IX Kongres Ekonomistów Polskich

Transkrypt

1 Mgr Marta Śmigla IX Kongres Ekonomistów Polskich Katedra Makroekonomii i Gospodarki Żywnościowej Uniwersytetu Ekonomicznego w Poznaniu EKONOMICZNE DETERMINANTY PRODUKCJI MLEKA W UNII EUROPEJSKIEJ W WARUNKACH WPR PO 2003 ROKU ECONOMIC FACTORS OF MILK PRODUCTION IN THE EUROPEAN UNION IN CONDITIONS OF CAP AFTER 2003 Streszczenie: Celem głównym rozważań było określenie zróżnicowania oraz czynników warunkujących zmienność produkcji mleka w wybranych makroregionach Unii Europejskiej. Czynniki te podzielono na trzy grupy: relacje cenowo- kosztowe, dostępność czynników produkcji oraz finansowanie zewnętrzne produkcji. Zbadanie, czy produkcja mleka determinowana jest w większym stopniu czynnikami zasobowymi, cenowymi, czy też instytucjonalnymi pozwoli na zdefiniowanie przyczyn zróżnicowania unijnego rynku mleka, a także określenie implikacji tego zróżnicowania dla sektora mleczarskiego w Polsce. Umożliwi to określenie pozycji konkurencyjnej polskiego sektora mleczarskiego na rynku działających w warunkach wspólnej polityki rolnej krajów Unii Europejskiej. Na podstawie wyników analizy czynnikowej zidentyfikowano czynniki, które miały decydujący wpływ na procesy dostosowań ekonomicznych średnio małych gospodarstw mlecznych, ale także które z wybranych makroregionów Unii Europejskiej rozwinęły się po 2004 roku najbardziej, a które pogorszyły swoją pozycję konkurencyjną. Abstract: The main objective of the paper was to determine the diversity and factors deciding of variation in milk production in selected EU macro-regions. These factors were divided into three groups: price-cost relationships, availability of production factors and the external financing. The investigation whether milk production is determined to a greater extent, by pricing, institutional or resource factors will enable to get know the reasons for the diversity of EU milk market and to determine the implications of this diversity for the dairy sector in Poland. This will determine the competitive position of Polish dairy market in the European Union. Based on the results of factor analysis it identified factors that have a decisive influence on the processes of economic adjustment of medium small dairy farms and which of European macro-regions developed after 2004 years the most, and which worsened their competitive position. Słowa kluczowe: analiza skupień, analiza czynnikowa, produkcja mleka, regiony Unii Europejskiej Key words: cluster analysis, factor analysis, milk production, regions of European Union Wstęp Unia Europejska jest tworem, charakteryzującym się zróżnicowaniem na wielu płaszczyznach, wśród których jako jedną z pierwszych wymienia się rolnictwo 1. Obok niezależnego od woli człowieka zróżnicowania warunków glebowych, klimatycznych i przyrodniczych występują także różnice w poziomie wskaźników produkcyjnych i ekonomicznych gospodarstw rolnych 2 i w dużej mierze to właśnie one decydują o przyznaniu wielomilionowego wsparcia dla poszczególnych krajów w ramach wspólnej polityki rolnej. W przypadku produkcji mleka istotne znaczenie w kształtowaniu się różnic wskaźników ekonomicznych odgrywa skala produkcji. Potwierdzają to badania zależności dochodu z zarządzania w gospodarstwach wyspecjalizowanych w chowie bydła mlecznego od wielkości stada R. Sassa, z których wynika, że sytuacja ekonomiczna gospodarstw nastawionych na produkcję mleka uwarunkowana jest jej skalą 3. Im większa skala produkcji tym gospodarstwa osiągają wyższe dochody oraz wyższą produktywność i dochodowość ziemi oraz wyższą opłatę pracy. Struktura rolnictwa w poszczególnych krajach obecnej Unii Europejskiej jest w dużej mierze skutkiem zaszłości historycznych, mających miejsce na przestrzeni wielu lat. Według W. Poczty, A. Sadowskiego i J. Średzińskiej przemiany strukturalne (...) przebiegały odmiennie we wschodniej i zachodniej części Unii Europejskiej. Kraje Europy Środkowej i Środkowo-Wschodniej, takie jak: Czechy, Słowacja, Węgry, czy kraje nadbałtyckie, poddane zostały w okresie powojennym procesowi kolektywizacji, który prowadził bezpośrednio do powstawania dużych- wielkotowarowych przedsiębiorstw. Po okresie przemian strukturalnych, jakie miały miejsce w krajach Środkowej i Wschodniej Europy, ich miejsce jest uzależnione od przyjętej w danym kraju ścieżki przekształceń własnościowych 4. W krajach Europy zachodniej natomiast procesy koncentracji produkcji wymuszane były przez sytuację rynkową. Interesujące zatem wydaje się zbadanie 1 A. Matuszczak, Podobieństwa i różnice w rozwoju regionów rolnych UE-25 próba określenia czynników prowzrostowych, [w] K. Pająk, T. Różanski (red.), Determinanty rozwoju regionów w Europie; Społeczeństwo, gospodarka, turystyka, Wyd. Poli Druk Poznań, Piła 2012, s A. Grontkowska, Zmiany w wynikach produkcyjnych i ekonomicznych gospodarstw mlecznych najsilniejszych ekonomicznie w latach w krajach Unii Europejskiej, Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G, T. 99, z. 1, R. Sass, Wielkość stada a dochód z zarządzania w gospodarstwach wyspecjalizowanych w chowie bydła mlecznego, Roczniki nauk rolniczych, Seria G, T. 93, z.2, Warszawa W. Poczta, A. Sadowski, J. Średzińska, Rola gospodarstw wielkotowarowych w rolnictwie Unii Europejskiej, Roczniki Nauk Rolniczych. Seria G, t. 95, z. 1, 2008, s. 42.

2 zróżnicowania w zakresie uzyskiwanych wyników produkcyjnych i ekonomicznych w przekroju regionalnym w szczególności w kontekście wdrożenia reform polegających na odejściu od kwotowania produkcji mleka. Określenie, w których krajach nastąpi największe pogorszenie konkurencyjności gospodarstw, a które na skutek liberalizacji rynku mleka nie sprostają wymaganiom kosztochłonnego kierunku produkcji 5, wydaje się być niewystarczające ze względu na często znaczne zróżnicowanie przestrzenne produkcji wewnętrznej w krajach Unii Europejskiej. Materiał i metody Badania zostały przeprowadzone wykorzystując dane Farm Accounting Data Network. Rachunkowość FADN to sieć danych rachunkowości gospodarstw rolnych, wymagająca dostępu do danych dotyczących dochodów, uzyskiwanych w różnego rodzaju gospodarstwach rolnych oraz do ich wyników produkcyjnych. Obowiązek stworzenia takiej sieci został nałożony na każde państwo Unii Europejskiej. Służy ona do oceny i programowania Wspólnej Polityki Rolnej. Uzyskane dane stanowią podstawę do sporządzenia przez Komisję raportów na temat sytuacji w rolnictwie oraz na poszczególnych rynkach rolnych. Corocznie opracowywane raporty przedkładane są Radzie i Parlamentowi Europejskiemu i zostają analizowane w ramach systemu, służąc do corocznego określania dochodów gospodarstw rolnych, funkcjonujących na terenie Wspólnoty, analizy działalności rolniczej oraz oceny skutków projektowanych zmian, dotyczących rolnictwa Unii Europejskiej 6. W badaniach użyto danych w przekroju regionalnym dla typu rolniczego (TF8) krowy mleczne. Spośród istniejących w latach europejskich makroregionów wybrano 94, w których występowała wymagana liczba (15) 7 gospodarstw o wielkości ekonomicznej, pozwalającej na uwzględnienie ich w rachunkowości rolnej FADN. Wielkość ekonomiczna gospodarstwa umożliwiająca uwzględnienie w metodologii FADN jest różna dla poszczególnych krajów członkowskich 8. Łącznie w badaniu uwzględniono dane z gospodarstw z 25 9 krajów członkowskich. Przeprowadzona została analiza skupień. Typologii dokonano na podstawie czterech cech z pola obserwacji FADN, opisujących badane gospodarstwa, tj. siły ekonomicznej ESU, powierzchni użytków rolnych, ilości krów mlecznych oraz średniej rocznej mleczności krów. Grupowanie gospodarstw wykonano przy użyciu metody hierarchicznej, a uzyskane wyniki przedstawiono w postaci dendrogramu (por. rys. 1). Spośród możliwych do zastosowania technik wykorzystano procedurę aglomeracyjną, w której na początku analizy każdy obiekt stanowi odrębne skupienie, a następnie najbliższe sobie obiekty łączone są w nowe skupienia (tzw. grupy wyższego rzędu), aż do uzyskania jednego skupienia 10. Odległości między skupieniami powstałymi z połączonych obiektów określone zostały przy wykorzystaniu metody Warda, która szacuje odległości między skupieniami na podstawie analizy wariancji. Dzięki tej procedurze wyszczególniono 5 grup regionów, w których gospodarstwa mleczne charakteryzują się podobnymi cechami tj. podobną wielkością ekonomiczną, powierzchnią wykorzystywanych gruntów ornych, ilością krów mlecznych oraz średnią roczną mlecznością krów. W dalszej kolejności poddane zostały analizie porównawczej średnie wybranych wyników ekonomicznych i produkcyjnych dla powstałych skupień. Uznano, że w powstałych skupieniach produkcja winna być warunkowana podobnymi cechami wobec czego zdecydowano o przeprowadzeniu analizy czynnikowej w ramach poszczególnych grup w formie dynamicznej dla 2 okresów i 2009 roku, aby określić jakie cechy miały największy wpływ na kondycję gospodarstw mlecznych oraz które regiony poprawiły, a które pogorszyły swoje pozycje konkurencyjne pod względem produkcji mleka. Niniejsze opracowanie dotyczy IV grupy typologicznej, w której znajdują się 3 spośród 4 polskich makroregionów. Procedurę analizy czynnikowej można podzielić na 2 zasadnicze etapy: wyodrębnienie czynników i ich rotacja oraz interpretacja wyróżnionych układów cech, tworzących owe czynniki 11. Etap pierwszy rozpoczyna się od zebrania pomiarów pewnej ilości zmiennych (cech) charakteryzujących badane jednostki. W poniższej analizie jest to 17 euroregionów o średnio małych gospodarstwach mlecznych dla 2009 roku oraz 16 euroregionów dla roku Następnie oblicza się wszystkie możliwe współzależności między wynikami pomiarów, poprzez utworzenie macierzy korelacji, eliminując przy tym zmienne wykazujące minimalne związki z pozostałymi. Kolejnym krokiem jest wybór wariantu modelu czynnikowego spośród analizy głównych komponentów oraz właściwej analizy czynnikowej 13. Wykorzystana w 5 A. Parzonko, Rozwój czy zaniechanie produkcji mleka w przeciętnych polskich gospodarstwach mlecznych? - rozważania modelowe, Roczniki Nauk Rolniczych. Seria G, t. 97, z. 4, 2010, s dostęp dn L.Goraj, S.Mańko, R. Sass, Z. Wyszkowska, Rachunkowość rolnicza. Wydawnictwo Difin, Warszawa 2004, s Rozporządzenie Komisji nr 730/2004 z 19 kwietnia 2004 zmieniające Rozporządzenie nr 1859/82 dotyczące wyboru gospodarstw dla ustalania dochodów gospodarstw rolnych z powodu przyłączenia Cypru, Estonii, Litwy, Łotwy, Malty, Polski, Republiki Czeskiej, Słowacji, Słowenii i Węgier do Unii Europejskiej. 9 Bez Cypru i Grecji, gdzie ze względu na zbyt małą liczbę gospodarstw w próbie, zgodnie z zasadą tajności, opublikowanie uśrednionych wyników nie było możliwe 10 W. Ostasiewicz (red.), Statystyczne metody analizy danych, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 1999,s A. Czyżewski, Ekonomiczne podstawy procesów urbanizacji wsi w Polsce Ludowej, Poznań s W regionie Languedoc-Roussillon w 2004 ze względu na zbyt małą liczbę gospodarstw w próbie, zgodnie z zasadą tajności, opublikowanie uśrednionych wyników nie było możliwe. 13 W obu przypadkach zmierza się do wyodrębnienia tzw. czynników wspólnych, które leżą u podłoża zmienności wszystkich cech poddanych analizie. Różnica polega na tym, że we właściwej analizie czynnikowej rozbija się całkowitą zmienność układu obserwacji na część wyjaśnianą przez czynniki wspólne i czynnik specyficzny, związany tylko z jedną określoną zmienną.

3 niniejszych rozważaniach, analiza głównych komponentów, zwana również analizą składowych głównych nie uwzględnia istnienia czynnika specyficznego i rozkłada całkowity zasób zmienności tylko na czynniki wspólne 14. Specjalizacja produkcji mleka w Unii Europejskiej. Typologia regionów W wyniku przeprowadzonej analizy skupień spośród 94 regionów poddanych analizie uzyskano pięć wewnętrznie jednorodnych grup regionów (por. rys 1). W ramach uzyskanych skupień zgrupowano regiony, w których gospodarstwa mleczne charakteryzują się podobną wielkością ekonomiczną ESU, zbliżoną powierzchnią wykorzystywanych gruntów ornych, podobną ilością krów mlecznych oraz średnią roczną mlecznością krów. Uzyskano w ten sposób grupy regionów o gospodarstwach mlecznych: - bardzo dużych- grupa typologiczna I (średnio 159,08 ESU, o największej powierzchni użytków rolnych (143,60 ha) i ilości krów (ponad 100 krów na gospodarstwo) oraz o najwyższej rocznej mleczności krów- niemal 8134 kg), - dużych- grupa typologiczna II (średnio 88,94 ESU, o względnie dużej powierzchni użytków rolnych (77,36 ha) i ilości krów mlecznych (66,17 szt.) oraz mleczności na średnim poziomie około 7050 kg rocznie), - średnio dużych- grupa typologiczna III (średnio 59,09 ESU, gospodarujących na niemal 62 ha użytków rolnych, posiadających średnio nieco ponad 44 krowy o średniej mleczności około 6170 kg rocznie), - średnio małych- grupa typologiczna IV (średnio 38,16 ESU, o powierzchni użytków rolnych na poziomie 50 ha, posiadających średnio około 35 krów mlecznych o mleczności na poziomie 4891 kg rocznie) i - małych- grupa typologiczna V (średnio 4,54 ESU, gospodarujących na stosunkowo najmniejszym areale- zaledwie około 10 ha, posiadających średnio zaledwie około 10 krów o najmniejszej mleczności- na średnim poziomie około 3592 kg rocznie) (por. tab. 1). Wśród skupień regionów o gospodarstwach bardzo dużych (I grupa typologiczna), dużych (II grupa typologiczna) i średnio dużych (III grupa typologiczna) przeważały względnie bogatsze regiony krajów UE- 15 (por. tab. 2). Natomiast wśród grup regionów o gospodarstwach średnio małych (IV grupa typologiczna) i małych (V grupa typologiczna) zdecydowanie dominowały regiony z krajów UE-10. W przypadku regionów o gospodarstwach średnio małych (IV grupa typologiczna) zdecydowano o konieczności przedstawienia średnich wyników także z wyłączeniem Słowacji, która znacząco zawyżała wielkość ekonomiczną (o ponad 3 ESU dla całej grupy), powierzchnię użytków rolnych (o ponad 42 ha dla całej grupy), jak i ilość krów mlecznych (o prawie 6 krów na gospodarstwo). Nie mogła jednak zostać ona przyporządkowana do grup regionów o gospodarstwach bardzo dużych (grupa I), dużych (grupa II) lub średnio dużych (grupa III) ze względu na niskie wartości wydajności mlecznej krów, charakterystyczne dla pozostających w słabej kondycji gospodarek rolniczych krajów posocjalistycznych. Rys 1. Typologia regionów Unii Europejskiej według skali i efektywności produkcji oraz siły ekonomicznej gospodarstw typu rolniczego (TF8) krowy mleczne w 2009 r Diagram drzewa Metoda Warda Odległ. euklidesowa Odległość wiąz (0842) Sud-Muntenia (0800) Malopolska an (0846) Centru (0836) Yugoiztochen (0845) Nord-Vest (0835) Yuzhen tsentr (0833) Severoiztoche (0841) Sud-Est (0832) Severen tsent (0834) Yugozapaden (0840) Nord-Est (0843) Sud-Vest-Olte (0831) Severozapaden (0795) Mazowsze and (0820) Slovenia (0775) Lithuania (0291) Lazio (0201) Languedoc-Rou (0785) Pomorze and M (0770) Latvia (0380) Ireland (0193) Auvergne (0184) Limousin (0810) Slovakia (0192) Rhônes-Alpes (0133) Haute-Normand (0790) Wielkopolska (0780) Malta (0765) Észak-Alföld (0540) Baleares (0151) Lorraine (0766) Dél-Alföld (0182) Aquitaine (0090) Bayern (0441) Northern Irel (0660) Austria (0260) Emilia-Romagn (0132) Picardie (0080) Baden-Württem (0745) Czech Republi (0153) Franche-Comté (0242) Alto-Adige (0510) Cantabria (0650) Açores (0243) Veneto (0183) Midi-Pyrénées (0131) Champagne-Ard (0244) Friuli-Venezi (0141) Nord-Pas-de-C (0135) Basse-Normand (0343) Wallonie (0115) Sachsen-Anhal (0114) Sachsen (0113) Mecklenburg-V (0116) Thueringen (0112) Brandenburg (0720) Skogs-och mel (0710) Slattbygdslan (0690) Pohjanmaa (0050) Nordrhein-Wes (0030) Niedersachsen (0360) The Netherlan (0010) Schleswig-Hol (0535) Cataluna (0670) Etela-Suomi (0515) Pais Vasco (0700) Pohjois-Suomi (0680) Sisa-Suomi (0520) Navarra (0370) Denmark (0630) Ribatejo e Oe (0421) Wales (0162) Pays de la Lo (0152) Alsace (0500) Galicia (0230) Lombardia (0545) Castilla-León (0575) Andalucia (0163) Bretagne (0060) Hessen (0411) England-North (0730) Lan i norra (0505) Asturias (0615) Norte e Centr (0100) Saarland (0431) Scotland (0413) England-West (0412) England-East (0755) Estonia (0134) Centre (0350) Luxembourg (0070) Rheinland-Pfa (0164) Poitou-Charen (0341) Vlaanderen 14 A. Czyżewski, Ekonomiczne podstawy procesów urbanizacji wsi w Polsce Ludowej, Poznań 1983, s oraz A. Czyżewski, Miasta wielkopolski w Polsce Ludowej, op. cit., s.29-30

4 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych FADN Tabela 1. Średnie wartości badanych cech w poszczególnych skupieniach gospodarstw mlecznych FADN w regionach Unii Europejskiej w 2009 r. Grupy typologiczne Grupa I Grupa II Grupa III Grupa IV Grupa V Cechy Wielkość Ekonomiczna (ESU) 159,08 88,54 59,09 41,17 (* 38,16) 4,54 Powierzchnia użytkowanych 143,60 77,36 61,69 92,66 (* 50,03) 10,61 użytków rolnych (ha) Udział gruntów dzierżawionych w 70,23 60,29 76,60 80,64 (* 62,15) 63,03 powierzchni użytkowanych użytków rolnych (%) Krowy mleczne (LU****) 100,861 66,17 44,343 40,65 (* 34,76) 9,84 Pozostałe bydło (LU****) 65,56 44,21 33,66 27,44 (*23,44) 3,96 Wydajność mleczna (kg/kr) 8133, , , ,75 (*5225,63) 3591,59 Powierzchnia UR na jedną krowę 1,42 1,17 1,39 2,28 (* 1,44) 1,08 (ha) Nakłady pracy ogółem (AWU**) 3,86 2,17 2,00 3,31(* 1,78) 1,95 Nakłady pracy własnej (FWU**) 1,56 1,61 1,46 1,46 (* 1,55) 1,48 Nakłady pracy najemnej (AWU**) 2,30 0,56 0,54 1,85 (*0,23) 0,47 Udział pracy najemnej w nakładach 59,50 25,75 27,17 55,90 (* 12,72) 24,24 pracy ogółem Wartość dodana netto na osobę 26956, , , , ,54 pełnozatrudnioną (eur/awu**) (*14178,88) Koszty w przeliczeniu na 1 ESU 2417, , , ,21 (*2037,6) 2583,64 Poziom dopłat (bez inwestycji) w 532,34 339,28 405,51 836,20 (*437,59) 475,68 przeliczeniu na 1 ESU (EUR) * z wyłączeniem Słowacji **AWU- (annual work unit) całkowite nakłady pracy ludzkiej wyrażone w jednostkach przeliczeniowych pracy (osobach pełnozatrudnionych) = 2200 godzin na rok *** FWU- (family work unit) jednostka przeliczeniowa pracy członków rodziny **** LU- (livestock unit) jednostka przeliczeniowa zwierząt (krowy mleczne=1, czyli =szt.) Źródło: opracowanie własne na podstawie Największy udział gruntów dzierżawionych w powierzchni użytkowanych użytków rolnych odnotowano w grupie regionów o gospodarstwach średnio dużych (III grupa typologiczna) i wynosił on niemal 77%, natomiast najmniejszy wynoszący nieco ponad 60% zaobserwowano w grupie regionów o gospodarstwach dużych (II grupa typologiczna). Biorąc pod uwagę powierzchnię użytkowanych użytków rolnych przypadających na 1 krowę największe wartości uzyskały regiony o gospodarstwach bardzo dużych (I grupa typologiczna- 1,42 ha/krowę) i średnio małych (IV grupa typologiczna- 1,08 ha/krowę). Największe nakłady pracy ogółem odnotowano w regionach o gospodarstwach bardzo dużych i wynosiły one 3,86 AWU, podczas gdy najniższe nakłady pracy ogółem zaobserwowano w grupie regionów o gospodarstwach małych. Ponadto największy udział pracy najemnej w całkowitych nakładach pracy występował w grupie regionów o gospodarstwach dużych (I grupa typologiczna) i wynosił aż 59,5%, minimalny natomiast w grupie regionów o gospodarstwach średnio małych (grupa IV)- 12,72% z wyłączeniem Słowacji. Największą (27903,00 EUR) wartość dodana netto na osobę pełnozatrudnioną uzyskiwały gospodarstwa w regionach z grupy II, a najmniejszą (2835,54) małe gospodarstwa w regionach z grupy V. Największe (2583,64 EUR) koszty ogółem w przeliczeniu na 1 ESU odnotowano w grupie V a najmniejsze (1931,83) w grupie II. Natomiast najmniejszy spośród badanych poziom dopłat bez inwestycji w przeliczeniu na 1 ESU (339,28 EUR) uzyskały duże gospodarstwa w regionach z grupy II, a największy (532,34 EUR) w grupie I. Identyfikacja czynników determinujących produkcję mleka w regionach Unii Europejskiej w latach Poniższe badania mają na celu przedstawienie dostosowań ekonomicznych gospodarstw mlecznych z IV grupy typologicznej po rozszerzeniu Unii Europejskiej w 2004 roku. Celem ukazania zmian w czynnikach wpływających na rozwój średnio małych gospodarstw mlecznych w regionach Unii Europejskiej zastosowano analizę czynnikową w formie dynamicznej dla dwóch okresów (2004 i 2009). Punktem wyjścia było zatem stworzenie macierzy obserwacji, którą stanowi zaczerpnięty z FADNu zbiór wskaźników, ilustrujących różnorodne cechy w gospodarstwach mleczarskich euroregionów w latach 2004 i Przeprowadzona analiza korelacji zmiennych ukazała, że istnieją między nimi istotne związki, charakteryzujące się wysoką złożonością. W przypadku badanej zbiorowości gospodarstw mleczarskich euroregionów wartość krytyczna dla α=0,01 wynosi 0, , wobec czego wszystkie -0, r 0, można uznać za nieistotne ze względu na cele pracy. Aby wyodrębnić podstawowe układy cech wzajemnie 15 Obliczono jako średnią przy pomocy kalkulatora prawdopodobieństwa w programie Statistica dla N=17 i N=16

5 zależnych zastosowana została metoda ich grupowania oparta o kryterium maksymalnej korelacji. W ujęciu analizy czynnikowej dostosowania ekonomiczne po wstąpieniu do Unii Europejskiej wyznaczono za pomocą 16 cech dla roku 2009 i 15 wskaźników dla roku W przypadku badanej zbiorowości gospodarstw mleczarskich w euroregionach wyodrębniono na podstawie analizy wykresów osypiska 16 zarówno dla 2004 i 2009 roku, 3 niezależne od siebie czynniki, wyjaśniające ponad 80% zasobu zmienności wspólnej w odniesieniu do każdej z analiz. Uznano, że tak wysoki procent wykorzystania zmienności skumulowanej pozwala na oparcie analizy zaledwie na owych 3 czynnikach. Strukturę tego rozwiązania przedstawiono w tabeli 2. Celem zawężenia zakresu czynników oraz ujednolicenia ich charakteru rozwiązanie poddano omówionej wcześniej procedurze rotacji, wykorzystując do dalszych analiz rozwiązanie uzyskane za pomocą metody analitycznej Varimax w wersji surowej. Tabela 2. Rozwiązanie czynnikowe dla 2004 i 2009 roku Czynnik Wartość własna macierzy Udział w wykorzystaniu zmienności (w %) korelacji Wspólnej Skumulowanej F 1 7,49 7,71 46,83 45,36 46,83 45,36 F 2 3,42 3,49 21,35 20,55 68,18 65,91 F 3 3,51 2,99 21,96 17,65 90,14 83,56 Źródło: opracowanie własne na podstawie Na przestrzeni badanego okresu zaznaczył się spadek udziału wszystkich trzech czynników w ogólnym zasobie zmienności cech. Spadek udziału danego czynnika w wykorzystaniu zmienności jest równoznaczny ze zmniejszeniem jego wagi i jednorodności. 17 Przechodząc do szczegółowej charakterystyki za wiodący należy uznać czynnik pierwszy (F 1 ), gdyż wyjaśnia on największy zasób badanej zmienności wspólnej. Przedstawiona w kategoriach istotności cech, jego konstrukcja składa się z podstawowych danych, określających dostępność czynników wytwórczych w średnio małych gospodarstwach mleczarskich w euroregionach 18. Dostępność czynników wytwórczych (F 1 ) Struktura cech tworzących czynnik F 1 oraz przypisanych im wag wskazuje, że dostępność czynników wytwórczych średnio małych gospodarstw mlecznych w euroregionach warunkowana była głównie nakładami pracy ogółem, powierzchnią użytkowanych użytków rolnych oraz średnią wartością kapitału gospodarstwa rolnego. Warto zauważyć, że w badanym okresie na względnie stałym poziomie utrzymywał się wpływ kosztów ogółem na dostępność czynników produkcji. Należy w tym miejscu odnotować negatywny wpływ inwestycji netto, a co za tym idzie zmiany wartości kapitału własnego, które okazały się silnymi destymulantami dostępności czynników produkcji. Wartość wpływu uległa jednak zmniejszeniu w 2009 roku w porównaniu do roku 2004, przez co można wnioskować, że nie czyniono wówczas aż tak dużych inwestycji, które mogłyby znacząco naruszyć budżet gospodarstw (por tab. 3). W roku 2009 znaczenia dla dostępności czynników produkcji nabrały dopłaty do produkcji zwierzęcej ogółem przy jednoczesnym spadku znaczenia aktywów ogółem i kapitału własne, co pozwala przypuszczać, że mimo wcześniej przeprowadzonych inwestycji i modernizacji gospodarstwa mleczne nie poradziłyby sobie bez interwencji na unijnym rynku mleka. W roku 2009 duży wpływ na dostępność czynników produkcji w średnio małych gospodarstwach mlecznych miała również liczba krów mlecznych, co może świadczyć o świadomości istniejących w produkcji mleka korzyści skali i związanej z nimi konieczności powiększania stada celem poprawy swojej sytuacji konkurencyjnej w perspektywie zniesienia kwot mlecznych w 2015 roku. Tabela 3. Dostępność czynników produkcji w średnio małych gospodarstwach mleczmych w euroregionach w latach 2004 i 2009 (konstrukcja czynnika F 1 ) Lp. Nazwa cechy Ładunek czynnikowy Nakłady pracy ogółem (SE010) 0, , Powierzchnia użytkowanych użytków rolnych (SE025) 0, , Koszty ogółem (SE270) 0, , Aktywa ogółem (SE436) 0, , Kapitał własny (SE501) 0, , Zmiana wartości kapitału własnego (SE506) -0, , Średnia wartość kapitału gospodarstwa rolnego (SE510) 0, , Inwestycje netto (SE 521) -0, , Krowy mleczne (SE - 0, Dopłaty do produkcji zwierzęcej -0, , Wykresy osypiska przedstawiają zasób zmienności wspólnej wyjaśniany przez poszczególne czynniki. 17 A. Czyżewski, Miasta wielkopolski w Polsce Ludowej. Ekonomiczno- demograficzne podstawy rozwoju w okresie , PWN, Warszawa- Poznań 1976, s Kryterium, które zadecydowało o kolejności zmiennych w ramach danego czynnika, jest wielkość ładunku czynnikowego w 2005 roku

6 Tabela 4. Pozycja euroregionów o średnio małych gospodarstwach mlecznych według dostępności czynników produkcji (F1) w latach 2004 i 2009 Region 2004 Lp 2009 Lp (0810) Słowacja 3, , (0540) Baleary 0, , (0201) Languedoc-Roussillon - - 0, (0193) Auvergne -0, , (0184) Limousin -0, , (0770) Łotwa -0, , (0795) Mazowsze i Podlasie -0, , (0133) Haute-Normandie -0, , (0775) Litwa -0, , (0820) Słowenia -0, , (0291) Lazio 0, , ) Pomorze i Mazury -0, , (0380) Irlandia -0, , (0192) Rhônes-Alpes -0, , (0790)Wielkopolska i Śląsk -0, , (0765) Észak-Alföld -0, , (0780) Malta 0, , Konstrukcja skali porównawczej polegała na uporządkowaniu regionów począwszy od tych o największej dostępności czynników produkcji kończąc na najgorszych względem wartości dla roku Jak się okazało największą dostępnością czynników produkcji w badanym okresie charakteryzowały się Słowacja, hiszpańskie Baleary, oraz francuskie regiony Languedoc- Roussillion, Auvergne i Limousin. Najgorsze wartości natomiast uzyskała Malta i węgierski Észak-Alföld. Pozytywnym zjawiskiem dla Polski wydaje się być przesunięcie Mazowsza i Podlasia z 15 pozycji zajmowanej w 2004 roku na wysoką, 7 lokatę. Względnie stałą pozycję utrzymywały zarówno Pomorze i Mazury (12 lokata) jak i Wielkopolska i Śląsk (14, 15 miejsce). Niższe wartości dla tych regionów mogą być tłumaczone dużymi inwestycjami związanymi z przeprowadzaną w tych regionach modernizacją gospodarstw. Wśród regionów, które poprawiły swą dostępność czynników produkcji na tle pozostałych, w dużej mierze przez koncentrację produkcji i poprawę sytuacji finansowej gospodarstw na tamtych terenach, można wymienić framcuską Haute- Normandie, Łotwę, Mazowsze i Podlasie oraz Litwę. Największe względne spadki zanotowało natomiast włoskie Lazio, Malta, węgierski Észak-Alföld oraz Irlandia. Trzeba jednak pamiętać, że wartości czynnikowe są relatywne i nie wolno ich absolutyzować, a ogólne zasady zajmowania wysokich bądź niskich miejsc są ważniejsze od pozycji zajmowanych przez dane jednostki. Relacje rynkowe (cenowo- kosztowe) (F 2 ) Na drugi z wyodrębnionych czynników (F2) przypadało w 2004 roku 21,35% zasobu zmienności wspólnej. W roku 2009 udział ten nieco zmalał i stanowił 20,55%. Reprezentują go zmienne przedstawiające relacje cenowo kosztowe w średnio małych gospodarstwach mleczarskich w euroregionach w latach 2004 i 2009, wśród których największy wpływ mają: wartość dodana netto na osobę pełnozatrudnioną ogółem i dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego na osobę pełnozatrudnioną nieopłaconą (por. tab. 5). W konstrukcji czynnika F2 widać, że inwestycje w latach późniejszych miały negatywny wpływ na relacje cenowo kosztowe w średnio małych gospodarstwach mlecznych w euroregionach, co ściśle wiąże się ze zmniejszeniem wpływu dopłat do produkcji zwierzęcej. Warto jednak zauważyć, że w badanym okresie na względnie stałym poziomie utrzymywał się wpływ na relacje cenowo kosztowe salda podatku VAT (z wyłączeniem podatku VAT od inwestycji). Tabela 5. Relacje cenowo- kosztowe w średnio małych gospodarstwach mleczarskich w euroregionach w latach 2004 i 2009 (konstrukcja czynnika F 1 ) Lp. Nazwa cechy Ładunek czynnikowy Saldo podatku VAT (z wyłączeniem inwestycji ) (SE395) 0, , Wartość dodana netto na osobę pełnozatrudnioną ogółem (SE425) 0, , Dochód z rodzinnego gospodarstwa rolnego na osobę 0, , pełnozatrudnioną nieopłaconą (SE430) 4. Dopłaty do produkcji zwierzęcej (SE615) 0, , Inwestycje netto (SE521) 0, ,615099

7 Tabela 6. Pozycja regionów UE o gospodarstwach średnio małych według relacji cenowo kosztowych (F2) w latach 2004 i 2009 Region 2004 Lp Lp. (0540) Baleary 2, , (0291) Lazio 0, , (0380) Irlandia 1, , (0780) Malta 0, , (0193) Auvergne -0, , (0184) Limousin -0, , (0810) Słowacja -0, , (0201) Languedoc-Roussillon , (0192) Rhônes-Alpes 0, , (0795) Mazowsze i Podlasie -0, , ) Pomorze i Mazury -0, , (0790) Wielkopolska i Śląsk -0, , (0775) Litwa -0, , (0770) Łotwa -0, , (0820) Słowenia -0, , (0765) Észak-Alföld -0, , (0133) Haute-Normandie 0, , Podobnie jak w przypadku pierwszego czynnika konstrukcja skali porównawczej polegała na uporządkowaniu regionów począwszy od tych o najlepszych relacjach cenowo kosztowych gospodarczej kończąc na najgorszych względem wartości dla roku Analizując powyższą tabelę (por. tab. 6) można zauważyć, że większość regionów znajduje się pod średnią (średnia ~0), co może świadczyć o dużym zróżnicowaniu i silnej, odbiegającej od reszty stawki, pozycji zaledwie czterech regionów ze ścisłej czołówki. Należy zwrócić uwagę, że pod średnią znajdują się gospodarstwa z regionów nowych krajów członkowskich, co świadczy o ich zacofaniu i niskiej pozycji konkurencyjnej względem krajów 15stki. Najlepsze relacje cenowo kosztowe w całym badanym okresie odnotowano na hiszpańskich Balearach, we włoskim Lazio, w Irlandii i na Malcie. Polskie regiony charakteryzują się zbliżonymi relacjami cenowo kosztowymi i wszystkie polepszyły swoje pozycje konkurencyjne względem roku 2004 wśród badanych regionów o gospodarstwach średnio małych. Stosunkowo najgorsze relacje cenowo kosztowe występowały we francuskiej Haute- Normandie, węgierskim Észak-Alföld, w Słowenii i na Łotwie. Wśród regionów, które poprawiły swoje relacje cenowo kosztowe na pierwszy plan wysuwają się polskie regiony, w szczególności Mazowsze i Podlasie, które przesunęło się aż o 6 pozycji względem roku Największe relatywnie spadki odnotowano we francuskiej Haute- Normandie i węgierskim Észak-Alföld. Finansowanie zewnętrzne produkcji mleka (F 3 ) Trzeci z kolei czynnik wyjaśnia odpowiednio 21,96 i 17,65 % zmienności wspólnej dla roku 2004 i Po analizie składowych czynnika postanowiono, że zawarte w nim cechy można określić jako finansowanie zewnętrzne produkcji w średnio małych gospodarstwach mlecznych w regionach UE w latach 2004 i W roku 2004 na czynnik ludzki, określony przez finansowanie zewnętrzne produkcji w średnio małych gospodarstwach mlecznych w euroregionach, największe znaczenie miały zobowiązania ogółem oraz kredyty długo i średnioterminowe, związane z przeprowadzanymi w tym okresie dużymi inwestycjami na modernizację gospodarstw wymuszoną dostosowaniem warunków do standardów unijnych. Natomiast w roku 2009, kiedy działalność inwestycyjna gospodarstw z badanej grupy nieco wygasła, największe znaczenie miały kredyty krótkoterminowe, pokrywające koszty działalności operacyjnej gospodarstw. Należy jednak zauważyć, iż na przestrzeni badanego okresu wpływ finansowania zewnętrznego na kondycję ekonomiczną średnio małych gospodarstw w regionach UE stracił na znaczeniu. Tabela 7. Finansowanie zewnętrzne produkcji w średnio małych gospodarstwach mleczarskich w euroregionach w latach 2004 i 2009 (konstrukcja czynnika F 1 ) Lp. Nazwa cechy Ładunek czynnikowy Zobowiązania ogółem (SE485) 0, , Kredyty długo I średnioterminowe (SE490) 0, , Kredyty krótkoterminowe (SE495) 0, ,776104

8 Tabela 8. Pozycja regionów UE o gospodarstwach średnio małych według wpływu czynnika ludzkiego (F3) w latach 2004 i 2009 Region 2004 Lp 2009 Lp (0780) Malta -0, , (0133) Haute-Normandie 1, , (0380) Irlandia 0, , (0192) Rhônes-Alpes 1, , (0810) Słowacja 0, , (0184) Limousin 1, , (0193) Auvergne 1, , (0790) Wielkopolska i Śląsk -0, , (0765) Észak-Alföld -0, , (0291) Lazio -1, , (0201) Languedoc-Roussillon , ) Pomorze i Mazury -0, , (0820) Słowenia -0, , (0540) Baleary -0, , (0770) Łotwa -0, , (0795) Mazowsze i Podlasie -0, , (0775) Litwa -0, , Wzorem dwóch pierwszych czynników konstrukcja skali porównawczej polegała na uporządkowaniu regionów począwszy od tych o największym wpływie finansowania zewnętrznego produkcji w średnio małych gospodarstwach w euroregionach kończąc na najgorszych względem wartości dla 2009 roku. Największe finansowanie zewnętrzne produkcji wśród średnio małych gospodarstw w euroregionach odnotowano na Malcie, we francuskich regionach Haute- Normandie, Rhônes-Alpes i Limousin, w Irlandii i Słowacji. Najmniejszy natomiast w mniej zamożnych regionach nowych państw członkowskich- na Litwie, Łotwie i Mazowszu i Podlasiu, które bazują na dobrych warunkach naturalnych do produkcji mleka, sprzyjającym ekstensywnej produkcji wysokiej jakości surowca. W ciągu badanego okresu wpływ finansowania zewnętrznego na kondycję ekonomiczną średnio małych gospodarstw wzrósł najbardziej na Malcie, w Wielkopolsce i na Śląsku oraz we włoskim Lazio. Mogło się to wiązać z przeprowadzanymi w badanym okresie inwestycjami, modernizacją gospodarstw oraz powiększaniem skali produkcji. Podsumowanie Formułując wnioski z powyższych rozważań można powiedzieć, że produkcja mleka w średnio małych gospodarstwach mlecznych w latach determinowana była w największym stopniu czynnikami zasobowymi, dalej na podobnym poziomie relacjami cenowo- kosztowymi i finansowaniem zewnętrznym produkcji. Pozytywnym zjawiskiem dla Polski wydaje się być przesunięcie Mazowsza i Podlasia z 15 pozycji zajmowanej w 2004 roku na wysoką, 7 lokatę pod względem dostępności czynników produkcji spowodowane w dużej mierze koncentracją produkcji i relatywną poprawą sytuacji finansowej gospodarstw. Względnie stałą pozycję utrzymywały w ramach tego czynnika zarówno Pomorze i Mazury, jak i Wielkopolska i Śląsk. Niższe wartości dla tych regionów mogą być tłumaczone dużymi inwestycjami związanymi z przeprowadzaną w tych regionach modernizacją gospodarstw. Wszystkie badane polskie regiony charakteryzują się zbliżonymi relacjami cenowo kosztowymi i wszystkie polepszyły swoje pozycje konkurencyjne względem roku 2004 wśród regionów o gospodarstwach średnio małych. Największy wpływ czynnika ludzkiego na kondycję ekonomiczną średnio małych gospodarstw mlecznych w Polsce, reprezentowany przez finansowanie zewnętrzne produkcji, odnotowano w Wielkopolsce i na Śląsku, co jest ściśle związane z występującym tam modelem produkcji intensywnej. Najmniejszy natomiast na Mazowszu i Podlasiu, gdzie warunki naturalne sprzyjają produkcji ekstensywnej. Można przeto stwierdzić iż polskie regiony umocniły swoją pozycję konkurencyjną na tle pozostałych we wszystkich badanych zakresach. Przeprowadzona analiza skupień dowodzi, iż występuje znaczne zróżnicowanie wewnętrzne gospodarstw mlecznych w krajach Unii Europejskiej, co potwierdza potrzebę badania problemu w skali regionów. Zróżnicowanie badanych gospodarstw mlecznych determinowane jest przede wszystkim położeniem regionów, wielkością ekonomiczną gospodarstw mlecznych oraz efektywnością produkcji mleka. Najlepsze średnio wyniki produkcyjne i ekonomiczne (stosunek wartości dodanej netto na osobę pełnozatrudnioną do kosztów ogółem w przeliczeniu na 1 ESU) w 2009 r. osiągały gospodarstwa duże zlokalizowane w bardziej rozwiniętej i stosunkowo bogatszej Europie Zachodniej, gdzie w wyniku zaszłości historycznych procesy koncentracji agrarnej wymuszone były przez bodźce rynkowe. Najgorsze wyniki natomiast

9 osiągały drobne gospodarstwa z Małopolski i Pogórza oraz regionów Bułgarii i Rumunii, które zostały włączone do Unii Europejskiej w 2007 roku, w związku z czym dopiero od niedawna doświadczają subsydiowania na poziomie innych krajów członkowskich. Należy mieć jednak świadomość, iż wykorzystane w powyższej analizie dane gospodarstw FADN dotyczą wybranych, najsilniejszych ekonomicznie gospodarstw, zatem sytuacja ekonomiczna gospodarstw mlecznych niespełniających wymogów kwalifikacyjnych do FADN w perspektywie likwidacji kwotowania produkcji mleka może nie pozwolić im na sprostanie konkurencji ze strony większych producentów. Literatura: Czyżewski A., Ekonomiczne podstawy procesów urbanizacji wsi w Polsce Ludowej, Poznań 1983, Czyżewski A., Miasta wielkopolski w Polsce Ludowej. Ekonomiczno- demograficzne podstawy rozwoju w okresie , PWN, Warszawa- Poznań 1976, Matuszczak A., Podobieństwa i różnice w rozwoju regionów rolnych UE-25 próba określenia czynników prowzrostowych, [w] K. Pająk, T. Różanski (red.), Determinanty rozwoju regionów w Europie; Społeczeństwo, gospodarka, turystyka, Wyd. Poli Druk Poznań, Piła 2012, Goraj L., Mańko S., Sass R., Wyszkowska Z., Rachunkowość rolnicza. Wydawnictwo Difin, Warszawa 2004, Grontkowska A., Zmiany w wynikach produkcyjnych i ekonomicznych gospodarstw mlecznych najsilniejszych ekonomicznie w latach w krajach Unii Europejskiej, Roczniki Nauk Rolniczych, Seria G, T. 99, z. 1, 2012, 2007, Ostasiewicz W. (red.), Statystyczne metody analizy danych, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 1999, Parzonko A., Rozwój czy zaniechanie produkcji mleka w przeciętnych polskich gospodarstwach mlecznych? - rozważania modelowe, Roczniki Nauk Rolniczych. Seria G, t. 97, z. 4, 2010, Poczta W., Sadowski A., Średzińska J., Rola gospodarstw wielkotowarowych w rolnictwie Unii Europejskiej, Roczniki Nauk Rolniczych. Seria G, t. 95, z. 1, 2008, Sass R., Wielkość stada a dochód z zarządzania w gospodarstwach wyspecjalizowanych w chowie bydła mlecznego, Roczniki nauk rolniczych, Seria G, T. 93, z.2, Warszawa 2007, dostęp dn , Rozporządzenie Komisji nr 730/2004 z 19 kwietnia 2004 zmieniające Rozporządzenie nr 1859/82 dotyczące wyboru gospodarstw dla ustalania dochodów gospodarstw rolnych z powodu przyłączenia Cypru, Estonii, Litwy, Łotwy, Malty, Polski, Republiki Czeskiej, Słowacji, Słowenii i Węgier do Unii Europejskiej.