ISSN Vol. 14 N o 4

Transkrypt

1 ISSN Vol. 14 N o 4 W numerze: 3 Pediatria środowiskowa refleksje 3 Fukushima 3 Pyły mutagenne 3 Oświetlenie energooszczędne 3 Ołów u dzieci 3 Nadwaga dzieci 3 Dom Opieki Społecznej 3 Zakład Ubezpieczeń Społecznych 3 Rak jelita grubego 3 Mobbing 3 Życie na wysokości 3 Sprawozdanie PTŚM, Szczecin 2011 Content: 3 Enviromental Pediatrics Reflexions 3 Fukushima disaster 3 Mutagenic fractions PM2.5 PM10 3 Fluorescent lamp s light 3 Lead in children 3 Overweight in children 3 Social Welfare Institution 3 Social Insurance Home 3 Colon Carcinoma 3 Mobbing 3 Living in altitude 3 Report on EMPA, Szczecin 2011

2 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine Czasopismo Journal Instytutu Medycyny Pracy of Institute of Occupational Medicine i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu and Environmental Health in Sosnowiec oraz Polskiego Towarzystwa and Polish Society Medycyny Środowiskowej of Environmental Medicine Ukazuje się cztery razy w roku It is published four times a year ZESPÓŁ REDAKCYJNY / EDITORIAL STAFF Redaktor Naczelny / Editor-in-Chief Zastępcy Redaktora Naczelnego / Deputy Editors Redaktor Tematyczny / Feature Editor Redaktor Statystyczny / Statistical Editor Redaktor Językowy / Lingual Editor Sekretarz Redakcji / Co-editor Webmaster Prof. dr hab. n. med. Zbigniew Rudkowski Prof. dr hab. n. med. Jan Grzesik Prof. dr hab. n. med. Janusz Hałuszka lek. med. Maja Muszyńska-Graca dr n. biol. Krzysztof Pawlicki Maria Berezowska mgr Karina Erenkfeit mgr Mariusz Migała RADA PROGRAMOWA / EDITORIAL BOARD Przewodniczący Rady Programowej / Chairperson Członkowie Rady Programowej z Polski / Polish Editorial Board Dr n. med. Piotr Z. Brewczyński, Sosnowiec Dr n. med. Zdzisław Brzeski, Lublin Prof. dr hab. n. med. Marian Dróżdż, Sosnowiec Prof. dr hab. n. med. Jerzy Filikowski, Gdynia Dr hab. n. med. prof. nadzw. Rafał Górny, Warszawa Prof. dr hab. n. med. Jan Grzesik, Sosnowiec Prof. dr hab. n. med. Janusz Hałuszka, Kraków Prof. dr hab. n. med. Wojciech Hanke, Łódź Prof. dr hab. n. med. Marek Jakubowski, Łódź Prof. dr hab. n. med. Gerard Jonderko, Katowice Prof. dr hab. n. med. Marcin Kamiński, Katowice Prof. dr hab. inż. Roman Knapek, Pszczyna Prof. dr hab. n. med. Aleksandra Kochańska-Dziurowicz, Katowice Prof. dr hab. n. przyr. Jerzy Kwapuliński, Sosnowiec Prof. dr hab. n. med. Henryka Langauer-Lewowicka, Sosnowiec Prof. dr hab. n. farm. Jan Ludwicki, Warszawa Członkowie Zagraniczni / International Editorial Board Alena Bartonova, PhD, Oslo, Norway Prof. David Bellinger, PhD, Boston, USA Stephan Boese O Reilly, MD, MPH, PhD, Munich,Germany Karin Broberg Palmgren, MSc, PhD, Lund, Sweden Prof. Dmitri Chvoryk, MD, PhD, Grodno, Belarus Eva Csobod, MD, PhD, Szentendre, Hungary Miroslav Dostal, MD, Praha, Czech Republic Prof. Gyula Dura, MD, PhD, Budapest, Hungary Ruth Etzel, MD, PhD, WHO Geneva, Switzerland Donato Greco, MD, Rome, Italy Prof. Helmut Greim, MD, PhD, Munich, Germany Prof. Philippe Hartemann, MD, PhD, Nancy, France Peter van den Hazel, MD, Arnhem, Netherlands Prof. Diane E. Heck, MD, PhD, New York, USA Dorota Jarosińska, MD, PhD, EEA, Copenhagen, Denmark Hannu Komulainen, MD, Kuopio, Finland Jan Koval, MD, Presov, Slovakia Prof. Jean Krutmann, MD, PhD, Düsseldorf, Germany Ruzena Kubinova, MD, Praha, Czech Republic Won Jin Lee, MD, MPH, PhD, Seoul, Republic of Korea Prof. dr hab. n. med. Gerard Jonderko Prof. dr hab. n. med. Kazimierz Marek, Sosnowiec Prof. dr hab. n. med. Jacek Musiał, Kraków Prof. dr hab. n. med. Zofia Olszowy, Sosnowiec Prof. dr hab. n. med. Janusz Pach, Kraków Dr hab. n. med. prof. nadzw. Krystyna Pawlas, Wrocław Prof. dr hab. n. med. Władysław Pierzchała, Katowice Prof. dr hab. n. med. Zbigniew Rudkowski, Sosnowiec Prof. dr hab. n. med. Bolesław Samoliński, Warszawa Prof. dr hab. n. med. Andrzej Sobczak, Katowice Prof. dr hab. n. med. Jerzy A. Sokal, Sosnowiec Prof. dr hab. n. med. Neonila Szeszenia-Dąbrowska, Łódź Prof. dr hab. n. hum. Beata Tobiasz-Adamczyk, Kraków Prof. dr hab. n. med. Barbara Zahorska-Markiewicz, Katowice Prof. dr hab. n. med. Jan E. Zejda, Katowice Prof. dr hab. n. med. Brunon Zemła, Gliwice Dr hab. n. med. Renata Złotkowska, Katowice Prof. Robert Malina, Dr h.c.m., PhD, Bay City, USA Dainius Martuzevicius, PhD, Kaunas, Lithuania Mark D. Miller, MD, MPH, Oackland, USA Hans Moshammer, MD, PhD, Wien, Austria Prof. Karl Ernst von Muehlendahl, MD, PhD, Osnabrück, Germany Prof. Yuriy Nechytaylo MD, PhD Tchernivtsi, Ukraine Peter Ohnsorge, MD, Wurzburg, Germany Anna Paldy, MD, MPH, PhD, Budapest, Hungary Prof. Roberto Ronchetti, MD, PhD, Rome, Italy Peter Rudnai, MD, Budapest, Hungary Prof. Tore Sanner, MD, PhD, Oslo, Norway Piersante Sestini, MD, Siena, Italy Birute Skerliene, MD, PhD, Vilnius, Lithuania Prof. Staffan Skerfving, MD, PhD, Lund, Sweden Prof. Anne Steenhout, MD, PhD, Brussels, Belgium Loreta Strumylaite, MD, PhD, Kaunas, Lithuania Andrzej Szpakow, MD, PhD, Grodno, Belarus Prof. Gerhard Winnecke, MD, PhD, Düsseldorf, Germany

3 Adres Redakcji i Wydawcy: Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego oraz Polskie Towarzystwo Medycyny Środowiskowej ul. Kościelna Sosnowiec tel. (32) wew. 201, 202 fax (32) ms@ imp.sosnowiec.pl Warunki prenumeraty: Cena prenumeraty rocznej dla instytucji wynosi 105 zł (26,25 zł za jeden numer), dla odbiorców indywidualnych 63 zł (15,75 zł za jeden numer). Zamówienie prosimy kierować na adres: Redakcja Medycyny Środowiskowej - Environmental Medicine ul. Kościelna Sosnowiec lub ms@imp.sosnowiec.pl Zakup numeru bieżącego i numerów archiwalnych możliwy jest po dokonaniu wpłaty na konto Instytutu Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu nr: Wpłat tytułem opłaty członkowskiej można dokonywać na konto Polskiego Towarzystwa Medycyny Środowiskowej nr Osoby zainteresowane zamieszczeniem reklamy w czasopiśmie Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine prosimy o kontakt z redakcją Czasopismo ukazuje się w wersji pierwotnej drukowanej oraz w wersji elektronicznej na stronie Kwartalnik Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine jest współfinansowany ze środków Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego Editorial office and publisher s address: Institute of Occupational Medicine and Environmental Health and Polish Society of Environmental Medicine Kościelna 13 Str Sosnowiec, Poland Tel. +48 (32) ext. 201, 202 Fax: +48 (32) ms@ imp.sosnowiec.pl Subscription conditions: Annual subscription for institutions: 105 zł (26,25 zł one volume). Annual subscription for individuals: 63 zł (15,75 zł one volume). Subscription orders should be sent to the following address: Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine Editorial Office Kościelna 13 Str Sosnowiec, Poland or ms@imp.sosnowiec.pl Readers or institutions interested in subscribing the journal should send an order to the address of editorial office. Payments could be made to the account no. MILLENIUM Bank S.S. Oddział Katowice PL BIC/SWIFT: BIGBPLPWXXX of the Institute of Occupational Medicine and Environmental Health in Sosnowiec Individuals interested in printing adverts in the magazine Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine are requested to contact editor s office Journal is published in the original printed version and on Journal Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine is co-financed by the Ministry of Science and Higher Education Nakład: 400 egz. Edition: 400 copies Punktacja czasopisma: MNiSW (Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego) 6,0 p. ICV (Index Copernicus Value) 4,47 p. ISSN

4 SPIS TREŚCI Pediatria środowiskowa myśli i refleksje Karl Ernst v. Muehlendahl ARTYKUŁ REDAKCYJNY Fukushima 25 lat po Czarnobylu Jan Grzesik PRACE ORYGINALNE Obec ność za nie czysz czeń mu ta gen nych i cy to tok sycz nych we frak cjach PM10 i PM2,5 ae ro zo lu at mos fe rycz ne go na te re nie mia sta So snow ca Agniesz ka Ko złow ska, Elż bie ta Ole wiń ska, Aga ta Ko wal ska-paw lak, Na ta lia Paw las Sprawność i komfort widzenia osób młodych przy oświetleniu energooszczędnymi źródłami światła Elżbieta Janosik, Stanisław Marzec, Marcin Łaciak, Jolanta Nowicka, Jolanta Zachara Stężenie ołowiu we krwi dzieci szkolnych a ich urodzeniowa masa ciała Teresa Sławińska, Zofia Ignasiak, Jarosław Fugiel, Jakub Pokrywka Ten den cje zmian w ob rę bie ma sy cia ła 7-let nich chłop ców z róż nych śro do wisk Za głę bia Mie dzio we go Pa weł Po słusz ny, Ja ro sław Fu giel, Ja kub Po kryw ka Ciężkość pracy w Domu Pomocy Społecznej w opinii personelu Ewa Kułagowska Ana li za wy ni ków ba dań psy cho lo gicz nych wy ko na nych dla Za kła du Ubez pie czeń Spo łecz nych w So snow cu w la tach Grażyna Jurczyńska PRACE POGLĄDOWE No wotwory je li ta gru be go ja ko po waż ny pro blem w Pol sce i na świe cie kwe stie me dycz ne i śro do wi sko we Syl wia Ka ta rzy na Król, Lu cy na Kap ka-skrzyp czak Mob bing w śro do wi sku pra cy opis zja wi ska oraz je go skut ki Ka ri na Erenk fe it, Li wia Du dziń ska, An na In dyk Funkcjonowanie organizmu człowieka w warunkach wysokościowych Ma rek Strza ła, Zbi gniew Szy gu ła, Grze gorz Głąb, An drzej Ostrow ski SPRAWOZDANIA Sprawozdanie z X Międzynarodowej Konferencji Naukowej Polskiego Towarzystwa Medycyny Środowiskowej Człowiek-Zdrowie-Środowisko. Szczecin r. Bo że na Mro czek, Mag da le na Śmie ta na KOMUNIKATY Regulamin publikowania prac wskazówki dla Autorów Lista recenzentów w roku Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2011; 14 (4) 3

5 CONTENT Pediatric Environmental Medicine: Whence and where to? Karl Ernst v. Muehlendahl EDITORIAL Fukushima 25 years after Chernobyl Jan Grzesik ORIGINAL PAPERS Mutagenic and cytotoxic factors in PM10 and PM2.5 fractions in atmosphere in Sosnowiec Agniesz ka Ko złow ska, Elż bie ta Ole wiń ska, Aga ta Ko wal ska-paw lak, Na ta lia Paw las The ef fi cien cy and com fort vi sion of young pe ople in the ener gy-sa ve li ght so ur ces li gh ting Elżbieta Janosik, Stanisław Marzec, Marcin Łaciak, Jolanta Nowicka, Jolanta Zachara Lead concentration in blood of school children from Copper Mining area and the level of somatic development at birth Teresa Sławińska, Zofia Ignasiak, Jarosław Fugiel, Jakub Pokrywka Trends in bo dy we ight for 7-year boys from dif fe rent envi ron men tal si tes of Cop per Mi ning Re gion Pa weł Po słusz ny, Ja ro sław Fu giel, Ja kub Po kryw ka Staff opi nion on work ar du ousness in the So cial We lfa re Ho me Ewa Kułagowska Ana ly sis of re sults of psy cho lo gi cal te sts car ried out of the So cial In su ran ce In sti tu tion in So sno wiec in the years Grażyna Jurczyńska REVIEW PAPERS Hu man co lon can cers as a ma jor pro blem in Po land and in the world me di cal and envi ro ne men tal is su es Syl wia Ka ta rzy na Król, Lu cy na Kap ka-skrzyp czak Mob bing in the work pla ce de scrip tion and ef fects Ka ri na Erenk fe it, Li wia Du dziń ska, An na In dyk Human organism functioning in high altitude Ma rek Strza ła, Zbi gniew Szy gu ła, Grze gorz Głąb, An drzej Ostrow ski REPORTS Report on 10th International Academic Conference People - Health - Environment of Environmetal Medicine Polish Association, Szczecin 25-26/11/2011 Bo że na Mro czek, Mag da le na Śmie ta na ANNOUNCEMENTS Instructions to authors List of Reviewers Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2011; 14 (4)

6 Od Redaktora Czym jest pediatria środowiskowa i jej zakres? Odpowiedź znajduje się w postaci myśli znakomitego pediatry niemieckiego łącznie z jego refleksją futurologiczną. W artykule redakcyjnym o awarii w Fukushimie otrzymujemy kompetentne opracowanie tragicznych zdarzeń. Autor dzieli się własnymi refleksjami, Czytelnik sam je też wysnuje Niniejszy numer MS-EM zawiera następujące prace oryginalne: Badania w aglomeracji śląskiej wykazują, że mutagenne działanie pyłowych zanieczyszczeń powietrza (bakteryjny test Amesa) w dużej mierze spowodowane jest wysoką zawartością wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych w powietrzu, szczególnie w okresie zimowym. Właściwe oświetlenie to wydajniejsza praca wzrokowa i lepszy komfort widzenia z przedstawionych badań wynika, że oddziaływanie światła świetlówek na sprawność widzenia oraz psychikę człowieka nie różni się znacząco od oddziaływania światła tradycjonalnych żarówek. Dwie kolejne prace wykonano na terenie Zagłębia Miedziowego (LGOM gdzie dawniej występowały znaczne skażenia metalami ciężkimi). Porównano stan somatyczny w chwili urodzenia (z anamnezy) z poziomem ołowiu we krwi tych samych dzieci w wieku szkolnym, ze środowiska miejskiego i wiejskiego dyskusja dotyczy wpływu obciążenia ołowiem w czasie rozwoju postnatalnego. W tym samym środowisku LGOM-u badając obecną tendencję do nadwagi u dzieci stwierdzono, że wysokość i masa ciała, wskaźnik BMI i ilość tłuszczu w organizmie 7-letnich chłopców uległa zwiększeniu w porównaniu do badań wykonanych przed laty. Rzadki temat kolejnego artykułu to szczególne środowisko zawodowe, jakim są pracownicy Domu Opieki Społecznej. Przeciążenie pracą fizyczną przy braku środków technicznych powoduje m.in. dolegliwości bólowe układu mięśniowo-szkieletowego, obrzęki kończyn dolnych oraz drętwienia kończyn górnych. Dobre samopoczucie psychiczne decyduje o jakości życia, stąd w następnym artykule przedstawiono ocenę psychologiczną osób ubiegających się o niezdolność do pracy. Najczęściej wykazywano zarówno w badaniach psychologicznych jak i psychiatrycznych zaburzenia depresyjne oraz lękowo-depresyjne. Praca poglądowa zawiera aktualne wiadomości na temat epidemiologii nowotworów jelita grubego w Polsce i udziału czynników środowiskowych w ich powstawaniu. Kolejna praca opisuje zjawisko mobbingu, które zdarza się w różnych środowiskach zawodowych, w tym także medycznych. Obszerna praca poglądowa opisuje funkcjonowanie organizmu człowieka w warunkach wysokościowych, co jest istotne nie tylko dla sportowców, ale także obrazuje zdolności przystosowawcze wielu milionów ludzi żyjących w takim środowisku. Bieżący zeszyt MS/EM zawiera sprawozdanie z X Konferencji PTMŚ Człowiek Zdrowie Środowisko w dniu listopada 2011 r. w Szczecinie. Redaktor Naczelny Prof. dr hab. n. med. Zbigniew Rudkowski Najlepsze Życzenia z okazji Świąt i Nowego Roku 2012 Autorom, Recenzentom i Wydawcom Prenumeratorom i Czytelnikom składa Redakcja Medycyny Środowiskowej- Environmental Medicine Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2011; 14 (4) 5

7 6 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2011; 14 (4)

8 PEDIATRIC ENVIRONMENTAL MEDICINE: WHENCE AND WHERE TO? PEDIATRIA ŚRODOWISKOWA MYŚLI I REFLEKSJE Some thougths and reflexions at the 6 th International Conference on Children s Health and Environment (INCHES), November 2011, Łódź Karl Ernst v. Muehlendahl German Academy of Pediatrics, Kinderumwelt Osnabrück Children s Environment The environment of children here primarily in Central and Eastern Central Europe is manifold and consists of parents and teachers; sibs and peers; homes, towns, and traffic; food and water; sports and music; electronic media; ionising radiation; ultraviolet radiation electromagnetic fields; allergens; bacteria and viruses; chemical residues; asbestos; lead and mercury, etc. Here, we will look at the classical environment, on anthropogenic physical and chemical conditions and substances that are, or possibly can be, noxious to children s (and adults ) health. Origins of Pediatric Environmental Medicine In the sixties and seventies, several landmarks created a general public awareness in many countries of the world: Radioactive fallout from nuclear weapon s tests, Rachel Carson s The Silent Spring (1962), the explosion of the Seveso factory (1976), and the Chernobyl accident (1986). It was only some fourty years ago that medicine, medical science started to engage in this field (environmental medicine) on a larger scale. Until then, most people did not really doubt that science and technology would finally be capable to effectively handle the immissions, toxicants, hazards, destructions due to our expanding civilisation. In Europe, in the late Seventies and Eighties, at the beginning queer, esoteric activists, later the general public and finally the medical community became aware of chemical pollutants in air, water, soil, and human milk, of ionising radiation and electromagnetic fields, of asbestos and of fine particles, They observed deleterious effects on children s health with increases of atopic diseases, of malignancies, of prenatal damage, and negative effects upon IQ and behaviour; and at the same time, of the global impacts of our expanding civilisation and inflationary consumption, most importantly of the consequences of the wasting of our energy resources: climate change and its manifold sequelae, loss of boreal and tropical forests, and ozone depletion. Reactions and Initiatives In 1991, the German Academy of Pediatrics established a Pediatric Environmental Commission, which still exists, together with its Pediatric Documentation and Information Center for Environmental Issues (DISA, now Kinderumwelt Ltd., non for profit). In the following years, international agencies, governments, and non governmental organisations (NGOs) and also the medical community and pediatricians became active in this field. Among those, a series of Ministerial Conferences on Environment and Health (Frankfurt 1989, Helsinki 1994, London 1999, Budapest 2004, and Parma 2010) repeatedly placed children s health into the focus of activities. A World Health Organisation s (WHO s) Children s Environment and Health Action Plan for Europe (CEHAPE) was adopted in 2004 in Bu da pest, and mem ber sta tes in Nadesłano: Zatwierdzono do druku: Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2011; 14 (4) 7

9 the WHO Eu ro pe an Re gion ma de com mit ments to start ac ti vi ties and me asu res to pro tect chil - dren s he alth, in c lu ding aspects of pri ma ry pre ven - tion, pre cau tio na ry me asu res, equ ity and po ver ty re duc tion. Prio ri ty go als aimed at (1) wa ter, (2) ac - ci dents and in ju ry, (3) air qu ali ty, and (4) che mi cal and phy si cal agents. Dif fe rent Re gions, Dif fe rent Con te xts and Prio ri ties De pen ding on re gio nal aspects, prio ri ties dif fer ve ry mar ke dly ac cor ding to the eco no mic and cul - tu ral back gro und of the re spec ti ve co un tries. Glo - bal ly, bo re al and tro pi cal de fo re sta tion, cli ma te chan ge, de ser ti fi ca tion, ozo ne de ple tion, ra dio ac ti - ve and che mi cal wa ste are the fo re most pro blems, lar ge ly ac cen tu ated by pro blems due to the gro wing po pu la tion (po ver ty, hun ger, mi gra tion, sa ni ta tion and in fec tio us di se ases). In de ve lo ping co un tries, wa ter and sa ni ta tion, vec tor bor ne di se ases, in do or and out do or air pol - lu tion, pe sti ci des and che mi cal ri sks, in ju ries and child la bo ur are the fo re most pa tho gens. In Eu ro - pe s less de ve lo ped re gions, out do or and in do or air pol lu tion, in a de qu ate wa ter and sa ni ta tion, le ad expo su re, and in ju ries are the envi ron men tal fac tors that con tri bu te most to chil dren s bur den of di se - ase. Im pro ve ments and Re ma ining Pro blems Due to ma ny fac tors (among them pres su re of pu blic opi nion, ac ti vi ties of non-go vern men tal or - ga ni sa tions, al so due to so me pe dia tri cians), a num - ber of con di tions ha ve chan ged (or ha ve be en chan - ged) to the bet ter. Hu man milk and its de cre asing lo ad of or ga no chlo ri de con ta mi na tion in Ger ma ny may se rve to il lu stra te this de ve lop ment. Wi thin the last 25 years DDT and PCB ha ve de cre ased mo re than si xfold, lin da ne mo re than fi fte en fold, and he - xa chlor ben ze ne ne ar ly be the fac tor of for ty. Due to im por tant chan ges in so cio cul tu ral and eco no mic con di tions in our Eu ro pe an co un tries, the so cial envi ron ment has be co me ever mo re im - por tant, mo re thre ate ning and de struc ti ve to the he - alth of our chil dren: exces si ve me dia con sump tion, il le gal and le gal drugs, mi gra tion back gro und and po ver ty and po or edu ca tion, obe si ty and phy si cal im mo bi li ty, and vio len ce. This do es not si gni fy that the clas si cal spec - trum is to be di sre gar ded. Io ni sing ra dia tion in the sur ro un dings of nuc le ar re pro ces sing plants, ul tra - vio let ra dia tion due to ozo ne de ple tion, and fi ne par tic les are phy si cal no xio us con di tions; and fla - me re tar dants (po ly bro ma ted di phe ny le thers), so - fte ners (phtha la tes), fra gran ces (musk sub stan ces) per flu ora ted ten si des, bi sphe nol, all of them worl - dwi de ly di stri bu ted and per si stent over ma ny de ca - des, are im mit ted in to our world in qu an ti ties of hun dreds of tho usands or mil lions of tons per year. This mat ters and must gi ve us pau se. A long di stan ce lo ok in to the fu tu re Pe dia tri cians ca re for pa tients that may li ve for ano ther hun dred years, thus they must lo ok in to the fu tu re and wor ry. But are we short si gh ted if we ask on ly for child or grand child via bi li ty? Man kind has in ha bi ted this world for hun dreds of tho usands years, and may con ti nue to exist for ma ny other mil le niums, in to ti mes when si gns tel ling ke ep off, ra dia tion or do not to uch, to xic will ha ve wa - ned away, and when no bo dy will un der stand the lan gu ages in which such si gns are writ ten. Envi ron - men tal me di ci ne not on ly ca ring for chil dren but al so tre ating our envi ron ment will re ma in a chal - len ge and an im por tant task for the me di cal com - mu ni ty, and espe cial ly for pe dia tri cians. Let us not for get that this world exi sted long be - fo re man kind ap pe ared on earth, and it will be still the re when our world pro ba bly will no mo re be in - ha bi ted by Ho mo Sa piens. Hu man envi ron ment exi sts on ly as long as man kind exi sts. The re is this com pla int of one pla net: Oh, I am so sick, I ha ve a kind of in flu en za, I am in fec ted by ho mo sa piens. And the con so la tion of a fel low pla net: Don t wor - ry, this will pass away. Ad dress for correspondence: Prof. dr. med. Karl Ernst v. Mühlen dahl We ster bre ite 7, D Osnabrück e-ma il in fo@umin fo.de 8 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2011; 14 (4)

10 FUKUSHIMA 25 LAT PO CZARNOBYLU FUKUSHIMA 25 YEARS AFTER CHERNOBYL Jan Grzesik Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego w Sosnowcu Dyrektor: dr n. med. Piotr Z. Brewczyński Streszczenie Artykuł omawia zagrożenia zdrowia ludności Japonii i krajów sąsiednich, będące skutkiem wielkiej awarii radiacyjnej (poziom 7 w skali INES) w Elektrowni Jądrowej Fukushima Dai-ichi I. Katastrofa została spowodowana przez falę tsunami, wywołaną trzęsieniem ziemi, które 11 marca 2011 roku nawiedziło północno- wschodnie wybrzeże Japonii. To trzęsienie osiągnęło w hipocentrum stopień 9 na skali Richtera. Dla ułatwienia czytelnikowi zrozumienia istoty i znaczenia tej awarii, artykuł zaznajamia go z fizykalnymi podstawami funkcjonowania reaktorów jądrowych, z hipotetycznymi przyczynami ich uszkodzeń i zakłóceń ich pracy, z mechanizmem uwalniania zanieczyszczeń promieniotwórczych do środowiska oraz z konsekwencjami, jakie taka awaria wywołuje dla ludności zamieszkującej na terenie, na który opadają wyemitowane izotopy promieniotwórcze. Awaria w Fukushimie wyróżnia się tym, że po raz pierwszy do środowiska przedostały się znaczne ilości izotopu plutonu 239 Pu, groźnego dla zdrowia. Autor wyraża w tym artykule swoją negatywną opinię odnośnie możliwości zapewnienia elektrowniom jądrowym 100% bezawaryjności i pełnego bezpieczeństwa dla populacji ludzkiej. Awaria radiacyjna w EJ Fukushima Dai-ichi jest trzecią w historii energetyki jądrowej, wielką awarią zawinioną przez człowieka. Zwraca też uwagę na występowanie w tej dziedzinie zjawiska lobbowania za istnieniem i rozwojem energetyki jądrowej. Jest ono motywowane egoistycznym interesem korporacyjnym, a uczestniczą w nim przedstawiciele środowisk naukowych, koncernów przemysłowych oraz instytucji i gremiów wojskowych. Słowa kluczowe: energetyka jądrowa, Fukushima, trzęsienie ziemi, tsunami, awaria radiacyjna, paliwo jądrowe, izotopy promieniotwórcze, uran, pluton. Summary The paper considers health risk of Japanese population and neighboring countries being the consequence of the major accident (level 7 on INES scale) in Fukushima Dai-ichi I nuclear power station. On March 11 an earthquake of magnitude 9 on Richter scale, off the Pacific coast of the Japanese main land, caused a massive tsunami that crippled the cooling systems at the nuclear plant. That led to reactor meltdowns, hydrogen explosions, and major release of radioactive material into the air. To enable a better understanding of the different and severe consequences of the accident, the article Nadesłano: Zatwierdzono do druku: Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2011; 14 (4) 9

11 describes the physical background of functioning of nuclear reactors, the hypothetical reasons of damages and interference of their operations, the mechanism of releasing radioactive pollutants into the atmosphere and the consequences for the population living in the area, on which radioactive fallout is observed The accident in Fukushima is remarkable because for the first time considerable amounts of plutonium isotope 239 Pu were released into the environment. The author presents his negative opinion concerning the prospect that nuclear power stations will be 100% failure-free and will be totally safe for human population. The Fukushima nuclear disaster is the third major accident known in the history of nuclear power plants caused or enabled by man. Attention is also paid to phenomenon of lobbing pro existence and development of nuclear power. It is motivated by selfish corporation interest in which representatives of scientific community, industrial corporations and military bodies play a significant role. Key words: nuclear power plants, Fukushima, Wprowadzenie 11 marca 2011 r. o godzinie czasu lokalnego, nastąpiło u północno-wschodnich wybrzeży Japonii trzęsienie ziemi o sile największej od 140 lat, czyli od kiedy w tym kraju zaczęto rejestrować ruchy skorupy ziemskiej. Japońska Agencja Meteorologiczna podała w swoim oficjalnym komunikacie, że w hipocentrum, 24 km pod dnem Pacyfiku w odległości około 130 km od lądu, osiągnęło ono 9 stopień na skali Richtera [1]. Ta skala jest ku górze otwarta, możliwe są zatem stopnie wyższe, jednakże tylko jeden raz w historii ludzkości zdarzyło się trzęsienie silniejsze, ocenione na 9,5 stopnia [2]. Zgodnie z oceną naukowców z NASA, trzęsienie było tak silne, że przyspieszyło rotację Ziemi, a to skróciło czas trwania doby o około 1,8 mikrosekundy (milionowej części sekundy). Przesunęło również oś Ziemi o 17 cm i wyspę Honsiu o 2,4 metra [3]. Japonia jest położona na styku 3 niestabilnych płyt tektonicznych i dlatego przeżyła w przeszłości już wiele dotkliwych katastrof. Aby ograniczyć ich skutki, zorganizowała na swoim terenie gęstą sieć stacji sejsmicznych, które prowadzą ciągłą kontrolę ruchów podłoża. Bardzo często na wiele godzin przed dużym wstrząsem, stacje te rejestrują wstrząsy mniej intensywne, zapowiadające nadejście większego kataklizmu. To pozwala instytucjom pełniącym krajowy nadzór sejsmiczny ostrzec władze administracyjne, mieszkańców i przemysł na danym terenie, oraz wskazać zainteresowanym działania i zachowania ochronne. Na Honsiu, największej z 4 dużych wysp Japonii, na której położone jest Tokio, w miastach prefektur Miyagi, Fukushima, Ibaraki i Tochigi natężenie trzęsienia przekroczyło 6 stopień, osiągając maksymalnie stopień 7, natomiast na pozostałym lądzie, od wyspy Hokkaido na północy po wyspę Sikoku i Kiushu na południu, nie przekroczyło 6 stopnia skali Richtera. Choć tam w wielu miejscach doszło do zniszczeń budynków, do awarii sieci elektrycznej i kolejowej, do uszkodzenia dróg i autostrad oraz do wybuchu licznych pożarów, liczba ofiar była niewielka, bo ludność została zawczasu ostrzeżona. Totalnego spustoszenia wschodniego wybrzeża Japonii dokonała natomiast ogromna fala tsunami, powstała na Pacyfiku nad hipocentrum trzęsienia. Po jej dojściu do lądu osiągnęła ona niespodziewaną wysokość kilkunastu metrów, w niektórych miejscach nawet blisko 30 metrów i jako megaściana wodna wpłynęła w głąb lądu do miejsc odległych od brzegu oceanu nawet o 10 kilometrów, topiąc i niszcząc wszystko na swojej drodze. Zdewastowane zostały miasta, wsie, uprawne pola, zakłady przemysłowe i cała infrastruktura. Jeszcze raz ludzkość doświadczyła, jak bezsilny i bezradny jest człowiek wobec wszechpotęgi przyrody. Liczbę mieszkańców, którzy w wyniku tego trzęsienia i fali tsunami tam zginęli lub zaginęli, szacuje się na około 28 tysięcy. Ta wielkość jest znacznie mniejsza, niż liczba ofiar szeregu dawniejszych zdarzeń tego rodzaju: w Chinach w 1920 roku 200 tysięcy, w Japonii w 1923 roku ponad 142 tysiące, w Chinach w 1976 roku 242 tysiące, w regionie Indonezji w 2004 roku ponad 227 tysięcy, w Haiti w 2010 roku ponad 222 tysiące [4]. O szczególnym znaczeniu trzęsienia w dniu 11 marca 2011 roku nie zadecydowały straty materialne ani też liczba jego ofiar. Skutki te mimo ich dramatycznego wymiaru i wywołania powszechnego współczucia mają znaczenie lokalne. Powodem utrzymującego się światowego zainteresowania tym trzęsieniem są zniszczenia jakie fala tsunami spowodowała w Elektrowni Jądrowej (EJ) Fukushima Dai-ichi I, jednej z czterech EJ położonych nad Pacyfikiem, w regionie najbardziej dotkniętym przez trzęsienie. W tej elektrowni doszło wskutek uszkodzenia istotnych instalacji do uwolnienia znacznej ilości materiałów promieniotwórczych, czyli do awarii radiacyjnej. Według skali INES (International Nuclear and Radiological Event Scale) skali zdarzeń jądrowych i radiacyjnych, wprowadzonej i stosowanej przez IAEA Międzynarodową Agencję Energii Atomowej do oceny znaczenia takich wypadków dla publicznego bezpieczeństwa, ta awaria osiągnęła jej najwyższy 7 poziom [5]. 10 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2011; 14 (4)

12 Na tym samym poziomie 7, sklasyfikowano 25 lat temu także katastrofę w Czarnobylu. Warunkiem uznania danej awarii za zdarzenie kwalifikowane na najwyższym poziomie tej skali, jest niekontrolowane uwolnienie znacznych ilości materiału radioaktywnego, z zagrożeniem zdrowia tysięcy ludzi i skażeniem znacznego terenu, wymagającym wdrożenia w szerokiej skali działań przewidzianych dla wielkich katastrof. Jednym z kryteriów branych pod uwagę przy ocenie takiego zdarzenia jest ilość uwolnionego izotopu jodu 131 J. Gdy do atmosfery przedostało się izotopu 131 J ponad Bq (bekereli) jednostek aktywności promieniotwórczej, wówczas odpowiada to poziomowi 7 na skali INES. Oficjalne japońskie instytucje, kompetentne w tej dziedzinie, określiły aktywność materiału promieniotwórczego, uwolnionego wskutek awarii w EJ Fukushima Dai-ichi I, w pierwszych dniach po jej zajściu na od 3,7 razy Bq do 6,3 razy Bq. Jest to ilość około 100 razy większa, niż wyżej podana wielkość progowa dla poziomu 7 [6]. Ponieważ na co dzień nie mamy do czynienia z materiałem promieniotwórczym i trudno nam sobie wyobrazić, czy to dużo czy mało, pomocne może być wyrażenie tej masy równoważną ilością radu, powszechnie znanego pierwiastka promieniotwórczego. Otóż 3,7 razy Bq odpowiada aktywności 10 ton radu. Gdy w 1932 roku powstał w Warszawie Instytut Radowy, Maria Skłodowska-Curie podarowała wówczas temu Instytutowi 1 gram radu, który był jej własnością, miał znaczną wartość materialną, a przede wszystkim ogromne znaczenie kliniczne i naukowe. Warto też zauważyć, że poziomy skali INES są wyrażane cyframi od 0 do 7. Odpowiadają im następujące, oficjalnie przyjęte określenia słowne: poziom 0 to zdarzenie bez znaczenia, poziom 1 to anomalia, poziom 2 to incydent, poziom 3 to incydent poważny, poziom 4 to awaria bez znaczącego zagrożenia poza obiektem, poziom 5 to awaria z zagrożeniem poza obiektem, poziom 6 to poważna awaria, poziom 7 to wielka awaria. Takie określenia obrano, pomimo że termin katastrofa, w porównaniu z określeniem awaria, trafniej opisuje to, co się zdarzyło w Czarnobylu iwej Fukushima Dai-ichi I. Ta terminologia rodzi podejrzenie, że w międzynarodowych instytucjach kontrolnych stosuje się wyłącznie określenia, które w globalnym społeczeństwie nie mają w ogóle, lub tylko słabą konotację negatywną. Z jednej strony może to oznaczać, że unika się terminów, które mogłoby wzbudzić w społeczeństwie wątpliwości, obawy i postawy negatywne wobec całej problematyki energetyki atomowej, a z drugiej może być też uważane za wyraz dążenia do zapewnienia energetyce jądrowej, nie pozbawionej przecież groźnych wad, większej akceptacji społecznej. Pewna wątpliwość, co do najgłębszych intencji wyboru tej terminologii, jednak pozostaje. Przyczyny techniczne oraz scenariusze przebiegu zdarzeń w Czarnobylu i Fukushimie są istotnie różne, lecz łączy je wspólny fakt niekontrolowanego uwolnienia w obu przypadkach dużej masy materiału promieniotwórczego. Choć wstępne szacunki określiły jej ilość w EJ Fukushima Dai-ichi I, jako 10 razy mniejszą, niż w Czarnobylu, to również ta ilość przekroczyła wielkość przyjętą za próg poziomu 7, najwyższego w skali INES. Nie bez znaczenia jest natomiast to, że zdarzenie w Czarnobylu dotyczyło jednego reaktora i zostało w stosunkowo krótkim czasie opanowane, natomiast awaria w Fukushimie dotyczy 4 reaktorów, które zawierają 10 razy więcej materiałów promieniotwórczych niż było ongiś w Czarnobylu, trwa ona nadal i nawet po 8 miesiącach cechuje się dużą dynamiką, z małą możliwością przewidzenia jej dalszego rozwoju. Po raz pierwszy w historii istnienia energetyki jądrowej, do atmosfery i środowisk przedostał się też nadzwyczaj tok-syczny i silnie promieniotwórczy izotop plutonu 239 Pu [7]. Jedno jest wszakże już dzisiaj pewne: rozproszenie tak dużej ilości materiału promieniotwórczego w powietrzu i w wodach Pacyfiku stanowi nie tylko hipotetyczne ryzyko dla zdrowia całej populacji ludzkiej, bez względu na miejsce zamieszkania, lecz jest już teraz bardzo realnym czynnikiem zagrażającym zdrowiu wielu ludzi w skali globalnej. Nie mając żadnej możliwości bezpośredniego wpływu na wielkość tego ryzyka, ani też skutecznej ochrony przed wpływem uwolnionych izotopów promieniotwórczych na nasze ciała, oraz bez względu na to, czy, u ilu i których członków naszej populacji, uszkodzenia zdrowia, jako skutek tego narażenia zostaną kiedyś stwierdzone, wydaje się celowe, co najmniej orientacyjne poznanie podstaw fizykalnych oraz zasad funkcjonowania energetyki jądrowej. Jako równie uzasadnione, celowe i pouczające należy przyjąć poznanie istoty i obiektywnych uwarunkowań katastrofy w Fukushimie, jej chronologicznego przebiegu, a zwłaszcza tych jej cech, które są powodem ryzyka zdrowotnego dla ludności Japonii i całego globu. Należy tak uczynić choćby z uwagi na własny komfort psychiczny, bo największe niebezpieczeństwa uświadomione i poznane, tracą istotną część swojej grozy, a pełniejsza wiedza o nich ułatwia wyrobienie sobie poprawniejszego poglądu na ich obiektywne znaczenie dla nas, pozwala na dokonanie rozsąd- Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2011; 14 (4) 11

13 niejszych wyborów oraz na podjęcie trafniejszych decyzji. Kilka informacji podstawowych W cieplnych elektrowniach konwencjonalnych i w EJ energia elektryczna powstaje w ten sam sposób: prąd wytwarzają generatory elektryczne. Różnica między nimi polega na innych źródłach energii cieplnej, potrzebnej do uzyskania pary wodnej o wysokim ciśnieniu, wprawiającej w ruch wirniki turbin napędzających te generatory. W elektrowniach konwencjonalnych, ta energia pochodzi ze spalania węgla, ropy, albo gazu. W EJ, źródłem ciepła jest rozszczepienie niestabilnych jąder atomowych uranu albo plutonu, w reaktorze jądrowym. Uran jest ostatnim (92) naturalnym pierwiastkiem w układzie okresowym. Występuje w przyrodzie w postaci mieszaniny 3 izotopów. Ponad 99% to 238 U, w śladowych ilościach to 234 U, natomiast około 0,7% stanowi izotop 235 U [8]. Ten ostatni ulega rozszczepieniu samoistnemu, lecz łatwo ulega również rozszczepieniu pod wpływem wniknięcia z zewnątrz do jego jadra jednego neutronu o niewielkiej energii kinetycznej, nazywanego neutronem termicznym. Ten neutron pochodzi z innego jądra, które uległo rozszczepieniu samoistnemu. Gdy taki neutron wnika do jądra atomu 235 U, wywołuje jego rozpad na dwa inne jądra zbliżonej wielkości. Na ogół liczba masowa jednego z izotopów pochodnych mieści się wówczas w przedziale od 90 do 120, a drugiego od 135 do 145. W trakcie rozszczepienia jądra atomu 235 U następuje też emisja dwóch, czasami trzech neutronów, które taką reakcję mogą powtórzyć w kolejnych atomach. W ten sposób zostaje zapoczątkowana lawinowa reakcja rozszczepienia jąder atomów 235 U. Poza powstaniem coraz większej ilości izotopów pochodnych, oraz poza emisją neutronów w liczbie rosnącej w postępie geometrycznym, rozszczepienie każdego jądra 235 U wyzwala pewną ilość energii cieplnej. Łączna ilość ciepła powstałego w wyniku rozszczepienia jąder izotopu 235 U, znajdującego się w 1 gramie paliwa jądrowego, równa się ilości ciepła uzyskiwanego ze spalenia około 1,5 tony węgla. To ciepło powstaje kosztem masy rozszczepianego jądra. Jest bowiem faktem, że suma mas wszystkich produktów pochodnych procesu rozszczepienia, czyli wyemitowanych neutronów i powstałych izotopów, jest mniejsza od wyjściowej masy rozszczepianego jądra. Ta brakująca masa zamieniła się w trakcie rozszczepienia w energię cieplną, której ilość określa ogólnie znany wzór Einsteina: E mc 2 w którym: E jest powstałą energią cieplną, m jest tą brakującą masą, c 2 jest prędkością światła w próżni (ok. 300 tysięcy km na sekundę) podniesioną do kwadratu. Stosując ten wzór można wykazać, że całkowita zamiana 1 grama masy jakiegokolwiek ciała w energię, daje ilość ciepła równą ilości uzyskiwanej ze spalenia 3500 ton węgla. Ten wynik tłumaczy, dlaczego EJ mogą przez lata produkować energię elektryczną, zużywając w tym czasie niezwykle małą ilość paliwa jądrowego. Aby Uran stał się paliwem dla EJ, musi zostać wzbogacony w izotop 235 U, z wyjściowej ilości 0,7% do około 4% gdy paliwo jest przeznaczone dla reaktorów nowszych i do kilkudziesięciu % dla reaktorów starszego typu. Uran, który zawiera ponad połowę izotopu 235 U, jest wykorzystywany do celów wojskowych. Gdy izotopu 235 U jest w paliwie mniej, niż dany typ reaktora tego wymaga, nie dochodzi do reakcji lawinowych, które w reaktorze jądrowym poddają się sterowaniu i umożliwiają regulację ilości wytwarzanego ciepła. W produkcji paliwa jądrowego stosowany jest najczęściej uran w postaci jego tlenków. Ze sproszkowanych tlenków uranu prasuje się pastylki o średnicy 1 cm i grubości 1,5 cm, które są umieszczane w kilkumetrowych prętach: rurkach wykonanych z cyrkonu, nazywanych koszulkami. Kilka takich prętów tworzy element paliwowy. Takich elementów paliwowych jest w reaktorze kilkaset. Pozostają one źródłem ciepła przez 3 4 lata [9]. Proces sterowania pracą reaktora polega na kontroli ilości neutronów docierających do jąder izotopu 235 U. W tym celu wprowadza sie miedzy pręty z uranem wzbogaconym w izotop 235 U, elementy sterownicze. Jedne z nich swoją zawartością spowalniają neutrony zmniejszając w ten sposób ich energię kinetyczną do poziomu typowego dla neutronów termicznych, inne absorbują niektóre neutrony na ich drodze ku jądrom tego izotopu. Im głębiej elementy sterownicze zostają wprowadzone między pręty paliwowe w rdzeniu reaktora, tym mniej neutronów wyzwala kolejne reakcje rozszczepienia i tym mniej powstaje ciepła. Należy sobie uświadomić, że z chwilą umieszczenia prętów z paliwem jądrowym wewnątrz rdzenia reaktora, ich produkcja ciepła, będącego wynikiem rozszczepień jąder atomów izotopu 235 U znajdującego się w tym paliwie wewnątrz prętów, jest całkowicie uzależniona od elementów sterowniczych, od ich jakości, oraz od ich liczby między prętami z paliwem 12 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2011; 14 (4)

14 i głębokości, na którą zostają wprowadzone. Ich optymalne działanie, które dla pracy reaktora jest krytycznie ważne, kontrolują niezwykle precyzyjne układy elektroniczne. Z podanych informacji wynika, że gdy pręty paliwowe, z uranem cechującym się małą aktywnością promieniotwórczą, są w reaktorze czynne, ubywa w nich izotopu 235 U, a pojawiają się narastające ilości izotopów pochodnych, które pod względem chemicznym mogą być znacznie bardziej toksyczne niż uran, a ponadto są wielokrotnie bardziej aktywne promieniotwórczo. Gdy ich ilość przekroczy pewną krytyczną wartość, utrudnią one dalszą lawinową reakcję rozszczepienia jader izotopu 235 U. Takie pręty, jako wypalone, bo wyczerpały swoje możliwości rozszczepiania jąder izotopu 235 U, są jako źródło ciepła już za mało wydajne i wymagają dlatego wymiany na nowe. Wypalone pręty paliwowe stają się pojemnikami około 5% wysoce niebezpiecznych izotopów promieniotwórczych, w tym 1% plutonu 239 Pu. Część z nich, to izotopy lotne, natomiast większość to ciała stałe. Niektóre z nich cechuje krótki okres życia, jak na przykład izotop jodu 131 J, którego okres połowicznego rozpadu wynosi tylko 8 dni, ale większość pozostaje radioaktywna przez dziesiątki, setki i tysiące lat. Wśród nich na szczególną uwagę zasługują izotopy strontu 90 Sr z okresem połowicznego rozpadu 29 lat, cezu 137 Cs z okresem połowicznego rozpadu 37 lat, a zwłaszcza plutonu 239 Pu z półokresem rozpadu 24 tysiące lat. Ze względu na takie cechy wypalonych prętów, są one przechowywane na terenie elektrowni jądrowej przez dziesiątki lat, zanurzone w wodzie w basenach przechowalnikach, znajdujących się blisko reaktorów. Pod względem wydajności cieplnej za słabe jako paliwo reaktora, są one nadal źródłem znacznej ilości ciepła wydzielanego przez zawarte w nich izotopy promieniotwórcze, w których zachodzą egzotermiczne reakcje jądrowe, nie poddające się kontroli. Dlatego wymagają skutecznego chłodzenia. Woda, pokrywająca wypalone pręty parometrową warstwą, to chłodzenie zapewnia, chroniąc jednocześnie otoczenie przed promieniowaniem jonizującym, emitowanym przez aktywną zawartość prętów. Pluton, jako pierwiastek w przyrodzie nie występuje. Został po raz pierwszy wytworzony przez Amerykanina, Glenna T. Seaborga w 1940 roku [10]. Fakt ten został jednak utajniony do 1946 roku, bo ten nowy pierwiastek posłużył USA do wyprodukowania jednej z dwóch bomb atomowych, użytych w 1945 roku w wojnie z Japonią. Pierwsza bomba, zrzucona na miasto Hiroshima, była bombą uranową, natomiast bomba zrzucona parę dni później na miasto Nagasaki, była bombą plutonową. Spośród 15 izotopów plutonu najważniejszy jest jego izotop 239 Pu, który może być paliwem dla reaktorów jądrowych, lecz przede wszystkim jest używany do produkcji bomb atomowych. Powstaje z izotopu uranu 238 U, rażonego neutronami uwolnionymi w wyniku reakcji rozszczepienia jąder izotopu 235 U, w czasie działania uranowego paliwa w reaktorach jądrowych. Jak dziś wiadomo, zbudowanie pierwszej na świecie elektrowni jądrowej w ówczesnym Związku Radzieckim, uruchomionej 27 kwietnia 1954 roku, miało na celu głównie produkcję plutonu, a nie pokrycie potrzeb energetycznych kraju. Ten sam motyw przyświeca współcześnie tym krajom, które nie mając jeszcze dostępu do broni atomowej dążą bez względu na koszty do zbudowania u siebie elektrowni jądrowych. Dzięki nim wejdą w posiadanie plutonu, którego już mała ilość, około 6 kg, wystarczy do wyprodukowania jednej bomby atomowej. Pod względem chemicznym pluton należy do najsilniejszych trucizn. Największe niebezpieczeństwo dla człowieka stanowi jednak dlatego, ponieważ jego mikrocząstki rozproszone w powietrzu łatwo przedostają się do organizmu, przenikają do wnętrza komórek, kumulują się zwłaszcza w kościach, i tam atomy izotopu 239 Pu emitują ze swoich jąder wysokoenergetyczne cząstki alfa. Te działając na najkrótszej drodze, bo ich źródło znajduje się już wewnątrz komórki niszczą organelle komórkowe i uszkadzają DNA jąder komórkowych, co prowadzi do śmierci komórek, a niekiedy do inicjacji procesu nowotworowego. Izotop plutonu 239 Pu, odzyskany z wypalonych prętów paliwowych, może być użyty jako nowe paliwo dla reaktorów jądrowych. W mieszance z izotopem uranu 235 U, tworzy paliwo noszące nazwę MOX (Mixed OXide fuel). Ze względu na zawartość plutonu jest ono znacznie bardziej niebezpieczne, niż pręty wypełnione tylko uranem. Jest też 2 tysiące razy bardziej toksyczne niż paliwo jądrowe, które po wybuchu IV reaktora w Czarnobylu przedostało się wówczas do powietrza atmosferycznego. Mimo to MOX jest wytwarzane w narastających ilościach, ponieważ umożliwia utylizację plutonu z demontowanych, wojskowych głowic nuklearnych [11]. Awaria w Elektrowni Jądrowej Fukushima Dai-ichi W 30 krajach świata czynnych jest obecnie 435 reaktorów jądrowych, stanowiących źródło ciepła do napędzania generatorów energii elektrycznej. Około 90 z nich znajduje się na terenach, na których zdarzają się trzęsienia ziemi względnie erupcje wul- Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2011; 14 (4) 13

15 kanów. Większość reaktorów istnieje w krajach, które dysponują arsenałem broni nuklearnej. W USA jest ich 103, we Francji 59, w Japonii 55, w Wielkiej Brytanii 35, w Rosji 31, w Indiach 20 [12]. Ogólna moc elektryczna wszystkich EJ wynosi obecnie około 373 GW (Gigawatów), czyli 373 tysiące Megawatów, albo 373 miliony Kilowatów. Dla porównania: ogólna moc wszystkich elektrowni wykorzystujących jako źródło ciepła węgiel wynosi obecnie około 1615 GW, a wszystkich hydroelektrowni ponad 566 GW. Ilość elektryczności, uzyskiwana w skali światowej z elektrowni jądrowych, stanowi obecnie tylko około 17% globalnej produkcji tej energii [12]. Od czasu powstania pierwszej elektrowni atomowej, opracowano wiele różnych reaktorów, jednakże 65% wszystkich obecnie pracujących, to urządzenia typu PWR (Pressurized Water Reactor) reaktory chłodzone wodą pod ciśnieniem około 15 MPa 150 atmosfer. Dzięki temu ciśnieniu woda odbierająca ciepło reaktora, choć ma temperaturę równą roboczej temperaturze reaktora około 300 C, pozostaje w stanie ciekłym. W 22% są to reaktory BWR (Boiling Water Reactor), w których ciepło jest odbierane przez wrzącą wodę. W 55 krajach istnieje też około 250 reaktorów jądrowych służących celom naukowym i eksperymentalnym, a na morzach i oceanach pływa około 220 reaktorów, napędzających łodzie podwodne, lotniskowce, lodołamacze [13]. Japonia ma łącznie 55 reaktorów jądrowych, ale dotąd nie posiada broni jądrowej. Wszystkie są położone na terenach sejsmicznie aktywnych, podlegają często wstrząsom i są dlatego odpowiednio zbudowane. Między innym są one wyposażone w czujniki sejsmiczne, które po zarejestrowaniu wstrząsu przekraczającego określone natężenie uruchamiają procedurę wyłączania reaktorów. Wyłączanie reaktora jądrowego polega na przerwaniu lawinowej reakcji rozszczepienia jąder paliwa atomowego, generującej ciepło, a następnie na obniżeniu temperatury paliwa i całego reaktora z poziomu roboczego, wynoszącego kilkaset stopni, do temperatury poniżej 100 stopni, czyli do stanu zimnego wyłączenia reaktora. Spośród 15 reaktorów zainstalowanych w 4 wyżej wspomnianych elektrowniach, w chwili trzęsienia czynnych było 11, w tym 3 reaktory typu BWR w EJ Fukushima Dai-ichi I. W dwóch z nich źródłem ciepła są pręty paliwowe wypełnione uranem wzbogaconym w izotop 235 U, natomiast w reaktorze trzecim paliwem jest mieszanka uranowo-plutonowa MOX. Po zarejestrowaniu pierwszych wstrząsów, wszystkie pracujące reaktory skutecznie wyłączono. W odróżnieniu od elektrowni konwencjonalnych, w których wyłączenie kotłów oznacza przerwanie wytwarzania ciepła, w przypadku EJ wyłączony reaktor jeszcze przez długi czas wytwarza tak zwane ciepło po-wyłączeniowe. Swoje źródło ma ono w nie poddających się kontroli reakcjach jądrowych, zachodzących w wysokoaktywnych izotopach, powstałych w paliwie atomowym w czasie jego normalnego działania, jako źródło ciepła. Po godzinie od momentu wyłączenia, ilość wytwarzanego ciepła wyłączeniowego wynosi jeszcze około 1% mocy, jaką reaktor generuje podczas normalnej pracy. Po 24 godzinach spada ona do 0,5%, a dopiero po miesiącu do 0,1% [14]. Sprawność zamiany energii cieplnej w energię elektryczną wynosi w elektrowniach jądrowych tylko około 30%. Dlatego moc cieplna reaktorów musi być około 3 razy większa od mocy elektrycznej danej elektrowni. Oznacza to, że w przypadku EJ Fukushima Dai-ichi, jej 3 czynne reaktory o łącznej mocy elektrycznej 1959 MW, a zatem mocy cieplnej około 6000 MW, wytwarzały jeszcze po godzinie od ich wyłączenia ciepło po-wyłączeniowe w ilości 1% mocy roboczej, czyli około 60 MW. Jest to ilość ciepła wystarczająca do ogrzania w naszym klimacie zimą około 15 tysięcy mieszkań, mających powierzchnię po 50 m 2 każde. To ciepło po-wyłączeniowe, choć w stosunku do pełnej mocy reaktora już niewielkie, jest nadal ilością ogromną i musi być z reaktora skutecznie wyprowadzone przez układ chłodzenia. Bez obiegu wystarczającej ilości chłodziwa temperatura i ciśnienie w instalacji chłodzącej oraz w rdzeniu reaktora wzrasta do wartości powodujących pękanie prętów paliwowych z uwolnieniem stałych i gazowych izotopów promieniotwórczych. Pęknięte i zniekształcone pręty paliwowe mogą uniemożliwić regulacyjne ruchy elementów sterowniczych, ze skutkiem wymknięcia się reaktora spod kontroli. Przegrzanie prętów paliwowych, korodujące działanie pary wodnej na koszulki cyrkonowe i ich uszkodzenie doprowadza też do powstania dużych ilości wodoru, który uwolniony w zetknięciu z tlenem powietrza wybucha. W końcu za wysoka temperatura doprowadza do stopienia prętów paliwowych i rdzenia reaktora, a to uniemożliwia jakiekolwiek sterowanie reaktorem. Jest to najgroźniejszy przebieg zdarzeń, jaki może w EJ zaistnieć. Dlatego krytycznie ważne jest ciągłe, skuteczne chłodzenie reaktora po jego wyłączeniu. Obieg chłodziwa, w przypadku reaktorów w EJ Fukushima Dai-ichi jest to woda, zapewniają bardzo wydajne pompy, zasilane prądem ze źródła spoza własnej elektrowni, gdyż po wyłączeniu jej generatory elektryczne nie pracują. W przypadku 14 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2011; 14 (4)

16 braku zasilania obcego, włączają się awaryjne agregaty prądotwórcze, napędzane silnikami diesla, a gdy te zawodzą zasila się pompy z akumulatorów, znajdujących się na terenie elektrowni. Prócz reaktorów jądrowych, stałego, intensywnego chłodzenia wymagają także zużyte pręty paliwowe. Ze względu na ich znacznie większą aktywność promieniotwórczą, w porównaniu z prętami nowymi, oraz z uwagi na ich nadal wysoką temperaturę są one przechowywane w specjalnych basenach przechowalnikach, wypełnionych wodą sięgającą parę metrów powyżej zanurzonych prętów. Woda używana w tym celu nie może zawierać składników powodujących korozję ich cyrkonowych koszulek. W tych przechowalnikach pozostają tak długo, aż ich aktywność promieniotwórcza zmaleje do poziomu pozwalającego na ich względnie bezpieczny transport do zakładów zajmujących się ich utylizacją. Woda basenu chroni otoczenie przed promieniowaniem i odbiera ciepło powstające w prętach, dlatego wymaga częstej wymiany i uzupełnienia. Brak dopływu wystarczającej ilości wody, przy ciągłym jej odparowywaniu, doprowadza do obnażania prętów. Wtedy wzrasta natężenie promieniowania jonizującego na terenie EJ oraz dochodzi do przegrzania prętów i ich stopienia oraz pękania, z uwolnieniem nadal w nich istniejących lotnych i stałych izotopów promieniotwórczych. Takich basenów w elektrowni Fukushima Daiichi I jest 6, po jednym przy każdym reaktorze, oraz 1 basen wspólny. W nich znajduje się łącznie około 1760 ton zużytego paliwa w postaci prętów przechowywanych od niemal 40 lat, to jest od czasu uruchomienia w tej EJ pierwszych reaktorów. Wypalone pręty są przechowywane na terenie EJ między innymi dlatego, ponieważ żaden kraj, spośród 30 posiadających elektrownie jądrowe, nie rozwiązał dotąd problemu optymalnego, bezpiecznego i ostatecznego składowania po wsze czasy odpadów promieniotwórczych, powstających w trakcie pracy EJ. A jest tych odpadów w skali globu już wiele tysięcy ton. Wyżej opisany scenariusz potencjalnej awarii radiacyjnej wywołanej przez brak skutecznego chłodzenia reaktora i wypalonych prętów paliwowych zrealizował się na terenie EJ Fukushima Dai-ichi I w dniu trzęsienia ziemi. Po dotarciu wstrząsów do czujników, reaktory zostały wyłączone, z zachowaniem pracy układu chłodzenia. Ponieważ chwilę później ruchy ziemi przerwały zewnętrzne linie dopływu energii elektrycznej, włączyły się dieslowskie agregaty prądotwórcze i zapewniły dalszą pracę pomp. Niestety, gdy po godzinie fala tsunami zalała ląd, mur ochronny, który miał EJ skutecznie zabezpieczyć przed wezbraną wodą, mogącą zdaniem projektantów sięgać maksymalnie do wysokości 5,7 metra, okazał się za niski. W fazie projektowania tej elektrowni, przy ustalaniu wystarczającej wysokości muru ochronnego, kierowano się dotychczas nagromadzonymi wynikami oceny wysokości fal tsunami, które zdarzyły się w przeszłości. Najwyższa fala, która dotarła do elektrowni 11 marca 2011 roku, osiągnęła wysokość ponad 14 metrów, zalała wnętrza jej budynków, zniszczyła awaryjne źródła prądu, unieruchomiła system chłodzenia i przerwała funkcjonowanie instrumentów kontrolujących reaktory [15]. Chłodzenia zostały także pozbawione baseny z wypalonymi prętami paliwowymi. Znajdująca się w nich woda, nieustannie podgrzewana, ulegała odparowaniu, co w krótkim czasie spowodowało obniżenie jej lustra poniżej zanurzonych prętów, których temperatura zaczęła niebezpiecznie wzrastać. Eksplozje oraz pozostałe, groźne skutki przegrzania reaktorów i wypalonych prętów paliwowych w basenach, były odtąd tylko kwestią czasu. Reaktory w EJ Fukushima Dai-ichi I mają tylko po jednym obiegu chłodniczym. Gdy zatrzymało się chłodzenie, doszło do odparowania znacznej ilości wody, wzrosła temperatura i ciśnienie w zbiornikach wody i instalacji chłodzącej, a para wodna wycisnęła wodę z wnętrza reaktorów, co groziło ich stopieniem. Wzrost ciśnienia uruchomił automatyczną reakcję upuszczania radioaktywnej pary wodnej z instalacji chłodzącej do wnętrza obudów bezpieczeństwa reaktorów, a ponieważ wewnątrz nich ciśnienie w krótkim czasie przekroczyło dwukrotnie dopuszczalną wartość, wypuszczono tę parę sukcesywnie w sposób kontrolowany do atmosfery. Wskutek stopienia prętów paliwowych i uszkodzenia ich koszulek cyrkonowych, pojawiły się we wnętrzu budynków reaktorów znaczne ilości wodoru, którego kolejne wybuchy zniszczyły 12 marca budynek reaktora I, 14 marca budynek reaktora III w obu przypadkach bez naruszenia zbiorników reaktorów i ich obudów bezpieczeństwa, a 15 marca w nieco mniejszym stopniu budynek reaktora II. W pierwszych dniach po trzęsieniu doszło również do kilku pożarów w obiektach tej elektrowni, w tym także w przechowalnikach. Ze względu na pojawienie się w powietrzu atmosferycznym znacznych ilości radionuklidów, zwłaszcza izotopu jodu 131 J, władze administracyjne zarządziły już w kilka godzin po awarii, ewakuację ludności, najpierw z 3 km strefy bezpośrednio przylegającej do EJ, potem w promieniu 20 km, a ostatecznie w strefie o szerokości 30 km. Wdrożono również szereg ostrych zarządzeń, którymi określono wymagania stawiane wodzie pitej, żyw- Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2011; 14 (4) 15

17 ności, czystości radiacyjnej mieszkań i sfery publicznej. W sumie, dla ponad 200 tysięcy mieszkańców, na długi czas zaistniały trudne warunki bytowania, niepewność jutra i znaczne ryzyko zdrowotne. Od pierwszych dni awarii na terenie EJ Fukushima Dai-ichi I prowadzona jest akcja ratunkowa. Będzie ona musiała trwać jeszcze przez wiele dalszych lat, zanim opanowana zostanie sama awaria i usunięte zostaną jej groźne skutki. Po 8 miesiącach od dnia katastrofy udało się schłodzić 3 reaktory do stanu zimnego wyłączenia, czyli do temperatur poniżej 100 C. Ukończono budowę stalowej osłony wokół budynku reaktora I, która podobnie jak znany sarkofag nad IV reaktorem w Czarnobylu ma zapobiec dalszej emisji materiału promieniotwórczego do atmosfery. Takie same osłony mają okryć 3 dalsze reaktory. Miną zapewne lata, zanim się uda wydobyć z reaktorów stopione pręty paliwowe i naprawić stopione rdzenie reaktorów. Poważnym i trudnym problemem pozostanie zadanie oczyszczenia ze skażeń promieniotwórczych ogromnej ilości wody, użytej do chłodzenia reaktorów oraz wypalonych prętów paliwowych w basenach przechowalnikach. Wiele tysięcy metrów sześciennych wody użytej do schładzania, która dlatego sama stała się silnie radioaktywna, wypuszczono już do oceanu, a tylko jej część udało się przedtem poddać procedurze oczyszczenia ze składników radioaktywnych [16]. W okresie minionych miesięcy po trzęsieniu i fali tsunami wiele razy odnotowywano ponowne, gwałtowne wzrosty natężenia promieniowania, co tłumaczono zdarzaniem się nowych uszkodzeń rdzeni, względnie elementów paliwowych. Planowane jest usunięcie z okolicznych terenów rolnych 5 cm warstwy ziemi (około 30 milionów m 3 ) skażonej izotopami promieniotwórczymi. Wstępnie oszacowano, że koncern, który jest właścicielem EJ Fukushima Dai-ichi I, będzie musiał wypłacić poszkodowanym ponad 59 miliardów $ rekompensaty. Co grozi ludności Fukushimy? Uwolnione paliwo jądrowe i pochodne izotopy powstałe w wyniku rozszczepienia jąder izotopu 235 U są źródłem promieniowania jonizującego, o którym wiadomo, że może wpływając z zewnątrz na organizm człowieka w krótkim czasie po jego zadziałaniu, wywołać ostrą względnie przewlekłą chorobę popromienną, której pojawienie się i przebieg jest zależny od wielkości otrzymanej dawki promieniowania. Mniejsze dawki nie muszą wywołać objawów klinicznych, ale mogą u wszystkich napromienionych zainicjować procesy nowotworowe o różnie długich okresach latencji sięgających nawet 20 lat. U osób obojga płci cechujących się wiekiem reprodukcyjnym mogą wywołać istotne zmiany genetyczne w komórkach rozrodczych, których następstwa ujawnią się u potomstwa różnymi mutacjami, nie zawsze obojętnymi dla ich zdrowia i życia. W tym przypadku w grę wchodzi promieniowanie elektromagnetyczne gamma oraz promieniowanie cząstkowe beta. Znacznie groźniejsza jest sytuacja w przypadku przedostania się izotopów promieniotwórczych do wnętrza organizmu, drogą oddechową podczas normalnego oddychania, czy drogą pokarmową, wskutek spożycia skażonej żywności. Wówczas organizm te izotopy traktuje jak ich naturalne pierwiastki niepromieniujące. Zależnie od ich własności chemicznych, wchodzą one na szlaki metaboliczne, są wprowadzane do wnętrza komórek, są wbudowywane w swoiste białka, wnikają do łańcucha DNA skąd w nieobliczalnych momentach emitują swoje promieniowanie falowe, promieniowanie cząstkowe beta, a także promieniowanie cząstkowe alfa. To ostatnie działając z zewnątrz nie stanowi zagrożenia dla zdrowia i życia, bo zrogowaciały naskórek jest wystarczającą osłoną przed nim. Jednakże z wnętrza komórki, działa ono z ogromną energią, przekraczającą często tysiące razy energię wiązania atomów w drobiny białek komórkowych i innych substancji biochemicznych. To doprowadza do pojawienia się wewnątrz komórek związków zmienionych, często toksycznych. Ostatecznie, wskutek takich różnorodnych ingerencji, następuje zwykle śmierć komórek. Z powyższego wynika, że znacznie groźniejsze od napromienienia przez zewnętrzne źródło radioaktywne, jest wewnętrzne skażenie organizmu izotopami promieniotwórczymi. I to jest tym największym ryzykiem, które grozi nie tylko mieszkańcom prefektury Fukushimy, lecz także milionom mieszkańców bliskich i średnio odległych terenów. W miastach i wsiach odległych o dziesiątki kilometrów od EJ Fukushima Dai-ichi stwierdzono obecność w powietrzu, glebie i wodzie, promieniotwórczych izotopów strontu, cezu, a nawet plutonu. Warzywa i owoce tam rosnące okazały się promieniotwórcze, bo skażona została ziemia i woda gruntowa. Rozmiar tego skażenia i jego znaczenie dla zdrowia nie został dotąd wystarczająco obiektywnie określony, niemniej nie ulega wątpliwości, że awaria w tej EJ zaciąży negatywnie na losach znacznej części obecnej ludności Japonii, i wielu następnych pokoleń. A jakie jest nasze ryzyko zdrowotne? W pierwszych kilkudziesięciu godzinach po awarii wypuszczano w powietrze atmosferyczne znaczne ilości pary, zawierającej ogromne ilości izotopu 16 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2011; 14 (4)

18 jodu 131 J, cechującego się krótkim półokresem trwania 8 dni. Jako nadzwyczaj pozytywną okoliczność podano wówczas, że wiatr wiejący od lądu, wyniósł ten jod i inne izotopy nad bezkres oceanu i istotnie zmniejszył ryzyko wchłonięcia tego jodu przez tarczyce mieszkańców, zwłaszcza dzieci Fukushimy i okolicy. Niestety, prądy wiejące wysoko nad Pacyfikiem (tak zwane jet streamy) przeniosły te zanieczyszczenia nad zachodnie wybrzeża USA i tam izotop jodu 131 J wpłynął na poziom radioaktywności powietrza atmosferycznego, którym mieszkańcy Kalifornii i innych stanów zachodnich oddychają. Również w Polsce, poczynając od 23 marca, powoli narastało średnie stężenie jodu 131 J z poziomu 0,07 mbq do 2,82 mbq na metr sześcienny powietrza odnotowanego w dniu 29 marca. Powróciło ono do wartości wyjściowych dopiero w połowie kwietnia [17]. Wprawdzie są to ilości śladowe, najpewniej bez znaczenia, niemniej nie można zapomnieć, że nawet najmniejsza ilość promieniowania jonizującego może zmodyfikować wystarczającą liczbę żywych komórek ludzkich i zmienić odległe losy całego organizmu. Znamienne jest też to, że nasza Państwowa Agencja Atomowa opublikowała na ten temat kilka komunikatów, jednakże wszystkie zawierają wyłącznie stwierdzenia, że obecność tych zanieczyszczeń w naszym powietrzu nie ma znaczenia, że nikomu nic nie grozi, że nie potrzebna jest jakakolwiek akcja ogólna, w tym także akcja polegająca na prostej, lecz wyczerpującej informacji, o tym zdarzeniu, o jego obiektywnych cechach. Pojawił się nawet artykuł, w którym przypomniano, iż zgodnie z definicją katastrofy przemysłowej przyjętą przez ONZ, w odniesieniu do tego, co się zdarzyło w EJ Fukushima Dai-ichiymI, nie należy używać terminu katastrofa, ponieważ ten jest zastrzeżony tylko dla zdarzeń, w których nie mniej niż 6 osób utraciło życie [18]. Poza jodem, który jest nadal obecny, choć jego aktywność promieniotwórcza zmniejszyła się praktycznie do zera, nad znaczne obszary globu, a przede wszystkim do wód oceanów i mórz dostały się też pewne ilości izotopów cezu, strontu i plutonu, Weszły one do łańcucha pokarmowego: wchłonięte przez plankton, skażą łowione ryby, a te prędzej czy później trafią również na nasze stoły. Kilka gatunków ryb oferowanych po najniższych cenach w naszych marketach pochodzi z krajów azjatyckich. Po awarii w Fukushimie mogą być w większym stopniu skażone, niż przedtem. Nie ma obecnie podstaw, by mówić o realnym zagrożeniu zdrowia kogoś w Polsce, jednakże takich zdarzeń nie należy świadomie lekceważyć. Refleksje końcowe Nie ulega kwestii, że bezpośrednim powodem tej katastrofy było trzęsienie ziemi i przez nie wywołana fala tsunami. Pierwotnym jej powodem był jednakże, jeszcze raz, elementarny błąd ludzki. Taka była przyczyna pierwszej w ogóle, bardzo groźnej awarii radiacyjnej w USA, która zdarzyła się 28 marca 1979 r. w elektrowni jądrowej Three Miles Island. Tam pracownicy doprowadzili do stopienia rdzenia reaktora typu PWR. Na szczęście, wówczas obyło się bez ofiar. Tak było również w elektrowni w Czarnobylu, w której nierozważne decyzje ludzi, podjęte 26 kwietnia 1986 roku, doprowadziły do wybuchu, który rozniósł cały blok IV reaktora typu RBMK (Reaktor Bolszoj Moszcznosti Kanalnyj Reaktor Kanałowy Wielkiej Mocy). W Fukushimie błąd polegał na przyjęciu złych założeń, wskutek braku dostatecznej wyobraźni projektantów, o możliwej wysokości potencjalnej fali tsunami. Błędem było też nie wyprowadzenie odpowiedniego wniosku z powszechnie dostępnej wiedzy o tsunami, które w 2004 roku spustoszyło nadmorskie tereny Indonezji. To ostatnie doświadczenie winno było spowodować podjęcie decyzji o podwyższeniu muru ochronnego, który zabezpieczał EJ w Fukushimie, przed zalaniem wodą, znacznie powyżej 5,7 m. Na to wskazywały właściwości tsunami w Indonezji Zdarzenie się w XXI wieku awarii radiacyjnej o wielkości odpowiadającej katastrofie w Czarnobylu, wprawdzie spowodowanej przez siły natury, lecz umożliwionej przez błędne decyzje człowieka popełnione w kraju o wysokim poziomie powszechnego szkolnictwa, wysokiej jakości akademickiej edukacji technicznej, znanym z obywatelskiej i społecznej odpowiedzialności, cechującym się wysoką kulturą pracy, oraz bezwzględną dyscypliną techniczną, zmusza wręcz do głębokiego zastanowienia się nad poziomem bezpieczeństwa, sensem istnienia i dalszym rozwojem energetyki jądrowej w świecie, oraz nad koniecznością podjęcia budowy takiej elektrowni w naszym kraju. Wiedząc o niezerowym prawdopodobieństwie powtórzenia się podobnej awarii, należałoby spokojnie rozważyć, czy nam, jako zbiorowości, można przypisać charakterystykę Japończyków, a naszemu państwu taką jakość, sprawność i skuteczność zarządzania krajem, jaka cechuje Japonię, jako państwo? Spróbujmy też ocenić, biorąc pod uwagę wszystko to, co wiemy o sobie, jako indywiduach i zbiorowości, jak duże może być prawdopodobieństwo zdarzenia się nam ludzkiego błędu, na etapie pierwszych decyzji o podjęciu budowy elektrowni jądrowej, podczas faz projektowania różnych jej składowych, Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2011; 14 (4) 17

19 w trakcie realizacji jej budowy, w czasie jej rozruchu, a potem w ciągu wielodziesięcioletniej eksploatacji gotowego obiektu. Jakie by ono było? Większe, takie same, albo mniejsze niż w Japonii? Istota energetyki jądrowej jest skojarzona z coraz śmielej realizowanym dążeniem naszej cywilizacji, nie tylko do ostatecznego poznania sił, zjawisk i mechanizmów, które zapoczątkowały powstanie wszechświata i nadal działają we wnętrzu gwiazd, zapewniając im ich energię, nieskończony żar i niemal wieczyste istnienie, lecz do ich doraźnego, zbyt egoistycznego wykorzystania. Dotychczasowy rozwój intelektualny człowieka, który w okresie ostatnich 100 lat doznał skokowej akceleracji, na to już pozwala. Ale równocześnie pojawiają się coraz liczniejsze głosy, mówiące o tym, że pod względem moralno-etycznym współczesny człowiek w swojej masie jest niedorozwinięty, niedojrzały, że nasz moralno-etyczny rozwój jest opóźniony, co można uznać za przykrą, a nawet niebezpieczną niedoróbkę ewolucji. Dlatego ten potężny intelekt w dążeniu do poznania wszystkiego, za łatwo omija konieczne bariery moralno-etyczne, bez których uwzględnienia nic człowieka nie chroni przed obraniem drogi ku własnej zagładzie. Pierwszy reaktor jądrowy uruchomił Enrico Fermi w Chicago dnia 2 grudnia 1942 roku. Był on osiągnięciem nieskończonego dążenia naukowców do odkrycia i poznania tego, co jest, jest nieznane, nie rozpoznane [18]. Bezpośrednio potem oparto się na tej wiedzy, by nie dla dobra człowieka, a dla zrealizowania wizji pozbawienia w ciągu kilku sekund kilkudziesięciu tysięcy istnień ludzkich życia zbudować bombę atomową, pierwszą w historii ludzkości. Iw1945 roku się to wspaniale udało: Hiroshima i Nagasaki legły w gruzach, a ich mieszkańcy spłonęli, wyparowali, doświadczyli czegoś bardzo nowego. Dekadę lat później zbudowano pierwszą elektrownię jądrową, nie dlatego, że gdzieś było ciemno, albo komuś było zimno. I obecnie istnieje kilkadziesiąt tysięcy głowic nuklearnych, wystarczająco dużo, by zniszczyć wszystko i wszystkich, na tym globie. Z jednej strony, obecne osiągnięcia techniczne wprawiają nas, współczesnych w osłupienie. Z drugiej gdy się popatrzy na dążenie uczonych do poznania ostatniej tajemnicy, wprawdzie, jak zwykle na początku z argumentem: aby wiedzieć, jak było, co to jest, czym to jest, lecz w końcu, by tę wiedzę wykorzystać, najczęściej co potwierdzają podane wyżej przykłady w celu zgubnym dla człowieka, ogarnia nas, myślących o losie własnych wnuków i przyszłości następnych pokoleń ludzkich, smutek i przerażenie. Na koniec uzasadnione wydaje się zwrócenie uwagi na fakt istnienia w dziedzinie atomistyki potężnych sił lobbystycznych, działających w określonych interesach, na wszystkich obszarach mających z tą dziedziną jakiś związek. W grę wchodzą instytucje i korporacje naukowe, koncerny przemysłowe, oraz instytucje i gremia wojskowe. Mogłoby się wydawać, że ludzie nauki mają zawsze na względzie tylko dobro ogółu, dobro człowieka, i to nie wyłącznie tego żyjącego dzisiaj. Tak byłoby, gdyby grupę tę cechował głęboki humanizm, nieegoistyczne dążenie poznawcze, niezachwiana i na zawsze uświadomiona odpowiedzialność, za własne czyny i działania, i to nie tylko wobec instytucji nadrzędnych, kontrolnych, finansujących, lecz wobec przyszłych pokoleń. Tak jednak nie jest. Zbyt wielu dąży do realizacji własnych celów naukowych, bez uwzględnienia ich wielorakich konsekwencji dla ogółu, dla dziś i dla jutra. Znakomici ojcowie bomb atomowych, po poznaniu ich konsekwencji, doznali przerażenia i wyrazili najszczerszą skruchę, za późno. Nie może też budzić wątpliwości stwierdzenie, że budowa elektrowni jądrowych jest ogromnym, mamutowym interesem wielu koncernów przemysłowych, których nadrzędnym motywem istnienia i działania jest osiąganie maksymalnej rentowności. Planowanie, projektowanie i budowa konkretnego obiektu, to zadania na dekadę lat. Czy można sobie wobec tego wyobrazić, że awaria którejkolwiek elektrowni wstrzyma ten cały interes, bo uświadomi ona ludziom ogrom ryzyka skojarzonego z istnieniem takich obiektów? A czy sfera wojskowa nie polubiła arsenału jądrowego? Wszak jest on czynnikiem generującym osobiste i zbiorowe korzyści, zwiększającym prestiż zawodowy, uzasadniającym wyjątkowe miejsce w hierarchii społecznej. Można zatem przyjąć, że istnieje znacząca liczba instytucji i osób zainteresowanych rozwojem możliwości użycia wiedzy z zakresu fizyki jądrowej, dla realizacji własnych celów, co z kolei zakłada, że opinia publiczna zachowa spokój oparty w istocie na niewiedzy na temat złożoności i wielkości ryzyka związanego z energetyką jądrową. Tę świadomość powinniśmy sobie odświeżyć w każdym przypadku, gdy do nas trafią oficjalne komunikaty i informacje dotyczące zdarzeń radiacyjnych, a zwłaszcza, gdy monotonnie będą pouczać i uspokajać, że takie awarie są dla nas bez znaczenia. Wykaz piśmiennictwa 1. The 2011 off the Pacific coast of Tohoku Earthquake. Dostępne: 2. Sejsmologia Trzęsienia ziemi na podstawie amplitudy drgań wstrząsów sejsmicznych, wprowadzona w Charlesa F. Richtera. Dostępne: http//zgapa.pl/zgapedia/skala_richtera 18 Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2011; 14 (4)

20 3. Japan earthquake accelerated Earth s rotation. Dostępne: http//signpostsofthetimes.blogspot.com/.../japan-earthq Najsilniejsze trzęsienia ziemi w historii. Dostępne: http//pl.wikipedia.org/wiki/najsilniejsze_trzęsienia_ziemi_w _historii. 5. International Nuclear Event Scale (INES),International Atomic Energy Agency. Dostępne: www-ns.iaea.org/techareas/ /emergency/ines.asp. 6. Radionuclides Released into the Air from Fukushima I Nuke Plant, by NISA. Dostępne: http//ex-skf.blog spot.com/.../radionuclides-released-int. 7. Pluton (pierwiastek), Wikipedia wolna encyklopedia. Dostępne: (pierwiastek). 8. Uran (pierwiastek), z Wikipedii wolnej encyklopedii. Dostępne: http//pl.wikipedia.org/wiki/uran_(pierwiastek) 9. Paliwo jądrowe, z Wikipedii wolnej encyklopedii. Dostępne: Glenn Seaborg is best known for discovering the element plutonium. Dostępne: http// Library Biographies. 11. Paliwo świeże i przerób paliwa wypalonego. Dostepne: Elektrownie jądrowe na świecie i wokół Polski. Dostepne: http//elektrownia-jadrowa.pl/elektrownie-jadrowe-na-swiecie-i-wokol-pols Mapa rozmieszczenia elektrowni jądrowych na świecie. Dostępne: http//gisplay.pl/.../1724-mapa-rozmieszczeniaelektrowni-jadrowych-na-s. 14. Jurkowski M. Komentarz o okolicznościach i skutkach elektrowni jądrowej Fukushima Dai-ichi. Bezpieczeństwo Jądrowe i Ochrona Radiologiczna, 1(83)2011, str Tepco details tsunami damage, wawes that hit Fukushima plant. Dostępne: http// Home National. 16. Fukushima Update Tracking Japan s nuclear crisis. Dostępne: http//fukushima.greenaction-japan.org/ 17. Komunikat specjalny Państwowej Agencji Atomowej z dnia 30 III 2011 r. Bezpieczeństwo Jądrowe i Ochrona Radiologiczna, 1(83)2011, str Energetyka Jądrowa. Trzęsienie Ziemi w Japonii awaria w elektrowni Fukushima. Dostępne: http//atom. edu.pl/index.php/aktusalnosci/128-aktualnosci. Adres do korespondencji: Prof. dr hab. n. med. Jan Grzesik Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego Sosnowiec, ul. Kościelna 13 tel , fax j.grzesik@imp.sosnowiec.pl jan.grzesik@w.pl Medycyna Środowiskowa - Environmental Medicine 2011; 14 (4) 19