznając ją, rozwijamy wiedzę o historii, o kulturze materialnej i duchowej. Przyglądając się uczniowskim rozwiązaniom zadań z wykorzystaniem frazeologizmów, nauczyciel ma dobrą okazję do rozmów z uczniami o bogactwie języka i jego zróżnicowaniu, o przeszłości i teraźniejszości, o sposobie rozumienia świata na ich własną miarę. 5