SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ BIZNESU między dobrowolnymi inicjatywami a odpowiedzialnością prawną europejskich korporacji.

Transkrypt

1 SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ BIZNESU między dobrowolnymi inicjatywami a odpowiedzialnością prawną europejskich korporacji. Materiały z seminarium 26 maja 2011.

2 SPOŁECZNA ODPOWIEDZIALNOŚĆ BIZNESU między dobrowolnymi inicjatywami a odpowiedzialnością prawną europejskich korporacji. ORGANIZATORZY: Fundacja CentrumCSR.PL European Coaliton for Corporate Justice Redakcja tekstu: Grzegorz Piskalski Fotografie: Kuba Kiljan ( Fotografia na okładce: Janos Jersch/Friends of the Earth Fundacja CentrumCSR.PL 2011

3 Spistreści Wstęp...3 GrzegorzPiskalski,FundacjaCentrumCSR.PL Perspektywa organizacji obywatelskich - postulaty European Coalition for Corporate Justice (ECCJ)...5 JoanaSzymonek,Dział ZagranicznyKomisjiKrajowejNSZ"Solidarność" Perspektywa związków zawodowych - postulaty Europejskiej Konfederacji Związków Zawodowych (ETUC)... 1 ElżbietaSzadzińska,FederacjaKonsumentów Perspektywa organizacji konsumentów - postulaty Consumers International (CI) i European Consumers Organisation (BEUC)...15 NataliaĆwik,ForumOdpowiedzialnegoBiznesu Perspektywa odpowiedzialnego biznesu - postulaty CSR Europe...18 EwelinaPyda,PolskaKonfederacjaPracodawcówPrywatnych Lewiatan Perspektywa organizacji pracodawców postulaty Businesseurope

4 Wstęp 26 maja 2011 r. Fundacja CentrumCSR.PL zorganizowała w Warszawie seminarium eksperckie, które było częścią prowadzonej przez nas w Polsce ogólnoeuropejskiej kampanii PRAWA DLA LUDZI REGUŁY DLA BIZNESU. Był to zakończony w 2011 roku projekt European Coalition for Corporate Justice (ECCJ) - Europejskiej platformy organizacji pozarządowych zajmujących się odpowiedzialnością korporacji, do której należy także Fundacja CentrumCSR.PL. W ramach kampanii przygotowaliśmy polską wersję strony internetowej ( oraz multimedialnej wystawy SO-OWE. W listopadzie 2010 r. zorganizowaliśmy wizytę Bongani Mthembu z RPA oraz Dr Johna Petera z Indii reprezentujących społeczności lokalne poszkodowane przez korporacje, którzy spotkali się ze studentami, decydentami oraz działaczami organizacji pozarządowych. Rozprowadziliśmy również kilka tysięcy sztuk broszurek o kampanii, a ok osób poparło w Polsce jej postulaty. Szczegółowo zostały one wyjaśnione i uzasadnione w dwóch raportach ECCJ: Principles and pathways: Legal opportunities to improve Europe s corporate accountability framework oraz Rights for Whom? Corporations, Communities and the Environment. W prasie oraz w Internecie ukazało się kilkanaście artykułów o kampanii. Wreszcie w maju 2011 r. zorganizowaliśmy seminarium eksperckie, które było okazją do szerszego zaprezentowania postulatów promowanych w kampanii, oraz skonfrontowania ich z postulatami zgłaszanymi przez pracodawców, związki zawodowe i organizacje konsumenckie, czego owocem jest niniejsze opracowanie. Celem seminarium było zaprezentowanie oraz dyskusja stanowisk organizacji uczestniczących w instytucjonalnym dialogu o społecznej odpowiedzialności biznesu, która toczy się m.in. w obrębie instytucji Unii Europejskiej. W czasie gdy organizowaliśmy spotkanie, dyskusja w dużej mierze ogniskowała się wokół przygotowywanego wtedy przez Komisję Europejską kolejnego komunikatu nt. CSR, który miał zastąpić ten z 2006 roku. Był to bezpośredni pretekst do organizacji spotkania. Wydaje się, iż istnieje powszechna zgoda, że biznes musi stawać się w coraz większym stopniu odpowiedzialny. Jednak oczekiwania różnych grup interesariuszy co do tego, w jaki sposób to osiągnąć, różnią się w wielu aspektach. W dużym uproszczeniu: organizacje obywatelskie i związki zawodowe uważają, że promowanie CSR jako dobrowolnej strategii zarządzania jest dalece niewystarczające, sprowadza się do wybielania nieodpowiedzialnych firm, dlatego konieczne są dalsze prawnie wiążące regulacje dla firm. Z kolei biznes i organizacje pracodawców uważają, że należy promować dobre praktyki firm i pokazywać korzyści płynące z odpowiedzialnego zachowania, a ciężar regulacji dla biznesu jest już i tak wystarczający. Różnice to uwidoczniły się przy okazji wspomnianego procesu toczącego się w obrębie Instytucji Unijnych czy Parlamentu Europejskiego, jak również przy okazji zakończonego procesu rewizji Wytycznych OECD dla Przedsiębiorstw Wielonarodowych, opiniowania efektów 3

5 pracy prof. J. Ruggie, zakończonego już również procesu negocjowania treści standardu ISO oraz oczywiście przy okazji dyskutowania konkretnych rozwiązań politycznych i administracyjnych w poszczególnych krajach. Nie inaczej było podczas naszego seminarium eksperckiego. Podczas spotkania głos zabrały przedstawicielki i przedstawiciele polskich organizacji, które poprzez członkostwo w europejskich organizacjach parasolowych zajmujących się CSR biorą udział we współkształtowaniu ich stanowisk: Elżbieta Szadzińska z Federacja Konsumentów, Joanna Szymonek z Działu Zagranicznego Komisji Krajowej NSZZ "Solidarność" oraz Filip Pietkiewicz (w zastępstwie Eweliny Pydy) z Polskiej Konfederacji Pracodawców Prywatnych Lewiatan. Tekst do opracowania przygotowała także Natalia Ćwik z Forum Odpowiedzialnego Biznesu. Dziękuję wszystkim, którzy przygotowali prezentowane teksty oraz byli uczestnikami seminarium. Grzegorz Piskalski (czerwiec 2011) 4

6 Grzegorz Piskalski Fundacja CentrumCSR.PL Perspektywa organizacji obywatelskich - postulaty European Coalition for Corporate Justice ECCJ Prawdopodobnie większość z osób zajmujących się w Polsce CSR profesjonalnie mogła nie mieć zbyt wielu okazji, aby zapoznać się działaniami niezależnych organizacji obywatelskich w zakresie CSR. Niestety wykształciła się praktyka polegająca na tym, że o odpowiedzialności biznesu względem społeczeństwa dyskutuje najczęściej biznes we własnym gronie. Głos przedstawicieli społeczeństwa - czyli organizacji obywatelskich, czy też głos przedstawicieli pracowników - czyli związków zawodowych - jest bardzo słabo słyszalny. Jest to sytuacja naturalna, nie będąca wyłącznie polską specyfiką. Organizacje społeczeństwa obywatelskiego nie dysponują takimi zasobami jak biznes, które pozwalałyby skutecznie przebić się ze swoimi poglądami. Organy administracji publicznej, przede wszystkim te mające w swojej gestii sprawy gospodarcze, są zorientowane głównie na biznes i jego potrzeby. W Polsce jest to bardzo odczuwalne, każdy kto śledzi chociażby programy konferencji i spotkań o CSR musiał na to zwrócić uwagę. Dlatego warto się zastanowić, dlaczego zostaliśmy (organizacje obywatelskie) de facto wykluczeni z dyskusji o społecznej odpowiedzialności biznesu? Żeby sobie odpowiedzieć na pytanie w jak sposób do tego doszło, warto na początek zastanowić się - co jest zresztą zwyczajem praktykowanym podczas prawie każdego seminarium o CSR - czym CSR jest? Dominująca póki co interpretacja mówi o tym, że jest to dobrowolna strategia zarządzania firmą. Tę wygodną dla biznesu interpretację póki co podziela zarówno sama Komisja Europejska, jak i polska administracja publiczna - mam tu na myśli przede wszystkim Ministerstwo Gospodarki, które pełni w Polsce rolę wiodącą w temacie. Interpretacja ta jest nie do zaakceptowania dla organizacji obywatelskich. Aby to pokazać, skupię się na słowach strategia i dobrowolna. Jeśli zgodzimy się na to, że CSR to tylko - albo przede wszystkim - strategia zarządzania firmą, to musimy się pogodzić z tym, że rola jaką miałaby tu do odegrania organizacje społeczeństwa obywatelskiego, byłaby ograniczona. W takim układzie organizacje obywatelskie zajmować się doradzaniem korporacjom, w jaki sposób zarządzać biznesem. Jest to oczywisty absurd. Nie jest naszą rolą społeczną konkurowanie z firmami doradczymi typu PwC, Deloitte czy inne, które - jak widzimy wyraźnie - komercjalizują temat CSR, starając się budować sobie kolejny segment rynku usług doradczych. Oczywiście, w CSR chodzi o to, żeby biznes stawał się bardziej odpowiedzialny, trzeba mu dawać narzędzia. Jednakże praktyka zarządzania firmą nie może być główną płaszczyzną na której powinna toczyć się debata o odpowiedzialności biznesu za społeczeństwo. Powinna się ona toczyć w oparciu o fakty, obiektywną ocenę tego jakie są pozytywne i negatywne aspekty oddziaływanie biznesu na życie społeczne. Co robią organizacje obywatelskie w zakresie CSR można się dowiedzieć ze strony internetowej ECCJ ( lub wkrótce z naszego nowego serwisu 5

7 Jeśli chodzi o drugi ze wspomnianych aspektów, czyli dobrowolność, to potykamy się o kolejny absurd. Jak pokazują studia przypadków wykorzystywane przez nas w trakcie kampanii, organizacje obywatelskie starają się skupiać na najważniejszych problemach społecznych, mieszczących się niekiedy w kategoriach poważnych naruszeń praw człowieka. Mówimy tu m.in. o pracy przymusowej, pracy dzieci, niszczeniu środowiska naturalnego na olbrzymią skalę. Zatem na gruncie dobrowolności mówilibyśmy o rozwiązywaniu najpoważniejszych problemów za pomocą niepoważnych środków, dobrowolnych - czyli takich do których można stosować lub nie, wedle uznania. Takie podejście jest wysoce nieskuteczne, co pokazują dobitnie analizowane przez nas przypadki, o czym dalej. Unia Europejska zajmuje się CSR od mniej więcej 2000 roku. W 2006 roku przyjęto ostatni komunikat dot. CSR, który niestety podzielał właśnie totalnie probiznesową optykę widzenia CSR, następnie przez kilka lat trwał impas. Oficjalne dokumenty Komisji Europejskiej, takie jak Komunikaty są ważne, np. z racji tego iż zawierają definicję CSR, która jest potem powielana w oficjalnych dokumentach, także w Polsce. W ten sposób m.in. determinowane są działania w licznych ostatnio projektach unijnych (np. w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki) są to działania ukierunkowane na szkolenie i podnoszenie konkurencyjności biznesu, a np. nie na tego rodzaju działania, które byłyby priorytetowe z punktu widzenia organizacji obywatelskich. Jest to kolejny konkretny powód marginalizacji organizacji obywatelskich. W toku prac nad poprzednim Komunikatem z 2006 roku, w opinii organizacji obywatelskich nasz głos nie został wzięty w sposób należyty pod uwagę (NGO zbojkotowały finalny etap prac nad dokumentem), wynikało to przede wszystkim z tego, że nie potrafiliśmy zbudować jednolitego stanowiska i się z nim przebić, ponieważ jesteśmy za słabi, z powodów które wskazałem na początku. Dla przykładu, obecnie flagową inicjatywą Komisji Europejskiej w zakresie CSR jest The European Alliance for CSR, czyli ekskluzywny sojusz Komisji z największymi korporacjami. Nie ma tam miejsca dla NGO czy związków zawodowych, jest to inicjatywa czysto biznesowa. W reakcji na te właśnie wydarzenia zrodził się pomysł na zbudowanie szerszego porozumienia organizacji obywatelskich czyli European Coalition for Corporate Justice (ECCJ), którego Fundacja CentrumCSR.PL jest członkiem od ECCJ jest to platforma organizacji pozarządowych, która przede wszystkim skupia krajowe platformy - łącznie mówimy tu (pośrednio) o ok. 250 organizacjach członkowskich. Skupia przede wszystkim organizacje zajmujące się prawami człowieka, ochroną środowiska naturalnego i pomocą rozwojową poprzez krajowe platformy np. narodowe oddziały Amnesty International, Greenpeace, Oxfam, Friends of the Earth, jak również mniejsze grupy eksperckie, z których warto wspomnieć holenderskie SOMO. Wydaje się, że działanie ECCJ choć oczywiście nie jest to jedyna organizacja parasolowa NGO aktywna w Europie w omawianym temacie - dość dobrze odzwierciedla perspektywę organizacji pozarządowych na zagadnienie CSR. Rzeczywiście, ECCJ, obok europejskiego sekretariatu Amnesty czy BEUC, stało się organizacją konsultowaną przez Komisję Europejską m.in. w toku prac nad kolejnym komunikatem, który ma być właśnie wydany w tym roku. ECCJ to organizacja członkowska tzw. Coordination Comittee European Multistakeholder Forum. Stąd też europejskie NGO posiadają aktualną wiedzę o kierunku, w którym posuwa się temat CSR na poziomie unijnym, jak również mogą wspólnie w sposób skuteczny zaprezentować 6

8 swoje stanowisko wobec Komisji, przy okazji częściowo omijając problem polegający na tym, że nie jest często możliwe wobec administracji niektórych Krajów Członkowskich. Jest tak np. w Polsce. Przez ostanie 3 lata ECCJ prowadziło kampanie PRAWA DLA LUDZI REGUŁY DLA BIZNESU podczas której promowaliśmy nasze postulaty. Kampania finansowana była przede wszystkim ze środków Komisji Europejskiej w ramach programu EuropeAid, którego głównym celem jest promowanie świadomości Europejczyków odnośnie problematyki pomocy rozwojowej oraz realizacji tzw. Milenijnych Celów Rozwoju. Warto wyjaśnić główne problemy, którymi zajmuje się ECCJ oraz omówić proponowane przez nas w sposoby ich eliminowania. Wiadomo powszechnie, że miejsca pracy tworzone dzięki inwestycjom i zleceniom Zachodnich firm w tym korporacji europejskich - mają kluczowe znaczenia dla rozwoju krajów Biednego Południa. Ale korporacje często świadomie zaniżają tam swoje standardy działania, stosując metody, które byłyby nie do zaakceptowania np. w Europie. Jest to możliwe, ponieważ istnieją luki w prawie międzynarodowym wynikające z globalizacji. Mówiąc w skrócie: o ile zyski można swobodnie transferować z krajów rozwijających się do krajów Zachodu, o tyle odpowiedzialności już nie. Nie istnieje żadna regulacja prawna (międzynarodowa konwencja) z zakresu odpowiedzialności społecznej i środowiskowej, która obejmowałaby korporacje, które działają nierzadko nawet w kilkudziesięciu krajach, mając niezwykle skomplikowaną strukturę biznesową (zazwyczaj są to rozbudowane holdingi). W efekcie mieszkańcy wielu krajów, gdzie europejskie firmy powodują szkody, nie mają zagwarantowanego dostępu do sprawiedliwości - nie mogą dochodzić swoich praw. Dzieje się tak, ponieważ wymiar sprawiedliwości funkcjonuje źle, rządy mogą być skorumpowane, osoby poszkodowane może też zwyczajnie nie stać na prawnika. Od wielu lat toczy się kampania przeciwko zanieczyszczeniu powodowanemu przez koncern Shell w Delcie Nigru, gdzie powietrze zatruwa się wypalając toksyczne gazy z szybów naftowych, a gleba i woda są zatrute przez wycieki ropy z niedoinwestowanej infrastruktury, głównie rurociągów. Szacuje się, że Shell i inne firmy naftowe spowodowały w Nigerii wycieki ropy, których wielkość dorównuje temu co BP zrobiło w Zatoce Meksykańskiej. Zarejestrowany w Luxemburgu ArcelorMittal, największy koncern stalowym na świecie, posiada m.in. hutę koło Johannesburga, największą w Afryce Sub-Saharyjskiej. ArcelorMittal jest jednym z największych emitentów dwutlenku siarki i dwutlenku węgla w uprzemysłowionym regionie Trójkąta Vaal. Szacuje się, iż 65% występujących tam wśród populacji chorób wynika z zanieczyszczeń. ArcelorMittal za przyzwoleniem władz odmawia opublikowania dokładnych danych o poziomie emitowanych zanieczyszczeń, jak również informacji na temat swojego sytemu zarządzania środowiskowego. Bardzo pouczające jest opracowane w ramach kampanii PRAWA DLA LUDZI REGUŁY DLA BIZNESU studium przypadku firmy KPR Mill, która produkuje m.in. sweterki i koszulki polo dla europejskich,arek, takich jak m.in. C&A, H&M, Decathlon czy 7

9 Carrefour. Ta notowana na giełdzie firma zatrudnia ok osób, w tym 90% kobiet. Są to tylko młode niezamężne kobiety w wieku lat, czasem nawet 13-latki, będące ofiarami tzw. układu sumangali (ang. sumangali scheme, co oznacza szczęśliwą młodą mężatkę ). Jest to rozpowszechniony w stanie Tamil Nandu system rekrutacji i zatrudniania kobiet, noszący znamiona pracy przymusowej. Szacuje się, że obejmuje ponad osób. Kobiety zachęca się do pracy obietnicą wypłaty 500 EUR po 3 latach pracy, które przeznaczają one na oficjalnie zakazane w Indiach wiano. W największej fabryce KPR Mill, 5000 młodych kobiet jest skoszarowanych w 12-osobowych celach, dostają pozwolenie na opuszczenie fabryki tylko kilka razy w roku. Pracownice zarabiają EUR miesięcznie za 12 godzin pracy 6 dni w tygodniu, podczas gdy ustawowe minimum to 57,5 EUR za 40 godzinny tydzień pracy. Warunki BHP są tragiczne - częste są przypadki operacji usuwania wchłoniętych powodujących zapalenia kłębków bawełny z jelit pracownic. Pracownice nie mają umów o pracę, często muszą zwolnić się przed upływem 3 lat, zatem nie otrzymują obiecanych pieniędzy. Tamil Nandu to bardzo biedny region, cierpiący suszę, trudno zatem dziwić się desperacji młodych kobiet i ich rodzin aby znaleźć jakąkolwiek pracę -fabrykanci wykorzystują tę sytuację. Warto zaznaczyć, że nie mówimy w tym momencie o skandalach czy odosobnionych wybrykach, lecz o normalnej, rutynowej praktyce - modelu biznesowym opartym na nieodpowiedzialności. Tak po prostu jest od lat i sytuacja nie ulega poprawie. Wszystkie wymienione firmy są to korporacje europejskie, dlatego jako ECCJ twierdzimy, że zarówno sama Unia Europejska, jak i poszczególne Kraje Członkowskie, mają do odegrania ważną w rozwiązaniu problemu unikania odpowiedzialności przez korporacje. Po kilku latach badań i ekspertyz, ECCJ wypracowała zatem 3 główne postulaty, które promowała w ramach kampanii: 1. Odpowiedzialność prawna należy doprowadzić do sytuacji, aby europejskie firmy były prawnie odpowiedzialne za krzywdy wyrządzone ludziom i środowisku naturalnemu na terenie Unii Europejskiej, jak również poza nią. Firmy matki muszą ponosić bezpośrednią odpowiedzialność prawną za działania kontrolowanych przez nie spółek-córek. Na chwilę obecną tak nie jest. Wiele przedsiębiorstw europejskich działa w strukturach wielonarodowych korporacji. Prowadzą działania poprzez rozbudowaną sieć spółek zależnych, podwykonawców i dostawców. Obecnie, centrale korporacji czerpią zyski nie musząc martwić się o to, jakie negatywne skutki ich działalności mogą dotknąć ludzi i środowisko naturalne. 2. Raportowanie w zakresie zrównoważonego rozwoju - europejskie firmy powinny ujawniać dokładne informacje na temat wpływu ich działalności na środowisko naturalne oraz ludzi. Biznes musi być przejrzysty i informować o tym co zrobił, co robi i co zamierza robić. Zasadniczo firmy nie mają obowiązku raportowania społecznych i środowiskowych aspektów swojej obecnej i przyszłej działalności. W związku z faktem, iż zakres raportowania w obszarze zrównoważonego rozwoju nie jest precyzyjnie uregulowany przepisami, ujawnione informacje są często niekompletne i mogą wprowadzać w błąd. Jaki jest wpływ huty na sąsiadujące z nią obszary rolnicze? Jak podwykonawcy europejskich firm odzieżowych traktują swoich pracowników? Obowiązkowe raportowanie tego typu informacji pozwoliłoby poszkodowanym oraz ludziom, którzy im pomagają, pociągnąć firmy do odpowiedzialności. 8

10 3. Dostęp do sprawiedliwości należy zapewnić, że obywatele państw spoza UE, którzy ucierpieli wskutek działalności europejskich firm będę mieli zagwarantowany dostęp do sprawiedliwości na terenie UE. Zbyt często osoby, które ucierpiały wskutek działania europejskiego biznesu, napotykają bariery przy podejmowaniu działań prawnych. Może to być np. zbyt kosztowne, zbyt trudno jest uzyskać pomoc prawną, czasem niemożliwe jest przedstawienie wszystkich wymaganych dowodów. Dodatkowo, często osoby decydujące się na dochodzenie sprawiedliwości spotykają się z groźbami. W 1984 roku co najmniej 3000 osób straciło życie na miejscu, a dziesiątki tysięcy doznało uszczerbku na zdrowiu (brak jest dokładnych danych) wskutek katastrofy przemysłowej w fabryce pestycydów Union Carbide w Bhopal w Indiach. Fabrykę zamknięto, koncern zmienił właściciela, a do dziś nie wypłacono odszkodowań ofiarom. Istnieje zgoda co do tego, że zakres odpowiedzialności korporacji za przestrzeganie praw człowieka musi być w jakiś sposób uregulowany. Podczas gdy w Polsce mówimy o CSR ciągle głównie w kontekście dobrych praktyk PR i filantropii, w tym samym czasie rośnie presja instytucjonalna na biznes - prawa człowieka mogą wkrótce stać się dla niego poważnym wyzwaniem. Właśnie zakończyła się rewizja Wytycznych OECD dla Przedsiębiorstw Wielonarodowych. Aktywnie działa Specjalny Sprawozdawca Sekretarza Generalnego ONZ ds. Biznesu i Praw Człowieka John Ruggie, profesor Harvardu, ojciec fundamentalnego raportu pt. Protect, respect and remedy. Parlament Europejski przyjął w 2006 rozolucję Corporate Social Responsibility: A New Partnership, bardzo krytyczną w stosunku do dotychczasowego podejścia Komisji Europejskiej w stosunku do CSR. Warto zastanowić się również, na ile temat praw człowieka jest istotny dla polskich firm, a co się z tym poniekąd wiąże dla polskiej administracji? Z raportu CSR and Polish business on foreign markets, opublikowanego przez Fundację CentrumCSR.PL w 2009 wynika, że polskie firmy nie uświadamiają sobie ryzyk związanych z prowadzeniem działalności biznesowej w Azji, Ameryce Łacińskiej czy Afryce rynków ważnych dla rozwoju potencjału naszych firm. Skala globalnego zaangażowania polskiego biznesu jest na razie mała, ale rośnie. Zagadnienie praw człowieka jest jednak istotne, ponieważ dotyczy największych polskich firm. Kontrolowane przez rząd spółki paliwowe czy wydobywcze, takie jak PKN ORLEN, Grupa LOTOS, PGNiG czy KGHM, poszukują możliwości uzyskania dostępu do złóż w krajach rozwijających się. Duże prywatne spółki odzieżowe, notowane na giełdzie, takie jak LPP, Gino Rossi czy NG2, opierają swój model biznesowy na zlecaniu produkcji w Azji. Wg zgromadzonej CentrumCSR.PL wiedzy, zarządzanie tematami związanymi ze zrównoważonym rozwojem w odniesieniu do ryku rodzimego jest skromne, a w stosunku do łańcuch dostaw i operacji zagranicznych - żadne. Znajomość Wytycznych OECD dla Przedsiębiorstw Wielonarodowych, ważnego dokumentu, do promocji których zobligowany jest Polski Rząd (PAIiIZ), wg stanu na koniec 2009 roku, jest wg nas żadna. Na koniec warto zastanowić się, na ile skuteczne są tak mocno promowane dobrowolne inicjatywy z zakresu CSR? Odnotujmy może, że ECCJ w swojej retoryce nie posługuje się terminem corporate social responsibility, a corporate accountability. Wspomniana KPR Mill certyfikowała się na zgodność z normą zarządzania SA8000. Sygnatariuszami Global Compact jest większość wielkich marek odzieżowych, zazwyczaj deklarują one także przestrzeganie pewnych standardów, których wymagają od dostawców. 9

11 ArcelorMittal jest sygnatariuszam Global Compact jak również członkiem wspomnianego European Alliance for CSR, działającego pod patronatem Komisji Europejskiej. Wszystkie wymienione firmy wydają raporty społeczne, ich strony www pełne są informacji o zaangażowaniu społecznym czy zrównoważonym rozwoju. Niestety CSR w takiej formie, w jakiej dominuje obecnie, sprowadza się często do promowania jako odpowiedzialnych firm, które po prostu są nieodpowiedzialne. Trzeba sobie jasno powiedzieć, że jest to praktyka szkodliwa społecznie. 10

12 Joanna Szymonek Dział Zagraniczny Komisji Krajowej NSZZ "Solidarność" Perspektywa związków zawodowych - postulaty Europejskiej Konfederacji Związków Zawodowych (ETUC) Przypadki łamania praw człowieka przez korporacje europejskie poza granicami Wspólnoty stają się coraz powszechniejszym i głęboko niepokojącym zjawiskiem. Stosowanie podwójnych standardów w inwestycjach zagranicznych było wielokrotnie podkreślane i podnoszone przez europejski i międzynarodowy ruch związkowy. Obniżanie, bądź łamanie, standardów i praw obowiązujących w kraju przyjmującym inwestycje nie dotyczy tylko krajów Trzeciego Świata, lecz jest powszechnym zjawiskiem również i w Polsce. Chciałabym przedstawić stanowisko Europejskiej Konfederacji Związków Zawodowych i Komisji Krajowej NSZZ Solidarność w kwestiach rozwoju CSR w Europie oraz roli państwa w tym procesie, jak również dobrowolności działań społecznie odpowiedzialnych i raportowania. Jak już wielokrotnie było to prezentowane, ruch związkowy odrzuca społeczną odpowiedzialność biznesu wykorzystywaną wyłącznie dla celów marketingowych i public relations oraz budowania wizerunku firmy odpowiedzialnej społecznie w oparciu o pojedyncze, wybiórcze działania, np. dobroczynne. Związki zawodowe nie uznają także koncepcji CSR, która unika dialogu, nie przyczynia się do trwałego wzrostu i co gorsza - ma stanowić alternatywne rozwiązanie dla prawa pracy i rokowań zbiorowych. Coraz więcej firm ogłasza swoje kodeksy postępowań (codes of conduct) odnośnie etycznego sposobu prowadzenia biznesu, kreując tym samym swój pozytywny wizerunek i czerpiąc z tego korzyści. Nasze doświadczenia pokazały wielokrotnie, że to jednostronne, niewiążące zobowiązanie firm do etycznego prowadzenia działalności gospodarczej owszem, znajdowało odzwierciedlenie w działaniach przedsiębiorstw, jednakże najczęściej dotyczyło jedynie spółki-matki. W funkcjonowaniu oddziałów zagranicznych firm europejskich często trudno było dostrzec społeczną jakość prowadzenia biznesu, o prawnym działaniu nie wspominając. W dokumencie Komisji Zatrudnienia i Spraw Socjalnych Parlamentu Europejskiego znajdujemy takie oto stwierdzenie: Międzynarodowe przedsiębiorstwa są głównymi podmiotami w zakresie wdrażania standardów socjalnych. Dlatego też tak ważna jest jednoznaczna definicja społecznej odpowiedzialności, która ograniczy obecną różnorodność interpretacji, a także określenie minimalnych wymogów w kontekście społecznej odpowiedzialności przedsiębiorstw i sposobu 1 monitorowania ich spełniania. Jest to dobry punkt wyjścia dla dalszej dyskusji na temat dobrowolnego charakteru działań CSR i raportowania. Kwestia dobrowolności i przymusowości działań CSR stała się jednym z filarów debaty na temat społecznej odpowiedzialności biznesu. Ruch 1. Projekt sprawozdania w sprawie zewnętrznego wymiaru polityki społecznej promującej standardy pracy, standardy socjalne i odpowiedzialność społeczną przedsiębiorstw europejskich, Komisja Zatrudnienia i Spraw Socjalnych Parlamentu Europejskiego,

13 związkowy bardzo sceptycznie odnosi się dobrowolności działań CSR. Czym zatem spowodowany jest ów sceptycyzm? Po pierwsze, brakiem obiektywnych, spójnych i przejrzystych kryteriów, dzięki którym zarówno pracownicy jak i konsumenci oraz inne podmioty miałyby szansę na określenie wyników osiąganych przez firmy w obszarze społecznej odpowiedzialności. Kryteriów, które pozwoliłyby określić, która firma spełnia warunki uprawniające do posługiwania się znakiem społecznej jakości. Z naszego doświadczenia wynika, że samo raportowanie nie jest wyznacznikiem społecznej jakości działań biznesowych. Niestety weryfikacja treści zawartych w raportach ze stanem faktycznym często wypadała na niekorzyść podmiotów raportujących. Trzeba pamiętać, że działania społecznie odpowiedzialne zaczynają się tam, gdzie kończy się prawo. Przestrzeganie prawa w prowadzeniu działalności gospodarczej jest punktem wyjścia do rozwoju działań CSR. Rzeczywistość ukazuje często zgoła inny obraz działania firm, przeciwko takim praktykom protestuje ruch związkowy. Samo podejmowanie działań wykraczających ponad obowiązek prawny bez wątpienia ma charakter dobrowolny - natomiast sposób realizacji, zakres, czy też komunikowanie tychże działań powinno zdaniem związków zawodowych być przedmiotem pewnych regulacji. Jest to kwestia przytoczonej wcześniej transparentności i weryfikacji działań społecznie odpowiedzialnych. Kolejną sprawą są uwarunkowania podejmowanych inicjatyw CSR. Jeżeli firma podejmuje te działania w okresie wzrostu, to nie mamy pewności, że działania te będą także kontynuowane w przypadku osiągania gorszych wyników. Pojawia się też kwestia nieuczciwej konkurencji w tym zakresie. Firma, która ponosi nakłady inwestycyjne na realizację strategii CSR charakteryzuje się wyższymi kosztami prowadzenia działalności gospodarczej niż ta, która tylko deklaruje społeczną jakość bądź wręcz łamie prawo. Może to prowadzić do stopniowego obniżania standardów w celu utrzymania konkurencyjności w rezultacie zamiast rozwoju społecznego grozi nam zjawisko równia w dół, czyli zupełnie odwrotny do zamierzonego skutek. Firmy, szczególnie międzynarodowe, mogą nazywać siebie społecznie odpowiedzialnymi jeśli tylko tego chcą. Tymczasem Roczny Światowy Przegląd Naruszeń Praw Związkowych i Pracowniczych informuje, jak wiele tych etycznych korporacji bezkarnie dopuszcza się dyskryminacyjnych praktyk wobec pracowników, aktywistów związkowych czy też działa na szkodę środowiska naturalnego. Rozwijając zaś wątek raportowania - wiele dowodów wskazuje na to, że firmy, w których obecne są sprawnie działające mechanizmy partycypacji pracowniczej, chętniej ujawniają informacje o swojej działalności. Z naszego doświadczenia wynika, że dostępność, jakość i adekwatność informacji znacznie się różni w zależności od sektora i kraju. Duże firmy wydają się być bardziej zainteresowane ujawnianiem pewnych informacji, nie zawsze jednak jest to zupełnie dobrowolne działanie, bywa, że jest to efekt pewnych regulacji, presji związków zawodowych, nacisku organizacji społeczeństwa obywatelskiego, opinii publicznej itp. Zdaniem przedstawicieli związków zawodowych, aspekty środowiskowe, społeczne i dotyczące ładu korporacyjnego często w sposób niewłaściwy odnoszą się do najważniejszych kwestii, to jest: restrukturyzacji, oddziaływania na środowisko naturalne, wolności zrzeszania się, promocji dialogu społecznego, kwestii czasu pracy, bezpieczeństwa i higieny pracy, integracji osób niepełnosprawnych, równych szans oraz równości płci. Ruch związkowy podkreśla, że ujawnianie informacji powinno 12

14 w szczególności dotyczyć następujących obszarów: planów restrukturyzacyjnych - informowanie powinno nastąpić z ustalonym minimalnym terminem, w szczególności jeśli dotyczy znacznych zmian operacyjnych, powinno uwzględniać kwestie planów redukcji i tworzenia miejsc pracy; społecznych i ekonomicznych skutków restrukturyzacji szerszy zakres informacji dotyczących dostawców i usługodawców dotkniętych zmianami restrukturyzacyjnymi oraz konsekwencji dla zwolnionych pracowników; informacji nt. promocji dialogu społecznego i rokowań zbiorowych, stosunków pracy w całym łańcuchu dostaw, ponadto przedsiębiorstwa międzynarodowe powinny podawać liczbę fabryk we wszystkich lokalizacjach wraz z informacjami o działających tam niezależnych związkach zawodowych, jak również dane dotyczące osób objętych rokowaniami zbiorowymi; ogólnie postulat ten wynika z bardzo nikłej informacji na temat dostawców, zatem firmy powinny udostępniać także informację dotyczące swoich podwykonawców i ich fabryk; informacji dotyczących liczby pracowników świadczących pracę w oparciu o krótkoterminowe umowy oraz atypowe formy zatrudnienia - informacja ta ma także obejmować dostawców; większej przejrzystości w kwestiach dotyczących płacy i systemów motywacyjnych dla kadry menadżerskiej; informacje dotyczące kwestii warunków pracy: bezpieczeństwa i higieny pracy (uwzględniając przyczyny wypadków przy pracy w tym śmiertelnych oraz chorób zawodowych) jak również integracji osób niepełnosprawnych. Zdaniem Europejskiej Konfederacji Związków Zawodowych, czas odejść od koncepcji pełnej dobrowolności CSR. Kryzys gospodarczy ujawnił porażkę dotychczasowego modelu ekonomicznego i wskazał na potrzebę monitorowania i regulowania pewnych działań, w szczególności dotyczy to rynków finansowych, a także odchodzenia od strategii krótkookresowych ku długoterminowym, zrównoważonym strategiom rozwoju. Z kosztami społecznymi tego kryzysu będziemy borykać się przez wiele lat, ważne jest zatem aby wprowadzić takie regulacje, które nie będą go pogłębiały. Do pogłębiania społecznych nierówności na świecie w wyniku łamania prawa w dużej mierze przyczynia się bezkarność korporacji. Potrzebne są nam regulacje, które pozwoliłyby uczynić biznes międzynarodowy bardziej transparentnym i pomogły skuteczniej walczyć z negatywnymi skutkami globalizacji. Skuteczność polityki UE uzależniona jest także od zdolności poszczególnych państw do jej realizowania. Domagamy się, by w polityce handlowej zaprzestać ignorowania praw pracowniczych oraz. Nie zmieniły się także postulaty w kwestii Światowej Organizacji Handlu, a mianowicie silniejszego akcentowania związku między negocjacjami handlowymi a standardami socjalnymi. Pamiętajmy, że polityka UE tworzona jest wspólnie przez jej Państwa Członkowskie. Jak już wspomniano wcześniej, skuteczność tej wspólnej polityki będzie zależała od zdolności i woli politycznej państwa do wypełnienia swej roli w tym zakresie na poziomie krajowym. Dlatego warto się 13

15 zastanowić, jak państwo polskie wywiązuje się ze swojej roli, która naszym zdaniem powinna przejawiać się w trzech aspektach: chronić obywateli przed bezprawnym działaniem firm; egzekwować przestrzegania przepisów obowiązującego prawa; stosować system kar za jego łamanie, na tyle dotkliwy by zniechęcał nieuczciwych przedsiębiorców do bezprawnego działania i takie działanie piętnował. Państwo powinno pełnić także funkcję motywacyjną, polegającą na zachęcaniu firm do odpowiednich zachowań, poprzez stosowanie pewnego preferencyjnego traktowania tych podmiotów gospodarczych, które postępują zgodnie z literą prawa oraz podejmują wysiłek działania odpowiedzialnego społecznie. Rola rządów w tworzeniu i stosowaniu odpowiednich mechanizmów i instrumentów jest tutaj kluczowa. W tym kontekście warto znowu odwołać się do słów europejskich parlamentarzystów, którzy wyrażają następującą obawę: Jeśli rządy zrzucą z siebie odpowiedzialność za utrzymanie europejskiego modelu społecznego, wówczas pojawi się groźba prywatyzacji prawa pracy oraz systemów i usług zabezpieczenia społecznego. Ich ochrony nie może stanowić dobrowolna i prawnie martwa inicjatywa taka jak 2 społeczna odpowiedzialność biznesu. Jednakże o rozwoju społecznej odpowiedzialności w Polsce będziemy mogli powiedzieć w momencie, kiedy zaczniemy wspólnie, w duchu dialogu i partnerstwa społecznego, uznając interesy i obawy każdej ze stron, przystąpić do tworzenia rozwiązań i spójnych polityk w tym zakresie. Nie bez znaczenia jest też rozpatrywanie tychże rozwiązań w perspektywie długookresowej, uwzględniając podejście horyzontalne, np. regulacje dotyczące polityki handlowej, zamówień publicznych czy też regulacji wzmacniających rolę państwa w egzekwowaniu przepisów prawa. Na początek warto znać odpowiedzieć na pytanie, na ile dla polskich decydentów działania te stanowią kwestię priorytetową dla rozwoju gospodarczego i społecznego naszego kraju? 2. Projekt sprawozdania dot. zewnętrznego wymiaru polityki społecznej promującej standardy pracy, standardy socjalne i odpowiedzialność społeczną przedsiębiorstw europejskich, Komisja Zatrudnienia i Spraw Socjalnych Parlamentu Europejskiego,

16 Elżbieta Szadzińska Federacja Konsumentów Perspektywa organizacji konsumentów - postulaty Consumers International i European Consumers Organisation (BEUC). Europejscy konsumenci nie są już wyłącznie zainteresowani ceną i jakością kupowanych przez nich produktów, jakkolwiek cena jest wciąż decydującym kryterium przy dokonywaniu wyborów konsumenckich. Dla coraz liczniejszej grupy ludzi ważny jest także sposób produkcji oraz to, co w sobie dany produkt zawiera. Liczne badania opinii publicznej pokazują, że konsumenci są zainteresowani etycznymi aspektami produkcji i deklarują skłonność do zapłacenia wyższej ceny w zamian za gwarancję, że produkt powstał bez naruszania standardów i norm etycznych. BEUC Europejska Organizacja Konsumencka - zrzeszająca 44 stowarzyszenia konsumenckie z całej Europy, stoi na stanowisku, że organizacji konsumenckiej trudno jest kontrolować różne fazy produkcji i że to właśnie Unia Europejska powinna stworzyć podstawy do niezależnego monitoringu oraz mechanizmy weryfikacji. Również UE powinna stworzyć mechanizmy prawnej i ekonomicznej zachęty dla przedsiębiorców, jak np. obniżenie stawki VAT na zielone produkty i ich uprzywilejowane traktowanie w zamówieniach publicznych. Zdaniem BEUC, główne problemy CSR wiążą się z globalizacją, środowiskiem oraz bezpieczeństwem i zdrowiem, uczciwymi cenami, prawami człowieka, warunkami pracy, zatrudnianiem dzieci, sprawiedliwym handlem pomiędzy krajami wysoko rozwiniętymi i rozwijającymi się oraz dobrostanem zwierząt. Powyższe problemy mogłyby być uregulowane przez stworzenie europejskiego kodeksu zachowań, który regulowałby działania firm nie tylko na terenie UE, ale również i w krajach trzecich. Dla konsumentów istotna jest rzetelna informacja i oznakowanie produktów, jak również gwarancja, że etykiety faktycznie świadczą o przestrzeganiu przez producenta zasad CSR. Takie uwagi wniósł BEUC do Zielonej Księgi o Społecznej Odpowiedzialności Przedsiębiorstw, przygotowanej przez KE w Jak już wspomniano, BEUC bezpośrednio nie zajmuje się CSR, pomimo uczestnictwa w European Multistakeholder Forum on CSR, nie mniej zawsze odwołuje się do etyczności biznesu w swoich dokumentach dotyczących kwestii konsumenckich (np. etykietowanie, oświadczenia żywieniowe i zdrowotne). Koncepcja społecznej odpowiedzialności jest z kolei przedmiotem działań światowej organizacji konsumenckiej: Consumers International (CI). CI rozumie CSR jako środek do przezwyciężenia trudnych skutków produkcji i konsumpcji wspólnie przez biznes, społeczeństwo obywatelskie, grupy pracownicze i konsumentów. Zamiarem CI jest pomóc konsumentom w zrozumieniu istoty społecznej odpowiedzialności. Istnieje wiele sposobów na podniesienie świadomości konsumentów o społecznej odpowiedzialności - poprzez promowanie międzynarodowych norm, oznakowań produktów, systemów certyfikacyjnych oraz niezależnego monitoringu CSR. Odpowiedzialność społeczna przedsiębiorstw jest ściśle powiązana z podstawowym prawem konsumenta do bycia poinformowanym. Pokazywanie praktyk rynkowych, które naruszają prawa konsumentów, jest jednym ze sposobów budowania zarówno świadomości konsumentów, jak i wzmacniania społecznej odpowiedzialności biznesu. 15

17 Akcje CI takie jak np. Bad Company Awards czy Real Deal pokazują, w jaki sposób firmy globalne naruszają prawa konsumentów przez swoje nieetyczne działania. Szereg kampanii CI miało na celu uświadomienie konsumentom, że ich działania i wybory mają wpływ na polepszenie warunków życia ludzi w krajach rozwijających się. Przeprowadzone w 2009 roku w 6 krajach europejskich (Belgia, Dania, Francja, Hiszpania, Grecja i Polska) badanie odpowiedzialności hipermarketów w zakresie warunków pracy i relacji handlowych w łańcuchu dostaw pokazało, że konsumenci mogą odgrywać istotną rolę w zachęcaniu hipermarketów do prowadzenia społecznie odpowiedzialnej polityki zamówień. Zbadano opinie konsumentów na temat traktowania dostawców przez hipermarkety, świadomość konsumentów co do fairly traded products i ich dostępność na rynku (pod terminem fairly traded products rozumie się produkty wytworzone w dobrych warunkach pracy i za odpowiednią zapłatę) oraz wiarygodność źródeł informacji o produkcie. Wyniki badania pokazały, że większość konsumentów jest skłonna zapłacić wyższą cenę jeśli oznaczało by to, że pracownicy otrzymali godziwą zapłatę. Ale zainteresowanie hipermarketów upublicznianiem takiej informacji jest dość ograniczone, podobnie zainteresowanie promocją zrównoważonych produktów. Wiedza i świadomość o uczciwie wytworzonych produktach jest najwyższa we Francji i Danii, a najniższa w Grecji i Polsce. Większość respondentów przyznała, że tylko okazjonalnie spotyka takie produkty na półkach. Może to świadczyć również o tym, że ze względu na niską świadomość konsumenci nie zwracają na takie produkty uwagi. Co piąty badany jako wiarygodne źródło informacji o takich produktach wskazywał organizacje konsumenckie, a zaraz za nimi organizacje przyznające certyfikaty i weryfikujące. Z wyjątkiem Grecji, w pozostałych krajach hipermarkety były ostatnim źródłem wiarygodności informacji dotyczących ich relacji z dostawcami. Same hipermarkety często deklarują chęć poprawy warunków pracy w łańcuchu dostaw, ale w praktyce zawodzi monitoring i szkolenia dla dostawców. Ponadto presja co do niskiej ceny oraz dodatkowe wymogi nie pozwalają na polepszenie warunków pracy. Co nie oznacza, że niektóre z hipermarketów nie wypracowały dobrych praktyk, a ich kodeksy postępowania zawierają główne standardy ILO. Kolejną kampanią CI, której celem było uświadomienie konsumentom ich realnego wpływu na warunki życia pracowników z krajów rozwijających się, była akcja Ananasy - luksusowy owoc, za jaką cenę? przeprowadzona w 2010 roku. Badanie przeprowadzono w Kostaryce, skąd pochodzi ¾ ananasów sprzedawanych w Europie. Występuje 40 marek ananasów kostarykańskich, z czego część jest sprzedawana w Europie pod markami własnymi hipermarketów. W ograniczonym zakresie można spotkać (szczególnie w Belgii i Danii) ananasy Fairtrade, Organic i Rainforest Alliance Certified. Projekt pokazał również, jak wygląda życie na drugim końcu łańcucha dostaw, czyli w krajach producentów. Zebrano informacje z hipermarketów w 8 krajach europejskich nt. polityki sprzedaży ananasów. Ilość firm, marek i importerów działających na ananasowym rynku z góry wyklucza przejrzystość drogi od plantacji do półek sklepowych. Wartość ananasa została podzielona w następujący sposób: 41% przypada sprzedawcy, 38% - międzynarodowym pośrednikom, 17% - właścicielom 16

18 plantacji i tylko 4% - robotnikom na plantacji. Średnia płaca robotnika na plantacji wynosi 73 euro na tydzień. Minimalna płaca krajowa to ok. 63 euro za 48 godz. pracy przez 6 dni w tygodniu. Robotnicy na plantacji pracują do 80 godz. w tygodniu. Średnia pozwalająca na przeżycie rodzinie w godziwych warunkach wynosi 176 euro na tydzień. Warunki pracy na plantacji są ciężkie: praca w systemie całodobowym, na słońcu lub w deszczu, bez schronienia pod dachem nawet w przerwie na lunch. Robotnicy pracują zarówno na polu jak i przy pakowaniu. Są narażeni na kontakt z substancjami chemicznymi, często bez masek i ubrań ochronnych, a jeśli nawet takie dostają, to jest im to potrącane z zarobków. Na jeszcze gorszych warunkach pracują imigranci z Nikaragui. Brak ochrony pracy kobiet. Mają miejsce represje w stosunku do działaczy związkowych. Respondenci badania podkreślali, że bardzo rzadko przeprowadzane są audyty przez sprzedawców, jedynie Tesco z Wielkiej Brytanii jest w kontakcie z miejscowym związkiem zawodowym SITRAP. Badanie pokazuje, że aby poprawić sytuację w sektorze produkcji ananasów, należy wpierw poprawić warunki pracy na plantacjach (wzrost płac, zwiększenie ilości płatnych przerw i dni wolnych, poprawa bezpieczeństwa pracy, ochrona zdrowia, przestrzeganie prawa do zrzeszania się i zaprzestanie dyskryminacji ze względu na płeć). Zaleca się również wprowadzenie Systemu Zrównoważonej Produkcji (SPS), uczciwego podziału zysku. Kolejnym działanie CI jest informowanie konsumentów o etycznych etykietach i systemach certyfikacyjnych. Propagowanie Fair Trade i Rainforest Alliance poprzez wyjaśnianie zasad i kryteriów certyfikowania. Kampania dotycząca kawy pt. Od ziarna do filiżanki doskonale pokazuje, jak uczciwy handel wpływa na warunki społeczne i ochronę środowiska w krajach producenckich. Obecnie występuje 5 systemów certyfikujących kawę oraz kilka inicjatyw ze strony samego przemysłu w jaki sposób rozwijać zrównoważoną i odpowiedzialną produkcje kawy. Zainteresowanie konsumentów certyfikowaną kawą jest zróżnicowane, gdyż jest ona relatywnie droższa od kawy konwencjonalnej i jej dostępność jest ograniczona. Również wiedza i świadomość na temat kryteriów certyfikacji jest niska. Film Just coffee przedstawia ofertę rynkową certyfikowanej kawy, oraz korzyści płynące z certyfikacji zarówno dla producentów jak i konsumentów. Na koniec powróćmy do wspomnianej już akcji Bad Company Awards nagrody przyznawanej głównie za działania wprowadzające w błąd, przeczące odpowiedzialnemu wizerunkowi, jaki firma lansuje w ramach swojego PR, głównie za tzw. green washing itp. Kolejna akcja Consumers Internaional Real Deal dotyczy przykładów naruszania praw pracowniczych i praw człowieka w procesie produkcji w krajach trzecich oraz braku dbałości o środowisko naturalne, np. używania substancji toksycznych i metali ciężkich w telefonach komórkowych, które zanieczyszczają środowisko. W ramach tej akcji CI wydało ulotki dla konsumentów, informujących o degradacji środowiska naturalnego w procesie produkcji komórek, obuwia sportowego, działalności hoteli i problemu śmieci elektronicznych. Jak już wspomniano, CI aktywnie uczestniczyło w pracach nad nową normą ISO 26000, reprezentując stanowisko całej społeczności konsumenckiej. 17

19 Natalia Ćwik Menedżerka ds. Zarządzania Wiedzą, Forum Odpowiedzialnego Biznesu Perspektywa odpowiedzialnego biznesu - postulaty CSR Europe. Przestrzeganie prawa było i jest fundamentalną zasadą CSR. Często przytaczana definicja Komisji Europejskiej, która wspomina o dobrowolnym charakterze społecznej odpowiedzialności, spowodowała szeroką dyskusję nad podstawami tej koncepcji. Dyskurs dobrowolność versus regulacja ma w istocie głębsze podłoże może być postrzegany jako dyskurs dwóch sposobów myślenia o gospodarce i ekonomii jako takiej. Jako dyskusja zwolenników liberalizacji handlu ze zwolennikami interwencjonizmu p a ń s t w o w e g o, d y s k u s j a e k o n o m i s t ó w o o r i e n t a c j i k e y n e s o w s k i e j z przedstawicielami nurtu neoklasycznej szkoły chicagowskiej, dyskusja Komisji Europejskiej z przedstawicielami Parlamentu Europejskiego itd. Zwolennicy regulacji wskazują słusznie zwracając uwagę na brak wystarczających mechanizmów dochodzenia sprawiedliwości w krajach rozwijających się na ułomność CSR w wersji dobrowolnej i nieskuteczność samoregulacji. Z kolei promotorzy opcji dobrowolnej (czyli model: przestrzeganie prawa plus dodatkowe zobowiązania, ponad to, co zawarte jest w regulacjach) argumentują również odwołując się do doświadczeń iż nadmierne regulacje nie służą rozwojowi handlu, dzięki któremu następuje postęp w wielu gospodarkach świata. Na końcu jesteśmy jeszcze my, konsumenci, którzy chętnie korzystamy z tanich i coraz bardziej dostępnych dóbr, a jednocześnie domagamy się bardziej radykalnej postawy wobec tych właśnie mechanizmów, które nam to zapewniły, nie dostrzegając zupełnie wagi naszych własnych wyborów. W rzeczywistości wszyscy jesteśmy uwikłani w proces zwany globalizacją, która w rozumieniu ekonomicznym oznacza proces przechodzenia od gospodarek narodowych do gospodarki globalnej. O ile jednak gospodarki narodowe zamykały się w granicach państw, o określonych regułach, ustanowionych prawach i mechanizmach kontroli, o tyle gospodarka globalna pozbawiona jest podmiotów, które mogłyby regulować jej funkcjonowanie. Profesor Wiesław Szymański zwraca uwagę na ten właśnie aspekt, określając globalizację jako niekompletną powstał bowiem globalny rynek, ale nie powstał globalny rząd. Rządy poszczególnych państw są zbyt słabe, aby samodzielnie kontrolować ponadnarodowy rynek, a tzw. lotny kapitał i konkurencja między państwami o przyciąganie inwestycji powodują stałe obniżanie wymogów prawnych, deregulację i wycofywanie się państwa z kolejnych obszarów życia gospodarczego. Słabość międzynarodowych instytucji w narzucaniu temu nowemu rynkowi jakichkolwiek ram wynika z braku globalnego kompromisu ani G20, ani OECD, ani ONZ, ani żadna inna instytucja nie jest na tyle silna i na tyle reprezentatywna (w sensie reprezentowania stanowiska jakiejś większości), aby temu zadaniu podołać. Należy jednak docenić wysiłek wielu organizacji i międzynarodowych koalicji na rzecz poszukiwania ponadpaństwowego kompromisu i prób kreowania systemowych rozwiązań największych problemów współczesnego świata. Agenda 21, Milenijne Cele Rozwoju, Wytyczne OECD dla Przedsiębiorstw Wielonarodowych, Zasady Global Compact to inicjatywy, które choć wielce ułomne, niedoskonałe i krytykowane wszystkie miały w zamyśle przeciwdziałanie sytuacji globalnego bezwładu. 18

20 Zejdźmy jednak z poziomu meta-refleksji. Niezależnie od afiliacji z daną szkołą ekonomiczną, poglądów, sympatyzowania z jakąś konkretną organizacją, wszyscy, którzy zaangażowani są w promowanie koncepcji zrównoważonego rozwoju i CSR, wszyscy, którzy działają na rzeczlepszych standardów w biznesie zgadzają się co do jednego: przedsiębiorstwa muszą działać tak, aby wartość, której dostarczają w postaci produktów i usług, nie była osiągania kosztem środowiska i ludzi, ale dla nich i z pożytkiem dla wszystkich. Można dywagować na temat różnic programowych organizacji strażniczych (takich jak Fundacja CentrumCSR.PL), konsumenckich (takich jak Federacja Konsumentów), reprezentujących interesy pracowników (takich jak NSZZ Solidarność) lub pracodawców (takich jak PKPP Lewiatan) czy promujących CSR wśród przedsiębiorców, organizacji pozarządowych, administracji i akademików (takich jak Forum Odpowiedzialnego Biznesu) ale ich działania są wobec siebie komplementarne, ponieważ wszystkie kierują się podobną wizją przyszłości: świata, który rozwija się w sposób zrównoważony, w którym interesy wszystkich stron są respektowane i nikt nie jest pozbawiony dostępu do zasobów i sprawiedliwości. Co dalej, kiedy już odłożymy na bok spory ideologiczne? Nie powstały jeszcze odpowiednie regulacje międzynarodowe, trwa dyskusja nad kształtem właściwych mechanizmów, wciąż czekamy na konsensus w sprawie globalnych rozwiązań. Jednak przedsiębiorstwa działają, zatrudniają, produkują i sprzedają każdego dnia. Teraźniejszość nie może czekać. Firmy potrzebują konkretnych, praktycznych wskazówek jak działać i to nie w tym przyszłym, wymarzonym świecie, ale tu i już teraz. Jak w praktyce realizować zasady CSR, jakimi narzędziami się posługiwać, jak przenieść idee na poziom operacyjny? Co dokładnie powinien zrobić menedżer ds. marketingu, a co zarządzający dostawami? Jakie działania ma podjąć firma z branży logistycznej, a jakie telekomunikacyjna? Jak ma funkcjonować firma duża, a jakie narzędzia może wykorzystać małe lub średnie przedsiębiorstwo? Czy te narzędzia będą działały tak samo na polskim rynku, jak i na przykład w Azji? Odpowiedzi na te pytania starają się dostarczyć organizacje takie jak CSR Europe, w skład której wchodzą firmy oraz organizacje pozarządowe, m.in. Forum Odpowiedzialnego Biznesu (FOB). CSR Europe to europejska sieć, zrzeszająca przedsiębiorstwa oraz organizacje skupione wokół koncepcji CSR, istniejąca od 1995 roku. Należy niej ponad 70 firm i 27 organizacji pozarządowych w różnych państwach Europy. Celem CSR Europe (co zbieżne jest również z misją FOB) jest tworzenie warunków i przestrzeni do wymiany doświadczeń związanych z praktycznymi aspektami zarządzania opartego o zasady CSR między różnymi typami interesariuszy, jak również edukowanie rynku na temat konkretnych narzędzi zrównoważonego zarządzania. CSR Europe charakteryzuje skupienie na praktycznych aspektach dziedziny jaką jest społeczna odpowiedzialność biznesu: metodach mierzenia oddziaływania firmy na otoczenie narzędziach komunikacji i włączania interesariuszy w procesy strategiczne, raportowaniu i uwzględnianiu CSR w decyzjach inwestycyjnych. Perspektywa CSR Europe jest właśnie przede wszystkim perspektywą praktyczną (organizacja określa siebie jako platform for practical change platformę praktycznej zmiany), co odzwierciedlone jest w jej najważniejszych projektach. CSR Europe posiada swojego przedstawiciela w Forum Interesariuszy przy Komisji Europejskiej, zaś wkładem organizacji w prace Forum jest strategia Enterprise 2020, stanowiąca praktyczne propozycje włączenia się biznesu w realizację strategii Europa