MNIEJ ZNANE GATUNKI Z GROMADY OWADÓW (INSECTA) ZASIEDLAJĄCE ROŚLINY KUKURYDZY (ZEA MAYS L.) W POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ POLSCE W LATACH

Transkrypt

1 Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 51 (1) 2011 MNIEJ ZNANE GATUNKI Z GROMADY OWADÓW (INSECTA) ZASIEDLAJĄCE ROŚLINY KUKURYDZY (ZEA MAYS L.) W POŁUDNIOWO-WSCHODNIEJ POLSCE W LATACH PAWEŁ K. BEREŚ Instytut Ochrony Roślin Państwowy Instytut Badawczy Terenowa Stacja Doświadczalna Langiewicza 28, Rzeszów p.beres@iorpib.poznan.pl I. WSTĘP Od samego początku uprawy na ziemiach polskich kukurydza (Zea mays L.) narażona była na uszkodzenie, a nawet całkowite zniszczenie ze strony wielu organizmów szkodliwych. Jedną z ważniejszych grup stanowiły szkodniki należące do gromady owadów (Insecta). O ile początkowo ich skład gatunkowy był stosunkowo ubogi, tak wraz z rosnącą popularnością uprawy kukurydzy, intensyfikacją produkcji, stosowaniem licznych uproszczeń agrotechnicznych, a także występowaniem korzystnych warunków agrometeorologicznych, zaczęto obserwować wzrost liczebności szkodliwej entomofauny w zasiewach tej rośliny. Pierwsze, kompleksowe badania nad szkodnikami kukurydzy w Polsce zostały wykonane w latach 50. dwudziestego wieku, w południowo-zachodniej części kraju przez Kanię (Kania 1962a, b). Bardzo ważnym zagadnieniem, któremu poświęcił wiele uwagi było dokładne rozpoznanie składu gatunkowego szkodliwych owadów występujących na roślinach kukurydzy w ówczesnym okresie. Wyniki jego prac były podstawą do opracowania pierwszego podręcznika dotyczącego kompleksowej ochrony kukurydzy przed agrofagami (Dubniak i Kania 1961) oraz dały podwaliny pod późniejsze badania entomologiczne prowadzone przez innych specjalistów. Aktualnie do najliczniejszych bezkręgowców zasiedlających kukurydzę w Polsce zalicza się: omacnicę prosowiankę, stonkę kukurydzianą, ploniarkę zbożówkę oraz kilka gatunków mszyc, rolnic, larw sprężykowatych oraz larw chrabąszczy (Dubniak i Kania 1961; Kania 1962a, b; Lisowicz 2001; Lisowicz i Tekiela 2004; Mrówczyński i wsp. 2004; Bereś i Pruszyński 2008; Bereś 2011). Obok wyżej wymienionych występuje także szereg innych owadów, które często w prowadzonym przez producentów kukurydzy monitoringu są pomijane, głównie z uwagi na niską liczebność oraz małą szkodliwość. Jak pokazuje jednak praktyka rolnicza, żaden gatunek nie powinien być

2 22 Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 51 (1) 2011 marginalizowany, gdyż w sprzyjających dla rozwoju warunkach może wystąpić masowo, zagrażając zarówno wysokości, jak i jakości plonu. Celem wykonanych badań było poszukiwanie, identyfikacja oraz określenie szkodliwości mniej znanych gatunków owadów występujących na plantacjach kukurydzy w okolicach Rzeszowa. II. MATERIAŁ I METODY Badania monitoringowe wykonano w latach w województwie Podkarpackim na plantacjach kukurydzy pastewnej położonych w miejscowościach: Krzeczowice, Głuchów, Terliczka oraz Nienadówka. Przez cały okres wegetacji (od kwietnia do października), gdy kukurydza znajdowała się w fazach rozwojowych BBCH od 01 do 99 (Adamczewski i Matysiak 2002) prowadzono systematycznie wykonywane 1 2 razy w tygodniu obserwacje zasiewów pod kątem występowania szkodliwej entomofauny, miejsc jej przebywania oraz powodowanych uszkodzeń. W zależności od wielkości plantacji w czterech miejscach zasiewu przeglądano od 100 do 200 kolejnych roślin w rzędzie (razem roślin). Ponadto co 2 3 tygodnie prowadzono analizę systemu korzeniowego i otaczającej je gleby na obecność gatunków żerujących w glebie i uszkodzeń przez nie powodowanych. W tym celu pobierano od 5 do 10 kolejnych roślin w rzędzie, w czterech miejscach plantacji (razem roślin). Dodatkowymi obserwacjami obejmowano każdą roślinę wykazującą objawy uszkodzenia systemu korzeniowego oraz organów nadziemnych. Zebrane owady w stadium imago poddawano identyfikacji w oparciu o dostępną literaturę. W przypadku gąsienic niektórych motyli prowadzono ich hodowlę w insektarium, a następnie otrzymane osobniki dorosłe przekazywano do oznaczenia specjalistom z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz z Centralnego Laboratorium Głównego Inspektoratu Ochrony Roślin i Nasiennictwa w Toruniu. W przypadku niektórych gatunków, które stanowiły problem w hodowli lub w oznaczeniu, ograniczano się tylko do wskazania rzędu lub rodziny do jakiej przynależały. III. WYNIKI I DYSKUSJA Wyniki z przeprowadzonego monitoringu prezentuje tabela 1. W wykazie uwzględniono jedynie te gatunki, których wystąpienie na roślinach obserwowano przez minimum dwa lata w analizowanym sześcioleciu, w minimum dwóch miejscowościach objętych nadzorem fitosanitarnym i które powodowały widoczne uszkodzenia tkanek roślin. Podany w tabeli okres występowania danego gatunku na roślinach obejmuje jego najwcześniejszy pojaw oraz najpóźniejsze zakończenie żerowania zaobserwowane w latach Na podstawie wykonanych badań stwierdzono, że zasiewy kukurydzy w województwie Podkarpackim zasiedla kilka zupełnie nowych gatunków owadów, dotychczas nie notowanych na tej roślinie w południowo-wschodniej części kraju np.: włócznica białożyłka (Simyra albovenosa), słonecznica orężówka (Helicoverpa armigera), wieczernica szczawiówka (Acronicta rumisis) oraz piętnówka brukwianka (Lacanobia oleracea). Wyniki z przeprowadzonych obserwacji dotyczące H. armigera oraz A. rumicis zostały wcześniej opublikowane (Bereś 2008, 2009).

3 Mniej znane szkodniki kukurydzy 23

4 24 Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 51 (1) 2011

5 Mniej znane szkodniki kukurydzy 25

6 26 Progress in Plant Protection/Postępy w Ochronie Roślin 51 (1) 2011 Obok wyżej wymienionych, stwierdzono także i takie owady, które z kukurydzą związane są już co najmniej od kilkudziesięciu lat. Przykładem są wciornastki (Thysanoptera), które Lisowicz (2001) zalicza do najgroźniejszych szkodników tej rośliny w południowo-wschodniej Polsce, a których skład gatunkowy na kukurydzy był obiektem badań m.in. Zawirskiej (1969). Część stwierdzonych osobników to gatunki charakterystyczne dla innych upraw np.: zbóż, roślin kapustowatych, pozostałe natomiast znane są z występowania na roślinach dzikorosnących. W ostatnich latach, jak podaje Mrówczyński i wsp. (2007) nasila się proces migracji gatunków charakterystycznych dla pozostałych roślin zbożowych na kukurydzę, czego najlepszym przykładem są skrzypionki (Oulema spp.), a które to zjawisko potwierdzono w badaniach własnych. Z uwagi na ubogą literaturę krajową dotyczącą badań faunistycznych w zasiewach kukurydzy brakuje aktualnych danych na temat entomofauny zasiedlającej plantacje tej rośliny w kraju. Część spośród stwierdzonych w badaniach własnych gatunków była już notowana na kukurydzy w latach pięćdziesiątych ubiegłego wieku przez Kanię (1962a, b). Zalicza się do nich m.in.: pasikonika zielonego, turkucia podjadka, wciornastki, mszycę kukurydzianą, wieczernicę szczawiówkę, bawełnicę wiązowo-zbożową, skrzypionkę błękitek, skrzypionkę zbożową, miniarki, pchełki, zmieniki oraz zwójki. Powyższy autor stwierdził ponadto na obserwowanych plantacjach kukurydzy obecność wielu innych gatunków owadów, a których część również stwierdzano na roślinach w badaniach własnych, jednakże ich pojaw był incydentalny, stąd też nie są przedmiotem opracowania. Stwierdzone w latach badań gatunki zasiedlały zarówno nadziemne, jak i podziemne części roślin. Najczęściej uszkadzanymi przez nie organami kukurydzy były blaszki liściowe. Żaden z wymienionych w tabeli 1. owadów nie spowodował w latach badań bezpośrednich strat w plonach kukurydzy, niemniej uszkodzenia tkanek, jakie powodowały były bramą przez którą mogły wnikać do wnętrza roślin sprawcy chorób kukurydzy. IV. WNIOSKI Z przeprowadzonych obserwacji wynika, że kukurydza jest atrakcyjnym źródłem pożywienia dla wielu organizmów z gromady Insecta. Obok gatunków znanych z występowania na tej roślinie od wielu już lat, stwierdzono także pojaw zupełnie nowych. Ich obecność nie miała jednak charakteru incydentalnego, lecz była najprawdopodobniej przejawem poszerzania zakresu roślin żywicielskich. W związku z rosnącym areałem uprawy kukurydzy w Polsce i jej dominacją w strukturze zasiewów wielu gospodarstw, a także wskutek oddziaływania korzystnych warunków meteorologicznych należy liczyć się z coraz częstszymi pojawami nowych zagrożeń ze strony owadów. Konieczne jest dalsze kontrolowanie stanu fitosanitarnego upraw kukurydzy w całej Polsce pod kątem występowania owadów, dla celów monitorowania zmian w ich liczebności oraz szkodliwości. Autor składa serdeczne podziękowania Panom: prof. dr hab. Jarosławowi Buszko z Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu oraz mgr Tomaszowi Konefałowi z Centralnego Laboratorium Głównego Inspektoratu Ochrony Roślin i Nasiennictwa w Toruniu za pomoc w identyfikacji wybranych gatunków.

7 Mniej znane szkodniki kukurydzy 27 V. LITERATURA Adamczewski K., Matysiak K Kukurydza Zea mays L. s W: Klucz do określania faz rozwojowych roślin jedno- i dwuliściennych w skali BBCH [K. Adamczewski, K. Matysiak tłumaczenie i adaptacja]. Wyd. I, Inst. Ochr. Roślin, Poznań, 134 ss. Bereś P.K The occurrence of aphids (Aphididae) on maize (Zea mays L.) in Krzeczowice near Przeworsk (south-eastern Poland) in Acta Sci. Pol., Agricultura 10 (1): Bereś P.K Wieczernica szczawiówka (Acronicta rumicis L.) nowy szkodnik kukurydzy w południowo-wschodniej Polsce. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 49 (1): Bereś P.K Słonecznica orężówka (Helicoverpa armigera Hüb.) kwarantannowy szkodnik kukurydzy. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 48 (1): Bereś P.K., Pruszyński G Ochrona kukurydzy przed szkodnikami w produkcji integrowanej. Acta Sci. Pol., Agricultura 7 (4): Dubniak H., Kania C Ochrona Kukurydzy. Wyd. II. PWRiL, Warszawa, 156 ss. Kania C. 1962a. Szkodliwa entomofauna kukurydzy obserwowana w okolicach Wrocławia w latach (cz. I). Pol. Pismo Entomol., Seria B, 1 2 (25 26): Kania C. 1962b. Szkodliwa entomofauna kukurydzy obserwowana w okolicach Wrocławia w latach (cz. II). Pol. Pismo Entomol., Seria B, 3 4 (27 28): Lisowicz F The occurrence of economically important maize pests in south eastern Poland. J. Plant Protection Res. 41 (3): Lisowicz F., Tekiela A Szkodniki i choroby kukurydzy oraz ich zwalczanie. s W: Technologia Produkcji Kukurydzy (A. Dubas, red.). Wyd. Wieś Jutra, 133 ss. Lisowicz F Xylena vetusta Hb. (Lep., Noctuidae, Cucullianae), a new pest of maize in Poland. Acta Phyt. Entomol. Hung. 24 (1 2): Martelli M Contributi alla conoscenza dell entomofauna del Granoturco (Zea mays L.), II. Aphidoidea, Redia, Firenze 35: Mrówczyński M., Pruszyński G., Wachowiak H., Bereś P Nowe zagrożenia upraw rolniczych przez szkodniki ze szczególnym uwzględnieniem kukurydzy. Prog. Plant Protection/Post. Ochr. Roślin 47 (1): Mrówczyński M., Boroń M., Wachowiak H., Zielińska W Atlas Szkodników Kukurydzy. Inst. Ochr. Roślin, Poznań, 78 ss. Zawirska I Fauna Thysanoptera na kukurydzy (Zea mays L.) w Polsce. Prace Nauk. Inst. Ochr. Roślin 11 (2): PAWEŁ K. BEREŚ LESS KNOWN SPECIES REPRESENTING INSECTA, DAMAGING MAIZE PLANTS (ZEA MAYS L.) IN THE SOUTH-EASTERN PART OF POLAND IN SUMMARY Studies conducted in the years showed that maize plants (Zea mays L.) in the south-eastern part of Poland are damaged by a large number of harmful insects. In addition to the insect species occurring on maize for many years, the presence of new species, not recorded yet was also stated in the studied region. The conducted studies confirmed that maize is an attractive source of food for many harmful organisms, including those ones causing no serious damage to maize plants, and thus not directly affecting the yield. Key words: Zea mays L., maize, Poland, harmfulness entomofauna, occurrence