OCHRONA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO ZDEGRADOWANYCH OBSZARÓW MIEJSKICH, NA PRZYKŁADZIE AGLOMERACJI GÓRNOŚLĄSKIEJ

Transkrypt

1 ALINA PANCEWICZ OCHRONA ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO ZDEGRADOWANYCH OBSZARÓW MIEJSKICH, NA PRZYKŁADZIE AGLOMERACJI GÓRNOŚLĄSKIEJ The natural environment protection of degraded urban structures based on example of uppersilesian agglomeration Streszczenie Przedmiotem artykułu jest problem ochrony środowiska przyrodniczego zdegradowanych struktur miejskich aglomeracji górnośląskiej, w aspekcie udziału w tym procesie planowania przestrzennego. Celem zaś ukazanie instrumentów i procedur planowania stosowanych do poszukiwania optymalnych rozwiązań przestrzennych i środowiskowych w skali regionalnej. Słowa kluczowe: krajobraz, tereny zdegradowane, ochrona, planowanie przestrzenne Abstract The subject of the paper is a matter of the environmental protection of degraded urban structures, based on example of uppersilesian agglomeration in aspect of the spatial planning, which takes place in this process. The aim of the article is to determine the instruments and planning procedures used for the search of the optimal spatial and environmental activities, on a regional scale. Keywords: lanscape, derelict industrial land, environmental preservation, developmnet planning Dr inż. arch. Alina Pancewicz, Katedra Urbanistyki i Planowania przestrzennego, Wydział Architektury, Politechnika Śląska w Gliwicach.

2 Wstęp Amorficzna, nieuporządkowana struktura współczesnych miast i aglomeracji poprzemysłowych, obecność obszarów o silnie przekształconym środowisku przyrodniczym, postępująca antropopresja oraz konieczność zintensyfikowania zabiegów rekultywacyjnych na terenach zdegradowanych zrodziły potrzebę zabezpieczenia i ochrony obszarów o znaczących walorach przyrodniczych. Istotne stało się także włączenie w system ochrony elementów środowiska przyrodniczego zdegradowanych działalnością przemysłową, w tym: antropogenicznych form terenu (zwałowiska, wyrobiska), przekształconego środowiska wodnego (zdegradowane rzeki, sztuczne zbiorniki wodne) oraz zniekształconej szaty roślinnej. Podstawowym narzędziem ochrony i kształtowania zdegradowanego krajobrazu miejskiego jest planowanie przestrzenne. Jego zadaniem jest eksponowanie wszystkich walorów środowiska przyrodniczego i kulturowego, jego świadome przekształcanie, kształtowanie i ochrona, a także określenie zasad i metod przekształcania oraz stymulowanie za jego pomocą rozwoju miasta bądź regionu. Odzwierciedla się ono w takim sposobie kształtowania poszczególnych sposobów użytkowania terenu, aby było one korzystne zarówno dla człowieka, jak i środowiska przyrodniczego, uwzględniało funkcje ekologiczne poszczególnych obszarów i zapewniało ochronę wartości przyrodniczych, kulturowych, krajobrazowych. 2. Działania planistyczne (naprawczo-ochronne) aglomeracji górnośląskiej Na obszarze aglomeracji górnośląskiej wielokrotnie podejmowano próby stworzenia narzędzi długofalowej polityki rozwoju zmierzające do przywrócenia właściwych proporcji pomiędzy środowiskiem przyrodniczym a kulturowym. Możliwości realizowania planów były ograniczone i podporządkowane presji rozwoju gospodarczego opartego na eksploatacji węgla kamiennego i jego przetwórstwa. Górnośląski Okręg Przemysłowy (GOP) przez długi czas traktowany był przede wszystkim jako obszar przynoszący dochód istotny dla gospodarki kraju. Jednak wraz z upływem czasu nacisk na rozwiązanie problemów związanych z poprawą jakości środowiska przyrodniczego i warunków zamieszkania ludności obszarów silnie zurbanizowanych stopniowo się zwiększał. W pierwszym planie regionalnym GOP opracowanym pod kierunkiem R. Pieńkowskiego ( ) w zasadę deglomeracji osadnictwa i części przemysłu wpleciono próby poprawy warunków życia ludności zamieszkującej silnie zurbanizowany centralny obszar regionu. Przeniesiono rozwój funkcji przemysłowej i mieszkaniowej na strefę obrzeżną, zaproponowano modernizację osadnictwa, poprawę warunków mieszkaniowych, szeroki rozwój usług, rozbudowę systemów gospodarki wodnej, rekultywację terenów poprzemysłowych oraz tworzenie terenów wypoczynkowych [4]. Równolegle z planem regionalnym GOP opracowywano plany ogólne zagospodarowania przestrzennego dla poszczególnych miast. Pierwszy ogólny plan perspektywiczny zagospodarowania przestrzennego miast i osiedli GOP ( ), pod kierunkiem B. Malisza i R. Pieńkowskiego, prezentował koncepcję poprawy stanu środowiska przyrodniczego i warunków życia mieszkańców poprzez realizację pasów zieleni izolacyjnej i rekreacyjnej wewnątrz i na zewnątrz strefy węzłowej GOP, z wykorzystaniem rekultywowanych wyrobisk i innych nieużytków poprzemysłowych. W końcu lat pięćdziesiątych XX wieku pojawiła się konieczność poprawy warunków życia centralnej części aglomeracji i rozwiązania problemu rozprzestrzeniania się aglomeracji na zewnątrz. Powstała kolejna wersja planu Plan generalny zespołu miast i osiedli GOP, opracowany przez Wojewódzką Pracownię Urbanistyczną w Katowicach pod kierunkiem M. Dziewońskiego. Zauważono dysproporcję w rozwoju części centralnej i obrzeżnej regionu. Zwrócono uwagę na wykorzystanie rezerw terenowych pod budowę nowych dzielnic mieszkaniowych oraz konieczność przebudowy starych dzielnic śródmie jskich. Położono nacisk na przeobrażenie krajobrazu i środowiska przyrodniczego. Przewidziano zwiększenie udziału terenów przeznaczonych na zieleń miejską i rekreację, tworzenie parków leśnych oraz konieczność organizacji ośrodków wypoczynkowych na zrekultywowanych nieużytkach poprzemysłowych. Jednak wielu założeń tego planu nie udało się zrealizować. Dalsza koncentracja przemysłu na niewielkim obszarze, połączona z brakiem rekultywacji nieużytków przemysłowych powodowała, że jakość życia mieszkańców GOP-u nadal ulegała pogorszeniu. Pogarszał się również stan środowiska przyrodniczego.

3 147 Równolegle do planów regionalnych powstawały opracowania studialne ukierunkowane na kształtowanie elementów środowiska przyrodniczego pod kierunkiem ich rekreacyjnego wykorzystania. Należało do nich m.in. studium wypoczynku podmiejskiego na terenie północnego obrzeża GOP z 1966 r. W 1969 roku opierając się na zasadach i wytycznych planu generalnego miast i osiedli GOP, w Wojewódzkiej Pracowni Urbanistycznej w Katowicach wykonano pod kierunkiem Wojciecha Armaty Studium zagospodarowania rekreacyjnego Leśnego Pasa Ochronnego GOP-u. Było ono właściwie pierwszą inicjatywą stanowiącą próbę kompleksowej transformacji i ochrony prawnej środowiska przyrodniczo-krajobrazowego obszarów poprzemysłowych. Celem Leśnego Pasa Ochronnego (LPO) było stworzenie zewnętrznej, leśnej otuliny regionu. Obejmowała ona pas lasów okalających aglomerację, znajdujących się w promieniu 30 km od jej głównych miast. Miała izolować pozostałe tereny od uciążliwości przemysłu, a zarazem umożliwiać wypoczynek w bezpośrednim sąsiedztwie terenów mieszkaniowych. Wiązała się z tym intensywna przebudowa szaty roślinnej znacznych kompleksów leśnych i przystosowanie ich do potrzeb rekreacyjno-wypoczynkowych. W wyniku zagospodarowania w kierunku rekreacyjnym nieczynnych wyrobisk popiaskowych i terenów poprzemysłowych położonych na terenie pasa, powstało kilkadziesiąt ośrodków wypoczynkowych. Przetrwały jednak tylko te najlepiej urządzone, położone nad wodą, posiadające dogodne połączenie z sąsiednimi miastami. Założenia projektowe jakie podjęto przy programie LPO nie były jednak konsekwentnie realizowane. Tereny, które miały stanowić zielone płuca Śląska, sukcesywnie zaczęto uprzemysławiać, powodując coraz większą degradację lasów. Do zmiany struktury środowiska przyrodniczego w dużym stopniu przyczyniła się nieplanowa bądź nieuwzględniająca swojego wpływu na środowisko lokalizacja wielu nowych obiektów i zespołów przemysłowych. Do tego doszły także przemiany ustrojowe i gospodarcze w Polsce. Kontynuacją polityki zapoczątkowanej w czasie utworzenia i realizacji LPO, w zakresie ochrony zasobów leśnych i ich wykorzystania produkcyjnego i rekreacyjnego, była realizacja koncepcji Ekologicznego Systemu Obszarów Chronionych (ESOCh) zawartej w perspektywicznym planie zagospodarowania przestrzennego województwa katowickiego z 1980 r. Koncepcja ta objęła nie tylko obszary leśne, lecz wszystkie pozostałe elementy struktury ekologicznej w przestrzeni całego województwa śląskiego. Składały się na nią rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe czy obszary chronionego krajobrazu. Ideą ESOCh-u była ochrona obszarów o szczególnych wartościach przyrodniczych, tworzenie i utrzymywanie terenów zieleni w miastach, poprawa biologicznych i społecznych warunków życia mieszkańców, dążenie do tworzenia dużych kompleksów chronionych oraz zabezpieczenie ich ciągłości przestrzennej poprzez kształtowanie systemu obszarów chronionych. W skład tego systemu wchodziły zarówno fragmenty przyrody naturalnej, jak i fragmenty krajobrazu kulturowego, połączone ze sobą ciągami zapewniającymi możliwość migracji przedstawicielom fauny i flory. Działania te miały na celu z jednej strony przeciwdziałanie degradacji środowiska, z drugiej ochronę i wzmocnienie jego walorów. Efektem miał być harmonijny krajobraz przyrodniczy. Jednak koncepcja ESOCh okazała się być nie w pełni adekwatna do stanu zachowania walorów różnorodności biologicznej regionu i potrzeb w tym zakresie. Tworzony na podstawie koncepcji ESOCh system obszarów chronionych okazał się niespójny i niekompletny zarówno pod względem ochrony przestrzennej, jak i struktury zarządzania [4]. Problem dewastacji krajobrazu, zanieczyszczeń i zagrożeń środowiska aglomeracji górnośląskiej, powiązany ściśle z pogorszeniem jakości życia jej mieszkańców, znalazł także swoje odzwierciedlenie w Studium identyfikacji konfliktów związanych z gospodarowaniem przestrzenią i zasobami w aglomeracji katowickiej wykonanym w 1984 r. Jako główne problemy środowiskowe wymieniono w nim: zanieczyszczenie powietrza, wód, gleb, dewastację powierzchni ziemi, zagrożenie zdrowia i życia człowieka oraz wartości krajobrazowych. Problem kształtowania i ochrony krajobrazu potraktowano jako odwzorowanie konfliktów zachodzących w gospodarowaniu przestrzenią i zasobami przyrodniczymi i kulturowymi. Z biegiem lat na obszarze aglomeracji powstawały kolejne koncepcje ochrony i tworzenia terenów aktywnych przyrodniczo i rekreacyjnie. Jedną z nich była opracowana w 1989 r. modelowa koncepcja ukształtowania wewnątrz aglomeracji południkowych korytarzy ekologicznych w oparciu o tereny likwidowanych kopalń węgla kamiennego. Zakładała ona, że zalesienie terenów poprzemysłowych może w optymalny sposób uzupełniać strukturę terenów zieleni, łącząc je z istniejącymi systemami zieleni miejskiej otaczającymi aglomerację [3].

4 148 W 1991 roku opracowano studium kształtowania systemu obszarów chronionych województwa katowickiego, a następnie na zlecenie Wydziału Architektury i Krajobrazu Urzędu Wojewódzkiego w Katowicach Koncepcję i program wykształcenia systemu obszarów chronionych GOP-u, zwany rusztem ekologicznym. Celem koncepcji było opracowanie zagadnień związanych z rewaloryzacją przyrodniczą, historyczno-kulturową i krajobrazową, prowadzącą do odnowy środowiskowej i wsparcia naturalnych zdolności systemu przyrodniczego regionu. Podkreślano konieczność podniesienia poziomu jakości życia mieszkańców, atrakcyjności miejsc zamieszkania, wzrostu dostępności terenów rekreacyjnych, zniesienia uciążliwości klimatyczno- -zdrowotnych oraz poprawy estetyki otoczenia miast aglomeracji. Celem koncepcji było także wypracowanie polityki ochrony i kształtowania środowiska oraz odnowy i uatrakcyjnienia wartości i funkcji przyrodniczych i kulturowych obszaru. Elementem systemu był ruszt ekologiczny jako sieciowy układ terenów otwartych aglomeracji, zapewniający ciągłość ekosystemów i ziarnistość struktury osadniczej. Przewidziano przecięcie obszaru GOP siecią korytarzy ekologicznych zapewniających kontakt z terenami leżącymi na obrzeżach województwa oraz ograniczenie stopnia jego zainwestowania. Konstrukcję rusztu tworzyły biologicznie czynne tereny otwarte, w tym pasma ekologiczne obejmujące najczęściej tereny dolin rzecznych oraz kompleksy leśne skupiające się głównie na obrzeżach aglomeracji. Elementem uzupełniającym i łączącym całość były tereny zdegradowane i ekstensywnie zainwestowane (tereny o silnie obniżonym potencjale biologicznym), które wymagały kompleksowego odtworzenia środowiska przyrodniczego, określenia możliwego sposobu użytkowania oraz w uzasadnionych przypadkach stworzenia warunków do rekreacji. Ruszt ten miał służyć: zachowaniu wartościowych elementów przyrody i krajobrazu (bez względu na naturalność ich pochodzenia), ochronie korytarzy ekologicznych, zachowaniu ciągłości ekosystemów oraz utrzymaniu właściwych proporcji pomiędzy terenami otwartymi a zurbanizowanymi. Wreszcie zapewnieniu powiązań systemu obszarów chronionych aglomeracji z terenami sąsiednimi 1 [2]. Impulsem do dalszych prac nad spójnym systemem przyrodniczym regionu była ustawa o zagospodarowaniu przestrzennym z roku Kolejne opracowania planistyczne uwzględniały konieczność zachowania ciągłości struktur przyrodniczych, w tym: korytarzy ekologicznych ECONET-POLSKA, regionalnych ekologicznych systemów obszarów chronionych czy struktur ekologicznych wyznaczonych w oparciu o teorię płatów i korytarzy. W zapisach dokumentów planistycznych na poziomie regionalnym podkreślano konieczność ochrony i kształtowania środowiska, w tym poprawy jakości środowiska naturalnego i kulturowego oraz zwiększenia atrakcyjności przestrzeni miejskiej poprzez rewitalizację terenów poprzemysłowych i powojskowych oraz rekultywację terenów zdegradowanych. Aktualne plany i strategie rozwoju województwa śląskiego w znacznym stopniu odnoszą się do problematyki kształtowania harmonijnego krajobrazu regionu oraz dla roli elementów środowiska przyrodniczego w tworzeniu nowej jakości przestrzeni aglomeracji górnośląskiej. Obowiązujący plan zagospodarowania przestrzennego województwa śląskiego (2004) posiada zapisy określające celowość struktur przyrodniczych, jednak zbyt ogólna skala planu i brak wytycznych dla ochrony, kształtowania, odtwarzania i wzmacniania poszczególnych elementów systemu niesie konieczność bardziej szczegółowego i interdyscyplinarnego podejścia do tej problematyki [5]. 3. Wnioski Uwzględnienie kryterium wymogów środowiska, ochrony przyrody i kształtowania harmonijnego krajobrazu przyrodniczego i kulturowego w procesie planowania przestrzennego jest jednym z warunków stanowiących podstawę rozwoju społecznego i gospodarczego obszaru miast i aglomeracji poprzemysłowych [1]. Problemem aglomeracji górnośląskiej (w doniesieniu do zagospodarowania, ochrony i planowania przestrzeni) jest w dużej mierze policentryczność ośrodków miejskich. Brakuje odpowiednich narzędzi planistycznych oraz koordynacji planów zagospodarowania przestrzennego na obszarach stykowych. Problemem są także aspiracje władz poszczególnych miast czy brak informacji o zagrożeniach antropogenicznych oraz ich skutkach oddziaływania na środowisko przyrodnicze i zdrowie ludzi. Podjęte na przestrzeni ostatnich lat próby dążenia do uzyskania harmonijnego krajobrazu przyrodniczego aglomeracji górnośląskiej, częściej podejmowane były w skali lokalnej. Inicjatywy te nie zawsze kończyły się sukcesem. Odegrały jednak doniosłą rolę w kształtowaniu zachowań prośrodowiskowych oraz we wzroście świadomości ekologicznej władz lokalnych i miejscowych społeczności.

5 149 Przypis 1 Aby zapewnić efektywność procedury tworzenia rusztu ekologicznego aglomeracji GOP zaproponowano dwa warianty rozwiązań prawnych. Jeden z nich polegał na nadaniu statusu parku krajobrazowego całości rusztu ekologicznego bądź utworzeniu systemu parków krajobrazowych odpowiadających pasmom rusztu. Wariant drugi sprowadzał się do zastosowania zróżnicowanych form ochrony prawnej (obszary chronionego krajobrazu, parki kulturowe, lasy ochronne itp.) dla poszczególnych elementów. W obu przypadkach realizacja rusztu ekologicznego miała być głównym narzędziem polityki przestrzennej tworzonej na poziomie regionalnym. Literatura [1] D u b e l K., Uwarunkowania przyrodnicze w planowaniu przestrzennym, Wydawnictwo Ekonomia i Środowisko, Białystok [2] Koncepcja i program wykształcenia systemu obszarów chronionych aglomeracji katowickiej, materiały dla Wojewódzkiej Komisji Ochrony Przyrody, Urząd Wojewódzki w Katowicach. [3] S z a d y E., Urbanistyczno-architektoniczne problemy przekształceń wybranych kopalń górnośląskich, PAN, Komitet Przestrzennego Zagospodarowania Kraju, Biuletyn, z. 162, [4] To m a s z e k S., Przestrzenne uwarunkowania ochrony i kształtowania środowiska aglomeracji górnośląskiej, PAN Oddział w Katowicach, Komisja Urbanistyki i Architektury, Ossolineum, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, Łódź [5] Portal Śląskie.pl (