Zeszyt branżowy. - lotnictwo

Transkrypt

1 STUDIA EUROPEJSKIE 4/2006 Instytut Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie STUDIA EUROPEJSKIE 4/2006 Zeszyt branżowy Instytut Gospodarki Wy szej Szko y Informatyki i Zarz dzania w Rzeszowie - lotnictwo Zeszyt bran owy - lotnictwo Pod redakcją Pod redakcj Piotra Klimczaka We współpracy We wspó pracy z :. Rzeszów, kwiecie 2006 Rzeszów, kwiecień

2 Komitet redakcyjny serii: Prof. WSIiZ, dr hab. inż. TADEUSZ POMIANEK Prof. WSIiZ, dr hab. inż. STANISŁAW PASZCZYŃSKI Współpraca: Agnieszka Góra Małgorzata Janiec Dominik Łazarz Monika Oślizło Bernadetta Staniek Katarzyna Szajna Katarzyna Szczepanik Projekt okładki Patryk Bury Publikacja powstała w wyniku projektu realizowanego w ramach priorytetu 2.6 Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego Regionalne strategie innowacji i transfer wiedzy współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Społecznego i budżetu państwa na zlecenie Urzędu Marszałkowskiego Województwa Podkarpackiego. ISBN Copyright by IG WSIiZ w Rzeszowie Wydawca: Instytut Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania ul. Sucharskiego 2; Rzeszów tel.(0-17) fax (0-17) instytut@wsiz.rzeszow.pl Druk i oprawa: MultiDruk ul. Bielska 61/1, Płock tel./fax Żadna część tej pracy nie może być powielana i rozpowszechniana w jakiejkolwiek formie i w jakikolwiek sposób (elektroniczny, mechaniczny) włącznie z fotokopiowaniem, nagrywaniem na taśmy lub przy użyciu innych systemów, bez pisemnej zgody Instytutu Gospodarki WSIiZ w Rzeszowie 2

3 Spis treści Spis treści... 3 Wstęp... 5 Wprowadzenie... 8 Piotr Klimczak, Analiza sektora lotniczego KRZYSZTOF WITKOWSKI, Wspólne działania firm branży lotniczej wnioski z warsztatów ELŻBIETA WOJNICKA, Branża lotnicza wyniki ankiet ewaluacyjnych JOANNA PODGÓRSKA, Wsparcie innowacyjności przedsiębiorstw przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości w najbliższych latach WOJCIECH PANDER, Aplikowanie o środki z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego na przykładzie SPO Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw WOJCIECH PANDER, Fundusze kapitałowe (private equity / venture capital) w rozwoju firm RITA SCHULTZ, Budowanie pozytywnego wizerunku MICHAŁ GÓRZYŃSKI, Wstęp do zarządzania wiedzą w firmie BOGUSŁAW BEMBENEK, Kapitał intelektualny źródłem przewagi konkurencyjnej współczesnego przedsiębiorstwa ZBIGNIEW DZIUBA, JANUSZ MAKSYMOWICZ, Systemy Zarządzania Jakością w lotnictwie. Standard AS

4 4

5 Wstęp Kilkanaście pierwszych latach rozwoju gospodarki rynkowej w Polsce to okres wielkich przekształceń własnościowych, powstanie dużej liczby prywatnych podmiotów gospodarczych silna, czasami bezwzględna konkurencja i walka o klienta oraz podział rynku. Moim zdaniem, wszyscy główni aktorzy występujący na tym rynku zaczynają być nieco zmęczeni a często i zniechęceni tą sytuacją. Okazuje się bowiem, że mnożenie podmiotów gospodarczych, które będą konkurować z już istniejącymi w danej branży nie daje już tak dużego zwrotu z zainwestowanego kapitału jak jeszcze klika lat wcześniej tym bardziej, że poprawa wydajności jest coraz trudniejsza. Dodatkowo globalizacja gospodarki i coraz szybsze otwieranie się rynku polskiego powodują, że nasze przedsiębiorstwa zaczynają konkurować z tanimi produktami z krajów, gdzie koszty pracy są znacznie niższe, a które mają dostęp do takich samych albo porównywalnych technologii. W tej sytuacji jednym z sensownych rozwiązań, które zresztą skutecznie stosują kraje najbardziej rozwinięte, jest inwestowanie w nowe - szeroko rozumiane technologie, czyli innowacje. Pozwalają one na ucieczkę do przodu i przez pewien czas, kiedy są jeszcze bezkonkurencyjne w swoim obszarze pozwalają na osiąganie nadzwyczajnych zysków. Niestety innowacyjność jest kosztowna. Wymaga bowiem dużych nakładów na badania i rozwój a następnie szybkie wdrożenie nowej technologii (produktu). W regionach relatywnie biednych, jakim jest Podkarpacie, które jest mało atrakcyjne dla inwestorów zewnętrznych głównie ze względu na słabo rozwiniętą infrastrukturę komunikacyjną, szansy na przyspieszony rozwój powinniśmy poszukiwać paradoksalnie wewnątrz regionu i wykorzystać te jego atuty, które mogą być przy właściwym wykorzystaniu silnym prorozwojowym czynnikiem. Obecnie na Podkarpaciu istnieje wiele podmiotów gospodarczych, które działają w obszarach nowoczesnych technologii (lotnictwo, informatyka, ekologiczny przemysł spożywczy), ale większość z nich nie dysponuje takim kapitałem, który pozwolił by na samodzielne podejmowanie działań innowacyjnych. Istnieje również zaplecze badawczo rozwojowe, skoncentrowane głównie w kilku największych uczelniach, ale badania tam realizowane są rozproszone na wiele drobnych tematów realizowanych przez zespoły 3-5 osobowe i zwykle wyniki tych badań nie mogą być bezpośrednio wykorzystane w praktyce. Wymagają etapu rozwoju ( inkubacji ), a na to już środków nie ma. W tej sytuacji najbardziej sensowną propozycją jest integracja tematyczna, zarówno sił i środków istniejących przedsiębiorstw i instytucji dysponujących możliwościami badawczo rozwojowymi, w celu wykorzystania wspólnego potencjału znacznie powiększonego dzięki efektowi synergii. Inicjatywy, które powinny doprowadzić do jakichś form integracji, nazywanych dzisiaj gronami przedsiębiorczości, podejmowane są na 5

6 Podkarpaciu od kilku lat głównie w branży lotniczej. Instytut Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie włączył się bardzo aktywnie w ten proces organizując szereg spotkań i szkoleń osób zainteresowanych takimi rozwiązaniami z kilku obszarów gospodarowania, a których dorobkiem jest między innymi wiedza zawarta w tym opracowaniu naukowym. Proces tworzenia gron przedsiębiorczości na Podkarpaciu zapewne nie będzie procesem szybkim i łatwym. Moim zdaniem głównymi przeszkodami i zagrożeniami, na które zresztą wskazywali uczestnicy spotkań i szkoleń, oprócz przeszkód formalnych (przepisy prawne) będą: brak zaufania pomiędzy przedsiębiorcami, niewielka wiedza o gronach przedsiębiorczości, obawy i ryzyko związane z inwestowaniem w przedsięwzięcia innowacyjne, a także brak stabilnej polityki gospodarczej państwa. W związku z tym, mimo że proces tworzenia gron musi być oddolny, w celu przyśpieszenia tego procesu potrzebne są instytucje, ewentualnie osoby pełniące rolę tzw. facylitatorów (z ang. facilitator: ułatwiacz ) pozwalających na szybsze pokonywanie tych barier, zwłaszcza poprzez wymianę informacji i wspomaganie organizacyjne gron przynajmniej do czasu aż osiągną dojrzałość. Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania włącza się aktywnie w proces tworzenia gron przedsiębiorczości zarówno poprzez deklaracje udostępnienia im swojego potencjału B+R (udział czynny), jak również wzmacnianie kapitału intelektualnego firm poprzez nowoczesne programy kształcenia i kształtowanie sylwetki absolwentów zgodnie z potrzebami gron, a także pełnienie roli facylitatora. Jednocześnie zachęcamy wszystkich zainteresowanych tą formą rozwoju Podkarpacia do współpracy. Wszystkie pomysły i działania, które będą służyć powstawaniu i wzrostowi gron przedsiębiorczości znajdą w naszej Uczelni właściwe miejsce i osoby, które będą w stanie je ocenić i odpowiednio wykorzystać. W imieniu Władz Uczelni i Komitetu redakcyjnego Stanisław Paszczyński 6

7 Składamy serdeczne podziękowania osobom, które były uczestnikami forów, tj.: Włodzimierz Adamski - Polskie Zakłady Lotnicze w Mielcu, Teresa Bal-Woźniak - Politechnika Rzeszowska, Marian Bartnik - Urząd Gminy Trzebownisko, Bogusław Bembenek - Politechnika Rzeszowska, Marek Bieganowski - PPUH Borimex, Agnieszka Blacharczyk - Fundacja Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości w Rzeszowie, Mariusz Błędowski - Agencja Rozwoju Przemysłu S.A. Oddział w Mielcu, Dawid Bruchnicki - Podkarpackie Studenckie Forum Business Centr Club, Bogusław Cieśla - Kancelaria Finansowo-Ubezpieczeniowa Solon w Dębicy, Patryk Czachor - Firma Wielobranżowa SOW-POL w Zaczerniu, Wojciech Daraż - EL-Automatyka W. Daraż A. Kłusek w Rzeszowie, Anna Ferfecka - Podkarpackie Studenckie Forum Business Centr Club, Jacek Florsz - Rzeszowskie Zakłady Graficzne, Andrzej Gargaś - Huta Stalowa Wola, Paweł Gawron - Polskie Zakłady Lotnicze w Mielcu, Bronisław Góral - Powiatowy Urząd Pracy w Leżajsku, Aldona Gromek - Podkarpackie Studenckie Forum Business Centr Club, Józef Grzybowisk - Politechnika Rzeszowska, Jan Hermaniuk - Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Stanisław Jahn - Podkarpackie Studenckie Forum Business Centr Club, Monika Klimczak - Agencja Rozwoju Regionalnego MARR, Antoni Kłusek - EL-Automatyka W.Daraż A. Kłusek w Rzeszowie, Włodzimierz Kobuz - Wytwórnia Silników PZL-Mielec Sp. z o.o., Daniel Kozdęba - Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A., Kazimierz Królikowski - Fundacja Międzynarodowe Centrum Kształcenia i Rozwoju Gospodarczego w Mielcu, Krzysztof Kuchta - Dziennik Super Nowości, Andrzej Majka - Politechnika Rzeszowska, Janusz Maksymowicz - TUV-NORD Polska, Rzeszów, Rafał Marciniak - R. Marciniak i Wspólnicy, Anna Milo - Fundacja Akademicki Inkubator Przedsiębiorczości, Rzeszów, Waldemar Miszkurka - 4-AIRLINES, Jasionka, Piotr Moch - Aeroklub Stalowowolski, Teresa Pasterz - Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego, Edward Paterek - Aeroklub Stalowowolski, Dariusz Rataj - Instytut Technik Wojsk Lotniczych w Warszawie, Edward Retman - Politechnika Rzeszowska, Krystyna Sieniawska - Politechnika Rzeszowska, Andrzej Skowron - Aerolub Podkarpacki Szkoła Lotnicza w Krośnie, Jacek Strojny - Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Tadeusz Strzyż - Centrum Kształcenia Praktycznego w Ropczycach, Andrzej Szortyka - Rzeszowska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A., Romana Ewa Śliwa - CZT Aeronet Dolina Lotnicza - Politechnika Rzeszowska, Andrzej Tomczyk - Politechnika Rzeszowska, Miranda Trojanowska - Urząd Miasta Krosna, Antoni Urban - Wojewódzki Urząd Pracy, Aneta Ustianowska - Wojewódzki Urząd Pracy, Ryszard Wojtas - Wytwórnia Zespołów Kooperacyjnych w Mielcu, Franciszek Zaborowski - Urząd Miasta Stalowa Wola. 7

8 8 Wprowadzenie Niniejsza publikacja zawiera materiały z forów technologicznych (seminariów) dla grona lotniczego, realizowanych w ramach projektu System wspierania gron przedsiębiorczości w województwie podkarpackim współfinansowanego z Europejskiego Funduszu Społecznego Unii Europejskiej oraz budżetu państwa w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (działanie 2.6). Celem tych comiesięcznych spotkań było: ułatwić nawiązanie współpracy pomiędzy potencjalnymi klientami, przedsiębiorcami, ekspertami, jak i przedstawicielami władzy samorządowej biorącymi udział w projekcie, wskazać źródła finansowe, które mogłyby wspierać rozwój firm działających w ramach tworzonego klastra (grona przedsiębiorczości), doprowadzić do zdefiniowania wspólnych problemów, wyciągnięcia konstruktywnych wniosków z przeprowadzonego badania grona oraz wspólnego wypracowania metod ułatwiających funkcjonowanie w ramach struktury klastrowej, promować przedsiębiorstwa biorące udział w projekcie i klastering jako formę współpracy między uczestnikami procesu innowacyjnego Zrealizowane fora technologiczne dla sektora lotniczego stały się platformą wymiany wiedzy, doświadczeń, poglądów i nowych kontaktów między uczestnikami comiesięcznych piątkowych spotkań. Pokazały jak skutecznie władze publiczne (krajowe, regionalne) mogą poprzez zlecanie tego rodzaju projektów inicjować i stymulować współpracę pomiędzy uczestnikami grona. Jednocześnie wskazały na nowe obszary oraz na najistotniejsze i najpilniejsze zadania dla władz publicznych, których realizacja dla wspierania rozwoju grona lotniczego w województwie podkarpackim jest niezbędna. Obecna polityka wspierania rozwoju grona lotniczego w województwie podkarpackim powinna koncentrować się na poprawie efektywności przepływu informacji między przedsiębiorcami, jednostkami naukowymi, instytucjami otoczenia biznesu, stowarzyszeniami branżowymi i władzami publicznymi. Wsparcie to powinno polegać również na działalności promocyjnej i prezentującej korzyści ze współpracy w ramach grona. Szczególnie widoczne powinny być działania w dziedzinie edukacji (dostosowanie kierunków kształcenia do potrzeb i wymagań przedsiębiorców, zachęcanie młodych ludzi do wyboru tych kierunków, organizowanie kursów podnoszące kwalifikacje przedsiębiorców i pracowników) i wspierające inicjatywy pobudzające ekspansję grona (przyciąganie bezpośrednich inwestycji zagranicznych, promocja na rynkach zagranicznych).

9 Udział w zorganizowanych forach brali: przedsiębiorcy z lotniczych firm produkcyjnych i usługowych, ale również z przedsiębiorstw pokrewnych, kooperujących z branżą lotniczą. W wielu przypadkach reprezentowali oni określone grupy współpracujących, bądź zaprzyjaźnionych ze sobą firm (stowarzyszenia branżowe, grupy interesu itp.) przedstawiciele instytucji naukowo badawczo szkoleniowych (m.in. Politechniki Rzeszowskiej, Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, Instytutu Technik Wojsk Lotniczych w Warszawie) przedstawiciele instytucji wspierających rozwój przedsiębiorczości i innowacyjności w regionie (m.in. Centrum Zaawansowanych Technologii Aeronet Dolina Lotnicza, Akademickiego Inkubatora Przedsiębiorczości w Rzeszowie, Rzeszowskiej Agencji Rozwoju Regionalnego, Agencji Rozwoju Przemysłu) przedstawiciele instytucji okołobiznesowych (firm doradczych, szkoleniowych, obsługi prawnej) przedstawiciele władz regionalnych i lokalnych (Urzędu Marszałkowskiego, Urzędów Gmin, Urzędów Pracy). Dobór tematów i poruszanych zagadnień w trakcie tych spotkań wynikał z oczekiwań zgłaszanych przez ich uczestników już na etapie prowadzenia badań grona lotniczego oraz w trakcie prowadzonych forów. Temat pierwszego styczniowego forum lotniczego dotyczył problematyki rozwoju grona lotniczego, ze szczególnym uwzględnieniem barier rozwoju. Piotr Klimczak z Instytutu Gospodarki WSIiZ w Rzeszowie zaprezentował wyniki badania grona lotniczego dotyczące warunków funkcjonowania przedsiębiorstw z branży lotniczej i przemysłów kooperujących w województwie podkarpackim, a także instytucji otoczenia biznesu, jednostek naukowo-badawczych będących uczestnikami kształtującego się grona lotniczego 1. Wygłoszony został referat przez Michała Górzyńskiego z CASE Doradcy Sp. z o.o. z Warszawy nt. Zarządzanie wiedzą w firmie dobre praktyki. Uczestnikom forum przedstawiona został również informacja o istniejących możliwościach aplikowania o środki finansowego wsparcia z programów strukturalnych. Wywiązała się dyskusja dotycząca dotychczasowych doświadczeń firm w aplikowaniu o środki pomocowe z różnych programów. 1 Wyniki badań grona lotniczego w województwie podkarpackim zamieszczone są w publikacji Analizy - wspieranie gron przedsiębiorczości na Podkarpaciu pod red. E. Wojnickiej, Studia Europejskie 1/2006 9

10 W drugiej części forum odbyły się warsztaty prowadzone przez Krzysztofa Witkowskiego ze Stowarzyszenia Project Management, których celem było wypracowanie przez uczestników, przy zastosowaniu technik projektowych, macierzy interesariuszy kształtującego się grona lotniczego oraz określenie stopnia konfliktowości ich interesów we wzajemnych relacjach, w ramach struktury klastrowej. Lutowe forum lotnicze koncentrowało się wokół dwóch zagadnień. Tematem głównym było omówienie działań służących budowaniu dobrego wizerunku grona poprzez starannie realizowaną politykę medialną. Swoimi spostrzeżeniami dzieliła się z uczestnikami forum redaktor naczelny miesięcznika ekonomicznego Home&Market - Rita Schultz. Według niej istnieje konieczność nawiązania pozytywnych relacji z mediami, które mają bezpośredni wpływ na opinię publiczną, a także na relacje między uczestnikami grona. Drugi poruszony temat dotyczył możliwości aplikowania o środki z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego na przykładzie Sektorowego Programu Operacyjnego Wzrost Konkurencyjności Przedsiębiorstw (referat na ten temat przygotował Wojciech Pander z firmy CASE - Doradcy Sp. z o.o. z Warszawy) i był odpowiedzią na potrzeby i liczne zapytania uczestników forów. W części warsztatowej uczestnicy pracowali nad wyznaczeniem wspólnych dla grona lotniczego priorytetów i mierników w czterech głównych obszarach tj. priorytety dotyczące klientów firm lotniczych tworzących klaster, priorytety związane z rozwojem klastra, poprawą pozycji finansowej oraz przebiegiem procesów wewnątrz struktury klastrowej. Trzecie forum lotnicze pt. Wsparcie innowacyjności jako zadanie grona koncentrowało się na zagadnieniach związanych ze stymulowaniem konkurencyjności i innowacyjności poprzez działania skoncentrowane na wspieraniu powstawania i rozwoju struktur klastrowych. Pani Joanna Podgórska z Polskiej Agencji Rozwoju Przedsiębiorczości przygotowała wystąpienie na temat: Wsparciae innowacyjności przedsiębiorstw przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości w najbliższych latach. Podczas tego forum wystąpienie miał również Wojciech Pander z firmy CASE - Doradcy Sp. z o.o. z Warszawy. Dotyczyło ono możliwości pozyskiwania kapitału na rozwój firmy poprzez działające na rynku fundusze kapitałowe. Podczas warsztatów pracowano nad projekcją działań, jakie należałoby podjąć dla realizacji głównych wyzwań stojących przed gronem w najbliższej perspektywie czasowej tj. pozyskanie klientów wewnętrznych i zewnętrznych, wspieranie rozwoju kadr dla lotnictwa na poziomie średnim, wyższym i ponadwyższym, transfer wiedzy do sektora przemysłu. Niniejsza publikacja zawiera referaty prezentowane na forach technologicznych oraz materiały nadesłane przez uczestników. Wybrane zagadnienia związane z funkcjonowaniem sektora lotniczego omawia P. Klimczak (WSIiZ Rzeszów) wskazując słabości i szanse 10

11 rozwoju polskiego sektora lotniczego. K. Witkowski (WSIiZ Rzeszów, K-Consulting) przedstawia wnioski i efekty pracy osiągnięte podczas warsztatów odbywających się w ramach forów technologicznych. E. Wojnicka (WSIiZ Rzeszów) prezentuje wyniki ankiety ewaluacyjnej przeprowadzonej wśród uczestników seminariów, która również zawierała pytania dotyczące kwestii użytecznych z punktu widzenia systemu wsparcia gron przedsiębiorczości. Kolejna grupa prac obejmuje zagadnienia związane z możliwościami uzyskania zewnętrznego wsparcia dla przedsięwzięć innowacyjnych w przedsiębiorstwach, dla struktur klastrowych (J. Podgórska - PARP), aplikowania o środki z funduszy strukturalnych, pozyskiwania kapitału (W. Pander - CASE - Doradcy Sp. z o.o. z Warszawy). Następna grupa prac dotyczy: stworzenia pozytywnego wizerunku firmy i jej otoczenia biznesowego poprzez podjęcie odpowiednich działań z zakresu public relations (R. Schultz - Home&Market), znaczenia wiedzy w przedsiębiorstwie i odpowiedniego zarządzania wiedzą w ramach zintegrowanego systemu działań i procesów (M. Górzyński - CASE - Doradcy Sp. z o.o. z Warszawy). Ostatnią grupę stanowią prace nadesłane przez uczestników forów technologicznych. B. Bembenek (PRz, Rzeszów), w oparciu o bogatą bibliografię, omawia rolę i znaczenie kapitału intelektualnego, kluczowego czynnika przy budowaniu i umacnianiu przewagi konkurencyjnej współczesnego przedsiębiorstwa. Z. Dziuba (Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 3, Dęblin) i J. Maksymowicz (TÜV-NORD POLSKA) koncentrują się na zaprezentowaniu ciągle mało znanego przez przedsiębiorców lotniczego standardu jakościowego AS 9100 System zarządzania jakością Lotnictwo Wymagania. Przedstawione prace przybliżają tematykę zagadnień poruszanych w ramach odbywających się trzykrotnie forów technologicznych dla sektora lotniczego i mogą stanowić źródło informacji i wiedzy dla uczestników kształtującego się grona lotniczego w województwie podkarpackim. Piotr Klimczak 11

12 PIOTR KLIMCZAK Instytut Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie Analiza sektora lotniczego Niniejsza analiza prezentuje skróconą charakterystykę ekonomiczno-przestrzenną badanego sektora, analizę otoczenia instytucjonalnego (w tym otoczenia badawczo-rozwojowego), ze szczególnym uwzględnieniem w tych analizach obszaru województwa podkarpackiego. Do sektora lotniczego zalicza się wg Polskiej Klasyfikacji Działalności: o o A Produkcja statków powietrznych i kosmicznych, z wyłączeniem działalności usługowej B Działalność usługowa w zakresie naprawy, konserwacji oraz remontów statków powietrznych i silników lotniczych. Działalność produkcyjna obejmuje: Produkcja urządzeń do wypuszczania podwozi, urządzeń do przechwytywania Produkcja urządzeń do trenowania pilotażu na ziemi Produkcja części i akcesoriów statków powietrznych Produkcja samolotów do transportu towarów lub pasażerów, samolotów wojskowych Na podstawie Bazy HBI zidentyfikowano 25 przedsiębiorstw, dla których działalność w obszarach wyżej wymienionych jest dominująca. Najwięcej firm zlokalizowanych jest w województwie podkarpackim i lubelskim. Ponadto występują one w Wielkopolsce i na Mazowszu (po 3), a także w dolnośląskim, łódzkim i śląskim (po 2 firmy). Pojedyncze firmy występują też w kujawsko-pomorskim, pomorskim i małopolskim. W województwach: lubuskim, opolskim, świętokrzyskim i warmińsko-mazurskim nie zlokalizowano ani jednej firmy przemysłu lotniczego. Większość z nich powstała przed 1990 rokiem, część uległa przekształceniu w okresie transformacji. Spośród 9 firm, które podały dane o zatrudnieniu tylko jedna należy do sektora MSP. Mniej więcej po 30% firm to własność państwowa, firmy prywatne i przedsiębiorstwa z udziałem zagranicznym. 12

13 Tabela 1. Rozkład regionalny przemysłowych przedsiębiorstw lotniczych według metody dziedzinowej Liczba przedsiębiorstw Dolnośląskie 2 Kujawsko-pomorskie 1 Lubelskie 4 Lubuskie 0 Łódzkie 2 Małopolskie 1 Mazowieckie 3 Opolskie 0 Podkarpackie 6 Podlaskie 0 Pomorskie 1 Śląskie 2 Świętokrzyskie 0 Warmińsko-mazurskie 0 Wielkopolskie 3 Zachodniopomorskie 0 Źródło: Opracowanie na podstawie Bazy HBI 2005 Wśród firm sektora lotniczego tylko nieliczne produkują dobra finalne i są to firmy duże (PZL w Mielcu - samoloty transportowe: M28 Skytruck, samolot rolniczy M18 Dromader i szkoleniowy M26 Iskierka; EADS PZL Warszawa-Okęcie samoloty wielozadaniowe PZL-104 Wilga, rolnicze PZL-106 BT Turbo-Kruk i PZL-106 BTU Turbo-Kruk oraz szkolno-treningowe PZL 130 TC I Orlik, PZL 130 TC II Orlik; WSK PZL- Rzeszów silniki lotnicze turboodrzutowe, turbowałowe, turbośmigłowe i tłokowe, PZL- Świdnik śmigłowce: SW-4, Mi-2 plus, Kania i Sokół). Przedsiębiorstwa sektora MŚP, działające w branży, to głównie kooperanci i poddostawcy produkujący niektóre elementy konstrukcji i wyposażenia oraz części lotnicze. Szczególne miejsce zajmuje w tym gronie kilka zakładów będących producentami nie tylko podzespołów, ale realizujących własne konstrukcje: małych samolotów i szybowców o wysokim poziomie zaawansowania technologicznego (m.in. Zakład Remontów i Produkcji Sprzętu Lotniczego Margański Edward w Bielsko Białej, Centralna Szkoła Lotniczno-Techniczna Aeroklubu Polskiego w Krośnie, Przedsiębiorstwo Lotnicze E&K ze Świdnika). Certyfikat zdolności do produkcji lotniczej wg wymagań przepisów JAR 21 wydawany przez Urząd Lotnictwa Cywilnego posiada w Polsce 31 przedsiębiorstw produkcyjnych. Najwięcej przedsiębiorstw posiadających ten certyfikat jest w województwie podkarpackim 12 firm, na drugim miejscu jest województwo mazowieckie 6 zakładów. 13

14 Obroty przedsiębiorstw lotniczych w 2004 r. szacowane są na 300 mln euro. Obecnie w przemyśle lotniczym w Polsce pracuje 11 tys. osób, ale od początku lat 90-tych liczba ta systematycznie maleje. Głównymi pracodawcami są duże przedsiębiorstwa (w trzech największych firmach pracuje ponad 8 tys. pracowników). Około 10% ogółu zatrudnionych pracuje w przedsiębiorstwach zatrudniających poniżej 250 osób; w grupie tych przedsiębiorstw obserwuje się stopniowy wzrost zatrudnienia. Powyższa statystyka nie uwzględnia zatrudnienia w zakładach kooperujących z firmami lotniczymi, są to m.in. zakłady narzędziowe, obróbki metali i nakładania powłok, mechaniki precyzyjnej, optyczne, automatyki przemysłowej i inne, w których zatrudnienie wzrasta. Ponad połowa produkcji krajowych firm trafia na eksport. Są przedsiębiorstwa, gdzie blisko 100% produkcji znajduje nabywców poza granicami kraju. Przedsiębiorstwa przemysłu lotniczego współpracują z wiodącymi producentami sprzętu lotniczego na świecie, najczęściej jako poddostawcy, ale dotychczas nie biorą udziału w różnych koprodukcjach europejskich, czy z firmami amerykańskimi. Niewielki udział krajowych firm w tego typu przedsięwzięciach to efekt nie tylko problemu technologii, ale również umiejętności nowoczesnego zarządzania projektami, znajomości języków obcych oraz silnej konkurencji. Do słabości przemysłu lotniczego zaliczyć należy ograniczenia kapitałowe firm uniemożliwiające, szczególnie kosztowne w tej branży inwestycje związane z zakupem maszyn i urządzeń. Uszczegóławiając tę barierę związaną z finansowaniem działalności, należy wskazać na niekorzystne warunki kredytowe, brak branżowych funduszy poręczeń kredytowych, niską płynność finansową, brak stabilizacji fiskalno-prawnej oraz trudności w prowadzeniu sensownej polityki cenowej przedsiębiorstwa w świetle ciągłych wahań kursu waluty. Ważną barierą jest silna konkurencja technologiczna i jakościowa ze strony firm krajowych i zagranicznych. Duża konkurencja ze strony innych firm jest zdecydowanie większą barierą dla mikro i małych przedsiębiorstw z udziałem kapitału krajowego niż dla przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego, które realizują zamówienia przychodzące z central. Dla przedsiębiorstw z udziałem kapitału zagranicznego główną barierą jest brak pracowników z odpowiednimi kwalifikacjami, brak stabilizacji fiskalno-prawnej oraz trudności w prowadzeniu sensownej polityki cenowej przedsiębiorstwa w świetle ciągłych wahań kursu waluty. Od kilku lat zaprzestano w Polsce realizowania dużych projektów badawczych w celu powstania nowej konstrukcji np. samolotu szkolnego, szkolno-bojowego czy transportowego. Prace nad rozpoczętymi projektami finansowanymi głównie z budżetu państwa w ramach strategicznych programów rządowych (np. program Iryda) zostały przerwane ze względu na brak środków finansowych oraz technologicznie przestarzałe konstruk- 14

15 cje w porównaniu do konkurencji zagranicznej. Własną działalność badawczo-rozwojową prowadzą największe przedsiębiorstwa produkcyjne. Ogromne nadzieje na zdynamizowanie wzajemnej współpracy wiązane są z działalnością Centrum Zaawansowanych Technologii Aeronet - Dolina Lotnicza. W styczniu 2004 r. powołano konsorcjum, jako odpowiedź na konkurs ogłoszony przez Ministerstwo Nauki i Informatyzacji na dofinansowanie działań koordynacyjnych i organizacyjnych Centrów Zaawansowanych Technologii (CZT), w skład którego weszły: Stowarzyszenia Grupy Przedsiębiorców Przemysłu Lotniczego Dolina Lotnicza, Politechniki: Lubelska, Łódzka, Warszawska i Rzeszowska, Instytut Lotnictwa z Warszawy oraz Instytut Podstawowych Problemów Techniki PAN w Warszawie. Konsorcjum to uzyskało status CZT i dofinansowanie z ministerstwa. Głównym celem działalności CZT Aeronet - Dolina Lotnicza ma być wdrażanie i komercjalizacja nowych technologii dla przemysłu lotniczego poprzez realizację programów badawczych i szkoleniowych. Realizowane programy badawcze mają dotyczyć projektowania i badania konstrukcji oraz napędów lotniczych, teleinformatyki lotniczej i systemów awionicznych, procesów inżynierii materiałowej i inżynierii powierzchni oraz nowoczesnych technik wytwarzania w przemyśle lotniczym. Politechnika Rzeszowska została koordynatorem CZT; obecnie uczelnia realizuje szereg programów naukowo-badawczych w dziedzinach związanych z lotnictwem, posiadając przy tym bazę techniczną i laboratoria (m.in. Laboratorium Projektowania Układów Sterowania Samolotem, Laboratorium Trwałości Konstrukcji Lotniczych i inne). Rozpoczęto również tworzenie nowoczesnego Laboratorium Badań Materiałowych dla przemysłu lotniczego. Jego realizacja zostanie sfinansowana ze środków Ministerstwa Nauki i Informatyzacji oraz Unii Europejskiej. Szansą na ożywienie działalności badawczo-rozwojowej może być włączenie się krajowych podmiotów B+R oraz przedsiębiorstw produkcyjnych w programy lotnicze i kosmiczne. Polska, poprzez Stowarzyszenie Polskiego Przemysłu Lotniczego, jest pełnoprawnym członkiem Europejskiego Stowarzyszenia Przemysłu Lotniczego (AECMA), co ułatwia możliwość dostępu do funduszy UE na badania i rozwój, szukanie partnerów itp. Realizowany przez AECMA projekt AeroSME ma pomóc małym firmom w przechodzeniu przez skomplikowany proces aplikacji w dostępie do środków, w tym z 7. Programu Ramowego. Polska ma też status europejskiego państwa współpracującego z Europejską Agencją Kosmiczną (ESA) w ramach planu PECS (Plan for European Cooperating States). To rozwiązanie pozwala na dostęp do kontraktów realizowanych przez ESA i poszerzenie istniejącej już współpracy naukowej o możliwości kooperacji polskich firm z europejskim przemysłem kosmicznym. Według badań ESA z 2004 r. oceniających możliwości przedsiębiorstw w Polsce do współpracy 15

16 w realizowanych przez agencję programach, 30 przedsiębiorstw spełnia wszystkie kryteria takiej współpracy. Ważnym czynnikiem pozwalającym na odrobienie technologicznych zaległości i rozwój krajowego przemysłu lotniczego może być efektywne wykorzystanie środków z offsetu związanego z zakupami sprzętu lotniczego (samolotu bojowego, śmigłowców) przez rząd polski. Istotną kwestią przy silnej konkurencji jest znalezinie niszy rynkowej na produkty lotnicze i osiągnięcie w tym obszarze rynku poziomu światowego pod względem jakości i zaawansowania technologii. To pozwoli na włączenie się krajowego przemysłu lotniczego w międzynarodowe programy lotnicze i udział w koprodukcjach. Kierunki rozwoju przemysłu lotniczego wyznaczane są poprzez zmiany dotyczące technologii, stosowanych technik, możliwości maszyn i urządzeń, wykorzystywanych procesów i systemów wytwórczych. W obszarze tym dominować będzie w najbliższych latach tzw. podejście optymalne pod względem ekonomicznym i funkcjonalnym, określane też mianem procesowo-elastycznego 2. Nacisk będzie kładziony na technologie i systemy informatyczne stosowane w rozwoju nowych wyrobów, planowaniu, zarządzaniu oraz w aplikacjach Knowledge Management, systemy sieciowe w cyklu życia produktu (projektowania, planowania, logistyki, wytwarzania, serwisu), systemy związane z automatyzacją wyrobów i procesów oraz rozwój mikrotechnologii. Przed przyszłymi konstrukcjami lotniczymi stawia się wysokie wymagania dotyczące bezpieczeństwa i niezawodności, ograniczenia wpływu warunków pogodowych na ich prace, redukcji poziomu zanieczyszczeń emitowanych do atmosfery, ograniczenia hałasu, stosowania czystej technologii przy produkcji i eksploatacji. Przyszłe innowacje produktowe w przemyśle lotniczym to samoloty pionowego startu (rotorcraft), konstrukcje o zmiennej geometrii skrzydeł, sterowce towarowe, superliniowce, samoloty naddźwiękowe 3. W konstrukcjach dla wojska przyszłość będzie należała do bezzałogowych statków latających rozpoznawczych i bojowych pozwalających atakować cele lądowe, prowadzić rozpoznanie pola walki, zwalczać wrogie samoloty i śmigłowce bez narażania zdrowia i życia pilotów. Skuteczność przebiegu procesów restrukturyzacyjnych, dostosowawczych do zmieniających się warunków, gospodarowanie, działalność innowacyjna firm - będą to główne elementy decydujące o powodzeniu firm lotniczych działających Polsce w konkurowaniu na globalnych rynkach. 2 Chlebus. E, Platformy Technologiczne nowa forma rozwoju technologicznego i gospodarczego, 3 European Aeronautics: A Vision for 2020, European Communities, Luxemburg

17 KRZYSZTOF WITKOWSKI Instytut Gospodarki Wyższej Szkoły Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie, K-Consulting Wspólne działania firm branży lotniczej - wnioski z warsztatów Zaufanie to środek zmniejszający tarcie wewnątrz systemu społecznego. Jest to niezwykle wydajny instrument; możliwość polegania na słowie partnera w interesach pozwala nam oszczędzić wielu problemów. Niestety nie jest to towar, który łatwo kupić. 4 Kenneth Arrow, ekonomista, laureat Nagrody Nobla Jednym z kluczowych wyróżników grona jest istniejąca sieć współpracy pomiędzy przedsiębiorstwami stanowiącymi części składowe grona. O ile całkowicie naturalna jest współpraca pomiędzy przedsiębiorstwami będącymi kolejnymi elementami łańcucha dystrybucji towarów i usług, gdzie sukces każdego z ogniw pośrednio zależny jest od sukcesu jego kontrahentów, to w przypadku przedsiębiorstw będących de facto bezpośrednimi konkurentami względem siebie, nawiązanie współpracy wymaga zbudowania nowej platformy porozumienia. Porozumienia opartego na zaufaniu. Francis Fukuyama właśnie zaufanie wskazuje jako główny składnik kapitału społecznego, a kapitał społeczny jako czynnik wzmacniający zdolność adaptacyjną przedsiębiorstw do zmieniających się dynamicznie warunków otoczenia. A brak zaufania wskazuje jako jedno ze źródeł spadku wydajności i konkurencyjności przedsiębiorstw 5. Słuszność poglądów w/w autorów można było bez trudu zauważyć w trakcie warsztatów prowadzonych przeze mnie w ramach forów technologicznych przedsiębiorstw branży lotniczej. Warsztaty były przeprowadzone w oparciu o metodykę stosowaną przy zarządzaniu projektami. Na całość warsztatów składały się trzy główne wątki, z których każdy był omawiany na kolejnym spotkaniu. Pierwsze spotkanie miało zdefiniowane dwa cele. Pierwszy - zwerbalizowany i podany do wiadomości uczestnikom to przeprowadzenie analizy otoczenia, w tym z wykorzystaniem macierzy interesariuszy wg 4 K. J. Arrow, The Limits of Organization, Norton, New York 1974, s.23 5 F. Fukuyama, Zaufanie Kapitał społeczny a droga do dobrobytu Wydawnictwo Naukowe PWN Warszawa-Wrocław 1997, s.43 17

18 metodologii zarządzania projektami International Project Management Association 6. Chociaż drugi cel nie był upubliczniony, bynajmniej nie był on mniej ważny przeprowadzone w formie warsztatowej spotkanie miało bowiem również za zadanie zmniejszenie dystansu pomiędzy poszczególnymi uczestnikami forów technologicznych oraz bliższe poznanie się uczestników. Sprzyjały temu zarówno bardzo trafnie dobrane do tego celu wnętrze kameralne, sprzyjające nawiązywaniu kontaktu bezpośredniego, jak i zastosowane metody aktywnej partycypacji uczestników w formie dyskusji panelowej i pracy w grupach. Na pierwszych warsztatach utworzone losowo grupy miały postawione zadanie zdefiniowania kluczowych barier rozwoju przedsiębiorstw, które mają istotny wpływ na budowę ich konkurencyjności, a tym samym możliwość tworzenia gron przedsiębiorczości. Do najczęściej wymienianych barier zaliczono: brak stabilnych uregulowań prawnych (w tym: zbyt duża ingerencja państwa w prowadzeniu działalności, niekorzystne i niestabilne prawo podatkowe, skomplikowane procedury ubiegania się o dotacje unijne, biurokracja), brak wykwalifikowanej kadry (wysokie koszty zatrudnienia specjalistów, wysokie koszty transferu wiedzy i technologii), trudności w pozyskiwaniu kapitału (w tym wysokie koszty kredytu), brak kultury współpracy. W trakcie warsztatów wskazywano również na kluczową rolę zaufania pomiędzy uczestnikami obrotu gospodarczego, jako koniecznego warunku umożliwiającego drobnym podmiotom gospodarczym skuteczne konkurowanie z organizacjami sieciowymi. Uczestnicy warsztatów, prócz definiowania barier rozwoju, mieli również za zadanie sporządzić macierz interesariuszy uwzględniając ich wpływ/władzę na rozwój przedsiębiorstwa i prawdopodobieństwo konfliktu z jego rozwojem. W tym przypadku zbieżność wniosków była niestety bardzo wysoka. Niestety, ponieważ jako główne zagrożenia dla siebie przedsiębiorcy postrzegają nie konkurencję, która co prawda była umieszczona wysoko na osi prawdopodobieństwo konfliktu, lecz stosunkowo nisko na osi wpływ/ władza. Uczestnicy warsztatów na osi wpływ/władza, jak i osi prawdopodobieństwo konfliktu umieścili polityków, których populizm tworzy już realne zagrożenie dla funkcjonowania przedsiębiorstw. Wskazywano na niejasne regulacje prawne, intensyfikację partyjnictwa w obsadzaniu stanowisk w przedsiębiorstwach państwowych i urzędach oraz rosnącą, wbrew szumnym zapowiedziom, armię urzędników, z których każdy stara się uzasadnić sens swojego istnienia wprowadzając kolejne regulacje prawne, do których przestrzegania zobowiązany jest zwykły przedsiębiorstwa. Niestety, nie jest on chroniony przed skutkami złego prawa, czy też nie- 6 Więcej informacji można uzyskać na lub 18

19 umiejętnego stosowania prawa przez przedstawicieli państwa. W świetle takich opinii, trudno się nie zgodzić ze słowami W. Churchilla, który mówił, iż jest wielu takich, którzy widzą w przedsiębiorcy wściekłego wilka, którego trzeba zabić, niewielu natomiast widzi w nim konia ciągnącego wóz. Zadaniem drugiego spotkania było zdefiniowanie celów współpracy firm w/w branży. Cele te agregowano w czterech grupach zgodnie z metodologią budowy Strategicznej Karty Wyników (SKW) 7. W perspektywie klienta wyróżniono następujące cele: poprawa jakości produktów/usług; poszerzenie palety produktów/ usług (wskaźnik: zmniejszenie przypadków reklamacji) pozyskiwanie klientów wewnętrznych i zewnętrznych (wskaźnik: poprzez np. spotkania promocyjne, bieżący informator, akcje promocyjne [określona liczba akcji, spotkań, nakładu informatorów]) W perspektywie procesów wewnętrznych zdefiniowano: stworzenie podkarpackiego indeksu firm z branży lotniczej ustalenie przejrzystych zasad współpracy w ramach stowarzyszenia (w tym solidna reprezentacja na zewnątrz) transfer wiedzy do sektora przemysłu ulepszenie zarządzania (certyfikacja, audyt wewnętrzny) wymiana doświadczeń zwiększenie bezpieczeństwa (zmniejszenie ryzyka upadłości firm) W perspektywie rozwoju uczestnicy określili następujące cele: edukacja, rozwój pracownika (wskaźnik: % wyszkolonych pracowników) wspieranie rozwoju kadr dla lotnictwa na poziomie średnim, wyższym i ponadwyższym ochrona własności intelektualnej (wskaźnik: liczba patentów) wymiana personelu pozyskanie partnerów (wskaźnik: ilu / np. rok) wspieranie rozwoju poprzez pozyskiwanie nowych członków stowarzyszenia poszerzanie sieci kontaktów aktualizowanie zasobów (m.in. wymiana sprzętu) 7 Szerzej opisana w R.S. Kaplan, D.P. Norton, Strategiczna Karta Wyników, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa

20 W perspektywie finansowej jako kluczowe zdefiniowano następujące zadania: wzrost przychodów firm klastra wzrost konkurencyjności firm (wskaźnik: np. wzrost eksportu) obniżka kosztów ~ większy zysk (wskaźnik: ile % / rok) pozyskiwanie funduszy na rozwój (wskaźnik: ilość pozyskanych funduszy w jednostce czasu) Chociaż wiele z tych celów nie spełniło zdefiniowanych wymagań odnośnie konkretności i mierzalności, niemniej jednak klarownie odzwierciedlają one oczekiwania przedsiębiorstw. Wyniki prac uczestników obydwu warsztatów stały się punktem wyjścia dla realizacji podstawowego celu trzeciego spotkania definiowania działań niezbędnych dla osiągnięcia założonych wcześniej celów. Aby to osiągnąć dokonano priorytetyzacji celów zdefiniowanych na drugim forum, a następnie sformułowano wstępną strukturę podziału prac (SPP, WBS). W czasie warsztatów podjęto dyskusję na temat struktury podziału pracy, która byłaby najlepsza dla zrealizowania trzech celów priorytetowych grona lotniczego. Były to: Pozyskanie klientów wewnętrznych i zewnętrznych Wspieranie rozwoju kadr dla lotnictwa na poziomie średnim, wyższym i ponadwyższym Transfer wiedzy do sektora przemysłu Uczestników spotkania podzielono na trzy grupy, z których każda miała za zadanie nakreślenie działań służących realizacji wybranego celu. Pierwsza grupa zaprezentowała priorytety dla transferu wiedzy do sektora przemysłu: Stworzenie podkarpackiego indeksu firm Ustalenie przejrzystych zasad współpracy Baza naukowa Dobre relacje między sektorem nauki i przemysłu Fundusze na rozwój, szkolenia Wykwalifikowana kadra Demonstratory technologii Pozyskanie partnerów Promocja Doradztwo finansowe dobrych praktyk Programy szkoleniowe adekwatne do zmian Badania stosowane - efekt praktyczny Poszerzenie sieci kontaktów Wspieranie rozwoju przez pozyskiwanie nowych członków Odpowiednie dotacje na wspieranie mechanizmów współpracy 20