EFEKTYWNOŚĆ PRODUKCJI MLEKA W GOSPODARSTWACH NALEŻĄCYCH DO EUROPEJSKIEGO STOWARZYSZENIA PRODUCENTÓW MLEKA (EUROPEAN DAIRY FARMERS) W 2004 ROKU

Transkrypt

1 FOLIA UNIVERSITATIS AGRICULTURAE STETINENSIS Folia Univ. Agric. Stetin. 2007, Oeconomica 256 (48), Mirosław HELTA, Michał ŚWITŁYK EFEKTYWNOŚĆ PRODUKCJI MLEKA W GOSPODARSTWACH NALEŻĄCYCH DO EUROPEJSKIEGO STOWARZYSZENIA PRODUCENTÓW MLEKA (EUROPEAN DAIRY FARMERS) W 2004 ROKU EFFICIENCY OF MILK PRODUCTION IN FARMS BELONGS TO EUROPEAN DAIRY FARMERS (EDF) IN 2004 Katedra Zarządzania Przedsiębiorstwami, Akademia Rolnicza ul. Monte Cassino 16, Szczecin Abstract. The research aim was milk production efficiency of various milk production scale farms, which belongs to EDF. The date came from EDF Report All farms belongs to EDF showed diversity technical efficiency indexes CRS, VRS and scale of efficiency indexes, which was for input model: 0,875, 0,894, 0,979, and for output model: 0,875, 0,917, 0,952. The big dairy farms (over 150 cows) showed higher efficiency indexes CRS, VRS and insignificant lower scale of efficiency indexes, which confirm dominate big dairy farms in comparison to small dairy farms. Słowa kluczowe: efektywność produkcji mleka, metoda DEA. Key words: efficiency of milk production, DEA method. WSTĘP Produkcja mleka w Europie odbywa się w różnorodnych warunkach siedliskowych, różnych warunkach prawnych. Gospodarstwa różnią się m.in. strukturą produkcji, stosowaną techniką oraz wielkością stada. Istotne dla chowu bydła mlecznego są postęp w hodowli zwierząt, wpływ technologii informacyjnych, rozwój biotechnologii oraz stopień wyspecjalizowania gospodarstw. Gospodarstw należących do EDF z dwóch powodów nie należy traktować jako grupy reprezentatywnej dla poszczególnych badanych krajów po pierwsze z powodu objęcia badaniem tylko gospodarstw należących do EDF, po drugie gospodarstwa należące do EDF są gospodarstwami znacznie różniącymi się od przeciętnych statystycznych gospodarstw w poszczególnych krajach objętych badaniem (przy uwzględnieniu skali produkcji, wielkości stada i wyposażenia gospodarstwa). Problem mierzenia efektywności w rolnictwie jest problemem trudnym, ponieważ efektywność rolnictwa głównie zależy od oddziaływania zmiennych warunków przyrodniczych. Celem badań było zbadanie efektywności produkcji mleka w gospodarstwach o różnej skali produkcji mleka, należących do European Dairy Farmers (EDF). MATERIAŁ I METODY Efektywność produkcji mleka została obliczona przy wykorzystaniu metody DEA (Data Envelopment Analysis), której autorem jest Coelli (1988). Metoda ta służy do pomiaru rela-

2 130 M. Helta i M. Świtłyk tywnej efektywności badanych obiektów w sytuacji, w której z powodu wielu nakładów i wielu efektów pomiar efektywności jest utrudniony. W nieparametrycznej zagregowanej funkcji, obliczanej metodą DEA, uwzględniane są różne technologie produkcji, różna pracochłonność oraz różne programy produkcji, co jest szczególnie istotne w porównywaniu obiektów znajdujących się w transformacji. W określaniu efektywności tą metodą obliczany jest wskaźnik efektywności dla każdego obiektu, przy założeniu, że efektywność (bądź jej brak) spowodowana jest decyzjami kierowniczymi. Wyjściowym założeniem jest tu odniesienie koncepcji produktywności, definiowanej jako iloraz pojedynczego nakładu i pojedynczego efektu, do sytuacji wielowymiarowej. Dysponując s efektami i m nakładami efektywność obiektu przyjmie postać: s u r efekt r Efektywność = r = 1 m v i nakład nakladi i = 1 r i gdzie: u r wagi określające ważność poszczególnych efektów, v i wagi określające ważność poszczególnych nakładów. Znajomość wag nie jest tu jednak potrzebna, gdyż dla każdego obiektu wyszukiwane są wagi maksymalizujące jego efektywność. Podstawową charakterystyką modelu DEA jest to, że m nakłady i s różne efekty sprowadzone zostają do wielkości syntetycznych. Obiekty efektywne mają wskaźniki efektywności równe 1, a obiekty nieefektywne charakteryzują się wskaźnikami efektywności mniejszymi od 1. Do badań wykorzystano dane z EDF Raport (2005), który obejmował dane z 2004 r. z 15 krajów i 253 gospodarstw. Do obliczeń przyjęto dane z 249 gospodarstw. Obliczenia wykonano, stosując dwa podejścia do analizy efektywności zakładające stałe efekty skali (CRS) oraz zakładające zmienne efekty skali (VRS). Wyniki badań prezentowane są dla zbiorowości całkowitej gospodarstw oraz dla dwóch grup gospodarstw wyróżnionych ze względu na wielkość stada krów. Do pierwszej grupy zaliczono gospodarstwa, w których wielkość stada nie przekraczała 150 krów. Grupa ta (małe gospodarstwa) liczyła 157 gospodarstw. Do drugiej grupy (duże gospodarstwa) zaliczono 99 gospodarstw, w których stado liczyło ponad 150 krów. Wyboru danych do modelu dokonano, przyjmując zmienne stosowane w modelach w badaniach z lat poprzednich (Kołoszycz i Świtłyk 2004). Jako zmienne do modelu przyjęto: Y 1 przychody ze sprzedaży mleka, Y 2 pozostałe przychody z chowu bydła, x 1 koszty żywienia, x 2 koszty leczenia i inseminacji, x 3 pozostałe koszty obrotowych czynników produkcji, x 4 koszty pracy,

3 Efektywność produkcji mleka w gospodarstwach x 5 koszty kapitału, x 6 liczbę krów w gospodarstwie. WYNIKI I DYSKUSJA W tabeli 1 przedstawiono charakterystykę wybranych krajów uczestniczących w badaniach. Charakterystyka ta odnosi się do sytuacji jednowymiarowej (efekt nakład). Tabela 1. Charakterystyka wybranych krajów zbiorowości gospodarstw EDF w 2004 r. Wyszczególnienie Hiszpania Belgia Niemcy Francja Holandia Polska Koszty [euro na100 kg FCM] Wielka Brytania Bezpośrednie (bez pracy) 19,3 23,7 21,3 24,5 21,9 15,7 18,1 Całkowite (bez kosztów kwoty) 33,7 38,9 33,3 42,9 35,4 23,0 31,2 Próg rentowności II 27,2 31,0 26,.8 34,3 31,9 19,6 27,0 Ceny Mleka [euro na 100 kg FCM] 29,2 31,4 28,9 31,5 30,0 21,1 27,0 Wybrakowanej krowy [euro kg -1 ] 0,7 0,8 0,7 1,2 0,6 0,5 0,8 Byczka [euro szt. -1 ] 207,7 162,5 146,6 129,8 183,2 77,4 53,3 Dzierżawy ziemi [euro ha -1 ] 251,8 212,9 206,5 124,9 475,9 61,4 326,7 Pracy [euro h -1 ] 13,4 11,1 15,3 14,0 17,5 1,9 14,6 Koncentratu [euro t -1 ] 170,1 215,6 167,9 234,9 171,4 236,7 176,1 Produktywność Pracy [kg FCM h -1 ] 140,4 115,6 191,4 129,3 227,8 72,2 184,2 Ziemi [t FCM ha -1 ] 16,2 20,3 11,2 8,3 14,7 6,0 11,3 Kapitału [kg FCM 1000 euro -1 ] 2160, ,0 1593,0 1769,0 1837,0 2684,0 Wydajność mleczna 8627,0 7644,0 8357,0 8121,0 8254,0 6365,0 6890,0 Źródło: opracowanie własne na podstawie EDF Report (2005). Biorąc pod uwagę poszczególne wskaźniki ekonomiczne, zwłaszcza mierniki produktywności, można stwierdzić, że duże różnice pomiędzy największymi i najmniejszymi wartościami badanych cech diagnostycznych świadczą o wyraźnym zróżnicowaniu efektywności gospodarowania w poszczególnych krajach Europy; gospodarstwa polskie na tle gospodarstw z innych krajów Europy znajdują się w grupie najsłabiej gospodarujących. W 2004 r. przeciętny współczynnik efektywności technicznej VRS, obliczony dla zbiorowości ogólnej EDF w modelu ukierunkowanym na minimalizację nakładów (input) dla analizowanych gospodarstw, wynosił 0,894, co oznacza, że badane gospodarstwa mogą obniżyć o 10,6% przyjęte do obliczeń nakłady (tab. 2). W tym modelu najwyższymi współczynnikami efektywności VRS charakteryzowały się gospodarstwa z Austrii (), Danii (0,993), Polski (0,959), Irlandii (0,944) oraz z Luksemburga (0,933). Najniższym wskaźnikiem efektywności charakteryzowały się gospodarstwa ze Szwecji (0,701), z Węgier (0,777), z Niemiec (0,848) i Holandii (0,866). W analizowanym modelu wyższe od średniej współczynniki efektywności technicznej charakteryzowały gospodarstwa z 10 krajów: z Austrii, Polski, Irlandii, Luksemburga, Hiszpanii, Belgii, ze Słowacji, z Wielkiej Brytanii, Włoch i Francji.

4 132 M. Helta i M. Świtłyk Tabela 2. Współczynniki efektywności technicznej VRS w 2004 r. Kraj Input Output CRS VRS skala CRS VRS skala Austria (AT) Belgia (BE) 0,910 0,916 0,993 0,910 0,989 0,989 Niemcy (D) 0,836 0,848 0,986 0,836 0,878 0,950 Dania (DK) 0,921 0,993 0,998 0,300 0,892 0,979 Hiszpania (ES) 0,927 0,932 0,994 0,927 0,958 0,966 Francja (FR) 0,893 0,901 0,990 0,893 0,938 0,948 Węgry (HU) 0,755 0,777 0,974 0,755 0,822 0,910 Irlandia (IE) 0,942 0,944 0,998 0,942 0,954 0,986 Włochy (IT) 0,852 0,903 0,944 0,852 0,954 0,889 Luksemburg (LU) 0,924 0,933 0,989 0,924 0,962 0,958 Holandia (NL) 0,857 0,866 0,990 0,857 0,882 0,970 Polska (PL) 0,913 0,959 0,951 0,913 0,947 0,965 Słowacja (SK) 0,845 0,907 0,933 0,845 0,851 0,994 Szwecja (SE) 0,683 0,701 0,980 0,683 0,861 0,791 Wielka Brytania (UK) 0,892 0,905 0,985 0,892 0,914 0,974 Średnio 0,875 0,894 0,979 0,875 0,917 0,952 Źródło: obliczenia własne na podstawie EDF Report (2005). W omawianym modelu przeciętny współczynnik efektywności skali wynosił 0,979, co oznacza, że gospodarstwa objęte badaniem mogą zwiększyć skalę produkcji o 2,1%. W badanej zbiorowości tylko 1 gospodarstwo z Austrii charakteryzowało się optymalną skalą produkcji. Pozostałe gospodarstwa charakteryzowały się nieoptymalną skalą produkcji. Najniższe współczynniki efektywności skali miały gospodarstwa ze Słowacji (0,933), z Włoch (0,944) oraz Polski (0,951). W modelu ukierunkowanym na maksymalizację efektów (output) przeciętny współczynnik efektywności technicznej VRS wyniósł 0,917, co oznacza, że badane gospodarstwa powinny obniżyć stosowane nakłady o 8,3% (tab. 2). Wskaźnikami efektywności technicznej powyżej przeciętnej dla zbiorowości EDF charakteryzowały się gospodarstwa z 8 państw: Austrii, Belgii, Luksemburga, Hiszpanii, Irlandii, Włoch, Polski oraz Francji. W tym modelu najwyższymi współczynnikami efektywności charakteryzowały się gospodarstwa austriackie (), belgijskie (0,989), z Luksemburga (0,962), hiszpańskie (0,958) oraz polskie (0,947). Najniższymi współczynnikami efektywności w tym modelu charakteryzowały się gospodarstwa węgierskie (0,822), słowackie (0,851) oraz szwedzkie (0,861). W opisywanym modelu współczynnik efektywności skali wynosił 0,952, co oznacza, że gospodarstwa objęte badaniem mogą zwiększyć skalę produkcji o 4,8%. Najniższymi współczynnikami efektywności skali charakteryzowały się gospodarstwa ze Słowacji (0,791), z Włoch (0,889) oraz z Węgier (0,910). Przeciętny wskaźnik efektywności technicznej CRS dla badanej zbiorowości dużych gospodarstw wyniósł 0,905, co oznacza, że badane gospodarstwa mogą obniżyć analizowane nakłady o 9,5%. Najniższe wskaźniki efektywności technicznej CRS w tej grupie gospodarstw (rys. 1) charakteryzowały gospodarstwa węgierskie (0,820), słowackie (0,888), niemieckie

5 Efektywność produkcji mleka w gospodarstwach (0,891). Najwyższe współczynniki efektywności technicznej CRS wykazały gospodarstwa mleczne w Hiszpanii (), we Francji (), w Holandii (0,945) i Polsce (0,925). W modelu VRS, obliczonym dla dużych gospodarstw i zorientowanym na nakłady (input), przeciętny wskaźnik efektywności technicznej VRS wynosił 0,933. Najniższe wskaźniki efektywności technicznej VRS wykazywały (rys. 1) gospodarstwa węgierskie (0,840), niemieckie (0,908) i szwedzkie (0,926). Najwyższymi wskaźnikami efektywności technicznej VRS charakteryzowały się gospodarstwa w Danii (), Hiszpanii (), we Francji () oraz w Polsce (0,979). Przeciętny wskaźnik efektywności technicznej w modelu VRS (rys. 1) ukierunkowanym na output dla dużych gospodarstw wynosił 0,950. Minimalne wartości wskaźnika charakteryzowały gospodarstwa węgierskie (0,898), słowackie (0,912) oraz niemieckie (0,934). Największe wartości wskaźnika wykazywały gospodarstwa duńskie (), hiszpańskie (), francuskie () oraz włoskie (0,977). DE DK ES FR H IT NL PL SE SK UK CRS VRS input VRS output Rys. 1. Wskaźniki efektywności technicznej VRS i CRS obliczone dla dużych gospodarstw Przeciętny wskaźnik efektywności skali dla modelu ukierunkowanego na input (rys. 2) wynosił 0,969. Najniższe wskaźniki efektywności skali wykazywały gospodarstwa duńskie (0,906), słowackie (0,936) oraz polskie (0,926). Najwyższymi wskaźnikami efektywności VRS charakteryzowały się gospodarstwa hiszpańskie (), francuskie (), szwedzkie (0,996) oraz holenderskie (0,981). Przeciętny wskaźnik technicznej efektywności CRS obliczony dla małych gospodarstw wynosił 0,884. Najniższymi wskaźnikami efektywności CRS charakteryzowały się gospodarstwa szwedzkie (0,686), luksemburskie (0,759) oraz włoskie (0,825). Najwyższe wskaźniki efektywności technicznej CRS wykazały gospodarstwa polskie (0,965), brytyjskie (0,957), irlandzkie (0,938) oraz duńskie (0,927). Średni wskaźnik efektywności technicznej VRS, obliczony dla małych gospodarstw w modelu ukierunkowanym na input, wynosił 0,900. Najwyższymi współczynnikami efektywności technicznej VRS (rys.3) w tej grupie gospodarstw charakteryzowały się gospodarstwa polskie (0,984), brytyjskie (0,962), irlandzkie (0,934), zaś najniższymi gospodarstwa szwedzkie (0,730), luksemburskie (0,768) oraz niemieckie (0,851).

6 134 M. Helta i M. Świtłyk DE DK ES FR H IT NL PL SE SK UK input output Rys. 2. Wskaźniki efektywności skali obliczone dla dużych gospodarstw W modelu ukierunkowanym na input przeciętna efektywność skali produkcji wyniosła 0,932. Najwyższymi wskaźnikami efektywności skali charakteryzowały się gospodarstwa brytyjskie (0,995), irlandzkie (0,995), hiszpańskie (0,995), zaś najniższymi gospodarstwa włoskie (0,932), szwedzkie (0,947) oraz niemieckie (0,977). W modelu ukierunkowanym na output przeciętny wskaźnik efektywności i technicznej VRS (rys. 3), obliczony dla grupy małych gospodarstw, wyniósł 0,927. Najniższymi współczynnikami efektywności VRS charakteryzowały się gospodarstwa szwedzkie (0,863), niemieckie (0,878), zaś najwyższymi gospodarstwa polskie (0,979), brytyjskie (0,964) oraz hiszpańskie (0,955). BE DE DK ES FR IE IT LU NL PL SE UK CRS VRS input VRS output Rys. 3. Wskaźniki efektywności technicznej VRS i CRS obliczone dla małych gospodarstw W modelu ukierunkowanym na output średni wskaźnik efektywności skali, obliczony dla grupy małych gospodarstw, wynosił 0,951. Najwyższe wskaźniki efektywności skali (rys. 4) charakteryzowały gospodarstwa brytyjskie (0,993), irlandzkie (0,988), belgijskie (0,988), zaś najniższe wykazywały gospodarstwa szwedzkie (0,796), luksemburskie (0,865) oraz włoskie (0,865).

7 Efektywność produkcji mleka w gospodarstwach BE DE DK ES FR IE IT LU NL PL SE UK input output Rys. 4. Wskaźniki efektywności skali obliczone dla małych gospodarstw WNIOSKI 1. Zbiorowość całkowita gospodarstw należących do EDF wykazywała zróżnicowane wskaźniki efektywności technicznej CRS, VRS i efektywności skali, które wynosiły dla modelu zorientowanego na input odpowiednio: 0,875, 0,894, 0,979, a dla modelu zorientowanego na output: 0,875, 0,917, 0, Gospodarstwa duże, posiadające stada powyżej 150 krów, wykazują wyższe wskaźniki efektywności CRS i VRS oraz nieznacznie niższe wskaźniki efektywności skali, niż gospodarstwa posiadające stada do 150 krów, co potwierdza przewagę dużych gospodarstw nad małymi. PIŚMIENNICTWO Coelli T., Prasada Rao D.S., Battese G.E An introduction to efficency and productivity analysis. Kluwer Academic Publishers, Boston. EDF Report Cost comparison analysis. Database. Global Farm, Braunschweig. Kołoszycz E., Świtłyk M Koszty, dochodowość i efektywność produkcji mleka. ZPPM, Warszawa.