IX Kongres Ekonomistów Polskich

Transkrypt

1 Arkadiusz Sadowski Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu IX Kongres Ekonomistów Polskich ZASPOKOJENIE BEZPIECZEŃSTWA ŻYWNOŚCIOWEGO WYBRANYCH REGIONÓW ŚWIATA A REALIZACJA ZASADY ZRÓWNOWAŻONEGO ROZWOJU Streszczenie Celem artykułu jest określenie możliwości zaspokojenia bezpieczeństwa żywnościowego oraz realizacji zasady zrównoważonego rozwoju w skali Świata. Przeprowadzono typologię wybranych krajów pod względem wielkości spożycia energii per capita oraz poziomu emisji gazów cieplarnianych ogółem z rolnictwa w przeliczeniu na osobę. Zakres czasowy badań obejmował lata W odniesieniu do tego okresu dokonano analizy stanu oraz kierunków rozwoju poszczególnych typów państw w zakresie sytuacji społeczno-ekonomicznej, potencjału produkcyjnego rolnictwa, bezpieczeństwa żywnościowego oraz oddziaływania rolnictwa na środowisko. W wyniku przeprowadzonych badań stwierdzono, że zaspokojenie potrzeb żywnościowych na poziomie wyższym niż średnia światowa możliwe jest przede wszystkim w państwach zamożnych, charakteryzujących się intensywnym rolnictwem, emitującym znaczne ilości gazów cieplarnianych. Jednocześnie zauważono, że na skutek postępu naukowotechnicznego, a także w wyniku postawienia zagadnień środowiskowych jako ważnych w globalnym dyskursie, możliwe było w tych krajach ograniczenie negatywnego wpływu rolnictwa na środowisko bez szkody dla bezpieczeństwa żywnościowego. Kraje, gdzie spożycie energii było na poziomie niższym niż średnia światowa, w badanym okresie skupiały się przede wszystkim na redukcji poziomu niedożywienia, nie zmniejszając poziomu emisji gazów cieplarnianych z rolnictwa. Państwa, gdzie w bazowym, 1992 roku polutogenność rolnictwa (liczona poziomem emisji gazów cieplarnianych per capita) była niska a poziom spożycia energii wysoki, to w większości kraje o utrudnionych warunkach dla produkcji rolnej, będące jednocześnie importerami netto. Sumary The aim of the paper is to identify opportunities to meet food security and the implementation of sustainable development on a global scale. Typology of selected countries was conducted in terms of energy consumption per capita and greenhouse gas emissions from agriculture in total per capita. The time range of research covered the years With respect to this period was made an analysis of the state and directions of development of particular types of countries in relation to the socio-economic situation, agricultural production potential, food security and the impact of agriculture on the environment. The research concluded that the satisfy the nutritional needs higher than the world average is possible especially in wealthy countries, characterized by intensive agriculture, emitting large amounts of greenhouse gases. Simultaneously it was noted that as a result of scientific and technical progress, and as a result of putting environmental issues as important in the global discourse, it was possible in these countries reduce the impact of agriculture on the environment without harming on food security. Countries where the energy consumption was lower than the world average, during the period mainly focused on reducing the levels of malnutrition, not reducing greenhouse gas emissions from agriculture. Countries where the base year of 1992 pollution from agriculture (calculated as a greenhouse gas emissions per capita) was low and the level of energy consumption high, are mostly countries with difficult conditions for agricultural production, which are also net importers. Słowa kluczowe. zrównoważony rozwój, bezpieczeństwo żywnościowe, rolnictwo światowe Key words sustainable development, food security, world agriculture Bezpieczeństwo żywnościowe i ochrona środowiska w skali światowej konflikt czy wspólnota interesów? Bezpieczeństwo żywnościowe stanowi podstawową potrzebę zarówno w znaczeniu indywidualnym, jak i ogólnospołecznym, stąd też zarówno pojedyncze podmioty gospodarcze jak i państwa podejmują rozliczne działania, celem zaspokojenia potrzeb wyżywieniowych (Sadowski 2012a, Sadowski 2012b). Zjawisko to definiowane jest przez FAO (1996) jako nieprzerwany dostęp do żywności wystarczającej dla wszystkich ludzi, dla zdrowego i aktywnego życia, co w praktyce oznacza zarówno fizyczną jak i ekonomiczną dostępność do odpowiedniej ilości produktów żywnościowych mających wystarczające parametry jakościowe. Efektywna realizacja tego celu uzależniona jest od wielu czynników, w tym przede wszystkim od lokalnych warunków naturalnych (głównie jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej i przebiegu pogody) oraz od czynników ekonomicznych, w tym głównie poziomu rozwoju gospodarczego

2 kraju. Rolnictwo nie tylko uzależnione jest od stanu środowiska, ale także aktywnie oddziałuje na jego jakość. Szczególnie zauważalne jest to ostatnich dekadach, kiedy w krajach wysokorozwiniętych na szeroką skalę wprowadzony został model rolnictwa konwencjonalnego 1 (industrialnego), który jako pierwszy w historii przyczynił się do zażegnania ryzyka głodu i niedożywienia. Obecnie wszędzie tam, gdzie stosowane są jego zasady ryzyko to nie występuje, a tam, gdzie z różnych przyczyn (głównie ekonomiczno-cywilizacyjnych) nie został on wdrożony, poziom spożycia żywności jest niższy a niebezpieczeństwo głodu lub niedożywienia większe. Z drugiej strony rolnictwo konwencjonalne w wielu miejscach przyczyniło się do negatywnych oddziaływań środowiskowych, w tym do wzrostu emisji gazów cieplarnianych (Zegar 2012). Wpływały na to liczne błędy technologiczne i organizacyjne, polegające między innymi na upraszczaniu krajobrazu, ograniczeniu płodozmianu, czy nieumiejętnym stosowaniu nawożenia mineralnego i organicznego. Przede wszystkim jednak model rolnictwa konwencjonalnego związany jest z zastosowaniem na szeroką skalę mechanizacji i chemizacji produkcji rolniczej, co oznaczało eksploatację nieodnawialnych źródeł energii, w tym głównie pochodzących z paliw kopalnych. Czaja () zwraca też uwagę, że stosowane powszechnie mierniki efektywności współczesnego, nowoczesnego rolnictwa, wyrażane przede wszystkim w postaci plonów uzyskiwanych z jednostki powierzchni nie odzwierciedlają jednocześnie jego niskiej efektywności energetycznej. Wysoki wolumen produkcji uzyskiwany jest bowiem kosztem równie wysokich nakładów. Należy przyznać rację takiemu poglądowi na industrialny model rolnictwa, jednakże trzeba przede wszystkim zauważyć, że uzyskiwane przez niego (w chwili obecnej tylko przez niego) wysokie kwantum produkcji jest niezbędne dla wyżywienia wzrastającej populacji ludzkiej. W tym miejscu należy zwrócić uwagę na jedną z zasadniczych cech charakterystycznych dla rolnictwa. Otóż produkcja surowców żywnościowych umiejscowiona jest w środowisku naturalnym (zazwyczaj w użytkowanych niezmiennie przez stulecia polach uprawnych), stąd w długiej, wielopokoleniowej perspektywie, dbałość o jego lokalną i globalną jakość ma także (a może przede wszystkim) konotacje związane z problematyką wyżywieniową. W tym kontekście należy zauważyć, że zarówno zagadnienia związane z bezpieczeństwem żywnościowym jak i środowiskowym mają zasadnicze znaczenie dla przyszłych losów ludzkości, powinny być więc rozpatrywane jednocześnie, we wzajemnym powiązaniu, a więc zgodnie z zasadą zrównoważonego rozwoju. Główny problem w tym zakresie polega na tym, że dotychczas istnieje pewna sprzeczność pomiędzy realizacją obu celów, dlatego tym bardziej należy poszukiwać rozwiązań dążących do niwelowania lub tylko łagodzenia konfliktów. Trzeba przy tym założyć, że ze względu na niezbędność, niezastępowalność i nieodraczalność konsumpcji żywności, priorytet stanowić będą działania mające na celu zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego, nawet wówczas, gdyby miało się to wiązać z długookresowym pogorszeniem stanu środowiska lokalnego czy globalnego. Dopiero wówczas, gdy cel ten zostanie osiągnięty można spodziewać się realizacji działań proekologicznych. Podejmowanie w ostatnich dekadach problematyki ekologicznej, jako ważnego zagadnienia dyskursu publicznego spowodowało, że przede wszystkim w krajach wysokorozwiniętych wdrażane są rozwiązania mające na celu ograniczenie negatywnego wpływu gospodarki (w tym także rolnictwa) na lokalne i globalne ekosystemy. Jest to możliwe z dwóch powodów. Po pierwsze, w krajach tych zaspokojone zostały podstawowe problemy bytowe, stąd jest przyzwolenie społeczne na podejmowanie aktywności w takich dziedzinach, jak ochrona środowiska. Po drugie, kraje te posiadają obecnie zarówno sprawnie działające aparaty państwowe, jak i potencjał intelektualny oraz materialny, umożliwiający im wypracowywanie rozwiązań politycznych, organizacyjnych i technologicznych w dziedzinie ochrony środowiska. Taki stan rzeczy ma też istotne znaczenie dla krajów mniej zamożnych. Jak zauważa Sachs () możliwy jest wzrost przeciętnych plonów w warunkach afrykańskich oraz redukcja emisji gazów cieplarnianych w krajach rozwijających się, jednakże konieczna jest w tym zakresie pomoc udzielana przez państwa rozwinięte, gdzie odpowiednie rozwiązania zostały wcześniej opracowane i zastosowane. Pomoc ta uzasadniona jest z co najmniej kilku powodów. Po pierwsze obecny poziom rozwoju najbogatszych krajów osiągnięty został w dużej mierze na skutek eksploatacji (często rabunkowej) zasobów naturalnych. Po drugie niedostatki wspomnianego kapitału intelektualnego i finansowego w państwach ubogich stanowią poważną barierę w rozwiązywaniu problemów niedożywienia i dbałości o środowisko. Należy przy tym zauważyć, że oba te aspekty mają charakter globalny, dotykając nie tylko kraje biedne, stąd też pomoc ze strony państw zamożnych nie powinna być rozpatrywana w kategoriach tylko i wyłącznie humanitarnych, lecz jako działanie dla wspólnego dobra (a wziąwszy pod uwagę spuściznę kolonializmu i niewolnictwa także jako spłacenie moralnego długu wobec mniej zamożnej części Świata). Uwzględniwszy powyższe rozważania, w tym głównie preferencyjne traktowanie zagadnień wyżywieniowych w krajach ubogich, podjęto próbę określenia zróżnicowania państw Świata w zakresie realizacji celu wyżywieniowego i oddziaływania rolnictwa na środowisko, jak również przedstawienia możliwych kierunków ich rozwoju. Założenia metodyczne Badania przeprowadzono w odniesieniu do lat Taki zakres czasowy wynikał z tego, że badanymi podmiotami były poszczególne państwa, a w roku 1992 zakończyła się zasadnicza faza procesu kształtującego obecny, polityczny podział Świata: przede wszystkim nastąpił rozpad ZSRR i Jugosławii a dokonało się zjednoczenie Niemiec. W analizie uwzględniono tylko te państwa, które łącznie spełniły następujące kryteria: 1 Zegar (2012) definiuje je jako charakteryzujące się stosowaniem na szeroką skalę środków pochodzenia przemysłowego, a także wysoką koncentracją, specjalizacją i intensywnością produkcji

3 - istnienie w niezmienionym kształcie terytorialnym od roku 1992 (z tego powodu pominięto Czechy, Słowację, Etiopię i Erytreę), - dostępność niezbędnych danych dla całego okresu analizy (ze względu na brak danych pominięto między innymi Afganistan i Demokratyczną Republikę Konga), - brak skrajnych wartości, w zakresie wielkości emisji gazów cieplarnianych w przeliczeniu na osobę 2 (z tego powodu nie uwzględniono Australii, Mongolii, Paragwaju i Urugwaju), - populacja powyżej miliona mieszkańców w 1992 roku. W pierwszym etapie badań dokonano typologii wybranych krajów pod względem bezpieczeństwa żywnościowego i oddziaływania rolnictwa na środowisko globalne, używając w tym celu następujących zmiennych, odniesionych do średnich światowych z bazowego 1992 roku: - ilości spożywanej energii w przeliczeniu na osobę, wynoszącej 2623 kcal dziennie, - ilości emitowanych gazów cieplarnianych z rolnictwa w przeliczeniu na osobę (0,75 kg/rok). Podstawą do przypisania kraju do jednego z czterech typów (rys. 1) było występowanie cechy związanej z jedną z wymienionych zmiennych na poziomie wyższym lub niższym niż średnia światowa (rys. 2). Dalsze badania prowadzone były na poziomie wyodrębnionych agregatów (typów państw), a ich celem było określenie z jednej strony przyczyny określonego stanu rzeczy, a z drugiej wskazanie ewolucji rozwoju poszczególnych grup krajów. Uwzględniono tu takie aspekty jak: - ogólny poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, - potencjał produkcyjny rolnictwa, - bezpieczeństwo żywnościowe, - poziom emisji gazów cieplarnianych. Rysunek 1. Państwa Świata według bezpieczeństwa żywnościowego i oddziaływania rolnictwa na środowisko EnBw EnBn EwBw EwBn emisja gazów cieplarnianych poniżej światowego poziomu i spożycie energii powyżej poziomu światowego emisja gazów cieplarnianych i spożycie energii poniżej poziomu światowego emisja gazów cieplarnianych i spożycie energii powyżej poziomu światowego emisja gazów cieplarnianych powyżej światowego poziomu i spożycie energii poniżej poziomu światowego Źródło: Opracowanie własne na podstawie 2 Przyczyny uzyskania skrajnych wartości związane są przede wszystkim z niską gęstością zaludnienia i związanej z tym znacznej powierzchni użytków rolnych przypadającej na osobę, a w pewnych przypadkach także z prowadzeniem intensywnej produkcji zwierzęcej.

4 Większość badanych zjawisk ma charakter względny, dlatego z powodu znacznego zróżnicowania powierzchniowego oraz ludnościowego krajów należących do poszczególnych typów, w obliczeniach zastosowano następującą ogólną formułę: Cb= gdzie: Cb cecha badana i państwa należące do danej klasy CZ1 pierwszy czynnik określający daną cechę (np. wielkość produkcji zbóż, poziom emisji gazów cieplarnianych, ilość spożywanej energii) CZ2 - drugi czynnik określający daną cechę (np. powierzchnia kraju, powierzchnia użytków rolnych, populacja) W celu wskazania stanu oraz kierunków zmian w zakresie poszczególnych cech, dla badanych kategorii państw określono: r g - poziom danej cechy w roku 1992 (bazowym), - poziom danej cechy w roku (docelowym), - procentowe zmiany cechy w stosunku do roku 1992, - średnioroczne tempo zmian danej cechy, określone wzorem (Wysocki i Lira 2003): 3m [9m m( n 1)( y1 2m( n 1) gdzie: n liczba lat analizy (18 lat) m = n*(n+1) yt wielkość cechy w danym roku n t 1 y n)] t 1/ 2 100% Rysunek 2. Podział państw Świata według kryterium bezpieczeństwa żywnościowego i oddziaływania rolnictwa na środowisko (przecięcie osi x i y na poziomie średniej światowej) Spożycie energii (kcal/osobę/dzień) y = 173,1x ,4 0,00 0, ,00 1,50 2,00 2,50 3,00 3,50 Emisja gazów cieplarnianych z rolnictwa ogółem (kg/gosobę)

5 Źródło: Opracowanie własne na podstawie Realizacja bezpieczeństwa żywnościowego a oddziaływanie na środowisko rolnictwa w poszczególnych typach państw Kraje EnBw Kraje charakteryzujące się niższym od światowego poziomem emisji gazów cieplarnianych z rolnictwa przy jednoczesnej wyższym niż przeciętna spożyciu energii (EnBw) powinny być potencjalnie uznane za przykład realizacji zasady zrównoważonego rozwoju, gdzie rozwiązywanie problemów ekonomiczno-społecznych idzie w parze z dbałością o stan środowiska. W praktyce jest jednak inaczej. Przede wszystkim należy zauważyć, że większość z państw zaliczonych do tej kategorii (za wyjątkiem może Włoch i Portugalii) posiada niekorzystne warunki do rozwoju rolnictwa. W przypadku krajów leżących w strefie zwrotnikowej na Bliskim Wschodzie oraz północnej i południowej Afryce są to pustynie, a w Japonii i Chile góry. Przy relatywnie dużym udziale użytków rolnych (tab. 2), na skutek znacznej gęstości zaludnienia (tab. 1) powierzchnia przypadająca na jedną osobę jest stosunkowo niewielka, wynosząc 0,8 ha w roku 1992 (tab. 2). Ograniczenia naturalne oraz duża (i rosnąca) populacja sprawiają, że w państwach należących go tej kategorii produkcja zbóż przypadająca na osobę należy do najniższych na świecie, wynosząc tylko około 200 kg (tab. 3). W odróżnieniu od innych typów, nie zanotowano także postępu w badanych latach Rolnictwo w tych krajach jest potencjalnie intensywne, gdyż największe jest tam techniczne uzbrojenie ziemi (wartość maszyn i wyposażenia 3 przypadająca na 1 ha użytków rolnych, tab. 2), jednakże w praktyce dzieje się tak ze względu głównie na ponadprzeciętną rolę kapitału w rolnictwie japońskim oraz relatywnie wysokie wartości kapitału w Korei Pd. oraz europejskich państwach należących do tego typu (Włoch, Portugalii oraz w mniejszym stopniu Węgier). W państwach bliskowschodnich oraz północnoafrykańskich wyposażenie w kapitał jest na niewielkim poziomie. Przy niewielkiej wartości produkcji rolniczej, relatywnie wysokie spożycie energii osiągnięte zostało w pewnym przynajmniej zakresie na skutek importu. W przypadku zbóż państwa te charakteryzują się najwyższym ujemnym saldem handlu międzynarodowego, gdzie w 1992 roku na jedną osobę przypadało 0,15 t 4 zaimportowanego zboża netto, a w ilość ta wzrosła do 0,17 t. W tym kontekście relatywnie niewielka polutogenność rolnictwa staje się iluzoryczna, gdyż środowiskowe koszty wyżywienia mieszkańców wymienionych krajów ponoszone są w innych częściach Świata. Nadmienić przy tym należy, że większość krajów należących do tej kategorii posiada finansowe możliwości importu produktów rolnych, na co wskazuje relatywnie wysoki poziom PKB/capita (tab. 1). W przypadku krajów Bliskiego Wschodu i Afryki Północnej podstawowym źródłem środków finansowych są dochody z ropy naftowej lub turystyki, a Japonii ogólnie wysoki poziom rozwoju gospodarczego, w tym eksport wysokich technologii. Tabela 1. Sytuacja społeczno-gospodarcza w państwach według bezpieczeństwa żywnościowego i oddziaływania rolnictwa na środowisko Cecha Rok Jednostka miary EnBw * EnBn * EwBw * EwBn * Populacja Gęstość zaludnienia Produkt krajowy brutto per capita 1992 tys. osób tys. osób = średnioroczne tempo przyrostu 1,1 1,3 0,6 1, osób/km 2 41,3 120,5 20,9 20,4 osób/km 2 50,1 152,7 23,4 28, = średnioroczne tempo przyrostu 1,1 1,3 0,6 1, USD ** /osobę USD ** /osobę = średnioroczne tempo przyrostu 0,9 5,0 1,6 0,9 3 Miernik ten został wybrany, jako najlepiej opisujący relacje pomiędzy czynnikiem ziemia i kapitał, gdyż wskazuje na poziom technizacji rolnictwa, a pośrednio na dominujący system rolniczy. 4 Ze względu na to, że poszczególne państwa importują i eksportują produkty o różnej wartości (cenie), uznano, że miernik ilościowy lepiej będzie odpowiadał omawianemu zjawisku bezpieczeństwa żywnościowego. Zboża wybrane zostały ze względu na ich podstawowe znaczenie w rolnictwie światowym oraz w wyżywieniu ludzkości.

6 * Jak w rysunku 1 ** W międzynarodowych dolarach, w cenach stałych roku 2005 (www. worldbank.org) Źródło: Obliczenia własne na podstawie oraz Kraje EnBn Jednoznaczna ocena państw, gdzie poziom emisji gazów cieplarnianych z rolnictwa oraz konsumpcji energii jest niższy od światowego (EnBn) jest trudna ze względu na duże ich zróżnicowanie (rys. 1). W bazowym 1992 roku, kryteria te spełniały zarówno kraje azjatyckie, głównie Chiny i Indie, gdzie w kolejnych dekadach nastąpił znaczny wzrost gospodarczy, jak i państwa położone we wschodniej i Środkowej Afryce, które na skutek wielu czynników politycznych (głównie konfliktów zbrojnych), ekonomicznych i środowiskowych (klęski żywiołowe, pojawy szkodników, ograniczony dostęp do słodkiej wody) postępu takiego nie dokonały 5. Osobną grupę stanowią kraje byłej Jugosławii, gdzie w początkowych analizowanych latach trwała wojna oraz państwa byłego ZSRR, gdzie w tym samym czasie występowały perturbacje gospodarcze, charakterystyczne dla okresu transformacji. Łącznie, w krajach należących do tej kategorii żyło w 1992 roku ponad 3 miliardy osób, a do liczba ta wzrosła do niemal 4 miliardów, co w każdym przypadku stanowi ponad połowę ludzkości (tab. 1). Już tylko z tego względu ich społecznoekonomiczna i środowiskowa sytuacja nabiera wymiaru globalnego. Pomimo opisanych różnic państwa te charakteryzują się największą wśród wyodrębnionych grup gęstością zaludnienia, jednym z najwyższych wskaźników przyrostu populacji oraz najniższym poziomem PKB/capita. Na relacje pomiędzy zagadnieniami demograficznymi a ekonomicznymi i środowiskowymi zwraca uwagę Sachs (), zauważając że niekontrolowany przyrost ludności negatywnie oddziałuje zarówno na poziom rozwoju gospodarczego, jak i stan środowiska. Wprawdzie w grupie tej zanotowano największy przyrost dochodu narodowego (głównie za sprawą Chin i Indii), to jednak nadal w docelowym roku jego poziom był najniższy (tab. 2). Potencjał produkcyjny rolnictwa jest wprawdzie wysoki, gdyż udział użytków rolnych wynosi ponad 40% (największy spośród analizowanych typów), to jednak ze względu na znaczną gęstość zaludnienia, powierzchnia przypadająca na jedną osobę należy do najniższych na świecie, a na przestrzeni analizowanych lat maleje. Poza tym w krajach tych dominuje głównie system rolnictwa tradycyjnego 6, na co wskazuje chociażby niewielka wartość technicznego uzbrojenia ziemi (tab. 2). Skutkiem tego wielkość produkcji zbóż na osobę należy do najniższych w skali świata, co ostatecznie przekłada się na poziom wyżywienia ludności (tab. 3). Trzeba też zauważyć, że w odróżnieniu od krajów z typu EnBw, państwa te nie mają dużych możliwości importowania żywności, co związane jest tak z ogólnie niskim poziomem rozwoju (niskie PKB/capita), jak i ze skalą zjawiska (ponad połowa ludzkości). Rozpatrując zagadnienia środowiskowego oddziaływania rolnictwa analizowanych krajów trzeba zauważyć, że poziom emisji gazów cieplarnianych z rolnictwa w przeliczeniu na osobę jest niższy od średniej światowej, głównie za sprawą wysokiej gęstości zaludnienia. Ten sam miernik odniesiony do 1 ha użytków rolnych wykazuje bowiem wartości najwyższe spośród analizowanych typów (tab. 4). Szczególnie w przypadku tej grupy krajów trzeba w tym kontekście rozróżnić polutogenność wyżywienia (emisja gazów cieplarnianych w przeliczeniu na osobę), która rzeczywiście jest jedną z niższych w świecie od polutogenności produkcji rolniczej, która z kolei jest najwyższa. Wskazuje to na kilka zasadniczych cech tych państw. Przede wszystkim zauważalny jest wspomniany wcześniej prymat celu wyżywieniowego, jako podstawowego i nieodraczalnego. Jego realizacja odbywa się często kosztem lokalnego i globalnego środowiska, co jednak zważywszy na wagę problemów żywnościowych wydaje się być zrozumiałe i usprawiedliwione. Ze względu jednak na generalnie niski poziom rozwoju oraz wysoki przyrost naturalny (uwzględniając przy tym wzajemne zależności pomiędzy tymi zjawiskami), nawet ten cel nie został w badanym okresie w pełni osiągnięty. Ilość spożywanej energii wprawdzie wzrosła, ale i tak pozostała na poziomie niższym od światowego. Cel środowiskowy z opisanych powyżej powodów nie był nawet przez te kraje podjęty, na co wskazuje wzrost w badanym okresie emisji gazów cieplarnianych z każdego uprawianego hektara (spadek w przeliczeniu na osobę to efekt wzrostu populacji a nie podejmowanych intencjonalnie działań na rzecz środowiska). Poza tym przedstawione wyniki obalają w pewien sposób mit środowiskowej przyjazności tradycyjnego, niezmechanizowanego i nieschemizowanego rolnictwa. Wysoka emisja w przeliczeniu na hektar użytków rolnych jest zagadnieniem o tyle ważnym z globalnego punktu widzenia, że kraje należące to tej kategorii obejmują dużą część lądów Ziemi, a użytki rolne stanowią w nich znaczny udział. Opisany stan każe zastanowić się nad wspomnianą wcześniej potrzebą pomocy ze strony krajów wysokorozwiniętych, gdzie rozwiązania związane z zaspokojeniem bezpieczeństwa żywnościowego zostały opracowane kilka dekad temu, a obecnie podejmowane są prace nad zmniejszeniem negatywnego odziaływania na środowisko. Oznacza to, że kraje które obecnie zmagają się z tymi samymi problemami (lub też potencjalnie powinny je rozwiązywać, posiadając odpowiedni kapitał rzeczowy i intelektualny) nie muszą dochodzić do pewnych rozwiązań, gdyż te zostały wypracowane wcześniej. Problemem pozostaje oczywiście zakres i forma pomocy, w tym chęć do dzielenia się chronionymi prawem rozwiązaniami. Tabela 2. 5 Przyczyny niedożywienia krajów rozwijających się szeroko omawia Gulbicka (). 6 Definiowanego przez Zegara (2012) jako: wykorzystujące w sposób umiarkowany mechanizację oraz chemiczne środki produkcji, rodzinny charakter gospodarstwa zorientowanego na dochód, ze znacznym udziałem samozaopatrzenia

7 Potencjał produkcyjny rolnictwa w państwach według bezpieczeństwa żywnościowego i oddziaływania rolnictwa na środowisko Cecha Rok Jednostka miary EnBw * EnBn * EwBw * EwBn * Udział użytków rolnych w całkowitej powierzchni państw Powierzchnia użytków rolnych na osobę Wartość netto maszyn i wyposażenia (ceny stałe roku 2005) 1992 % % = średnioroczne tempo przyrostu 0,9 0,2-0,1 0, ha/osobę 0,8 0,4 1,4 1,8 ha/osobę 0,7 0,3 1,2 1, = średnioroczne tempo przyrostu -0,1-1,1-0,7-1, kg/osobę ** USD / ha UR = średnioroczne tempo przyrostu -1,0 3,5-0,8 0,3 * Jak w rysunku 1 ** Najnowsze dostępne dane Źródło: Obliczenia własne na podstawie Kraje EwBw Kraje, gdzie zarówno poziom emisji gazów cieplarnianych, jak i spożycie energii są na poziomie wyższym od światowego, należą jednocześnie do najzamożniejszych państw świata, gdzie przeciętna wartość PKB/capita jest kilkunastokrotnie wyższa niż w państwach najbiedniejszych, należących do grup EnBn i EnBw (tab. 1). Są one jednak mocno zróżnicowane pod wieloma względami. Należy do nich bowiem większość najsilniejszych gospodarek świata, takich jak USA oraz kraje Europy Zachodniej, ale także stosunkowo ubogie państwa Europy Środkowej i Wschodniej (łącznie z Rosją) oraz Ameryki Południowej (rys. 1). Wiąże się to ze wspomnianą wcześniej priorytetową rolą wyżywienia, stąd uzyskanie bezpieczeństwa żywnościowego staje się jednym z najwcześniej rozwiązywanych problemów, co oznacza, iż dokonuje się to już w warunkach przeciętnego rozwoju gospodarki. Poza tym w krajach należących do tego typu zróżnicowana jest też struktura użytkowania gruntów i związana z tym rola rolnictwa. Należą tu bowiem zarówno państwa europejskie, z bardzo dużym udziałem użytków rolnych i intensywnym rolnictwem, ale także Rosja, USA, Kanada czy Brazylia, gdzie znaczna część obszaru (w tym głownie interior), ze względu na warunki naturalne nie jest wykorzystywana gospodarczo i często jest niezamieszkała. Skutkiem tego przeciętny udział użytków rolnych (tab. 2) jest najniższy wśród wszystkich analizowanych typów. Poza tym tylko w tych państwach nastąpił niewielki bezwzględny spadek powierzchni UR, co wynika przede wszystkim z tego, że przy relatywnie małym wzroście populacji nastąpił znaczny postęp w produkcji rolniczej, co uwzględniwszy ogólnie niewielką elastyczność popytu na produkty rolne i spożywcze przyczyniło się do tego, że dla wyżywienia ludności nie istniała potrzeba zagospodarowywania dodatkowej powierzchni, co miało miejsce w innych wyodrębnionych typach, a co wiązało się także ze skutkami środowiskowymi w postaci chociażby przeznaczania cennych przyrodniczo obszarów na potrzeby produkcji rolniczej. W krajach, gdzie rolnictwo jest intensywne i wydajne możliwe jest wręcz odwrotne działanie, gdzie marginalne użytki rolne przeznaczane są na inne cele, w tym związane z ochroną środowiska. Przede wszystkim jednak brak potrzeby przeznaczania nowych gruntów pod uprawę wynika z ustabilizowanej sytuacji demograficznej (zakończenia przejścia demograficznego). Po dynamicznym wzroście populacji w poprzednich dekadach, w analizowanym okresie liczba ludności cechuje się względną stabilnością, gdzie średnioroczny przyrost 0,6% jest najniższym wśród wszystkich analizowanych typów (tab. 1). Uwzględniwszy znaczne zróżnicowanie poziomu rozwoju rolnictwa w państwach należących do tego typu, można jednak ogólnie stwierdzić, że dominuje tam system konwencjonalny, na co wskazuje chociażby wysoka wartość technicznego uzbrojenia ziemi (tab. 2). Jego zastosowanie, jak zostało to już wspomniane, przyczyniło się do rozwiązania problemu niedożywienia. Kraje z analizowanej grupy cechują się bowiem kilkukrotnie wyższą produkcją zbóż w przeliczeniu na mieszkańca (tab. 3), a poza tym tylko one są eksporterami netto, gdzie ilościowe saldo handlu zagranicznego na osobę stanowi około połowy (0,1 t w 1992 roku i 0,12 t w ) produkcji zbóż w innych typach państw, wynoszącej od 0,2 do 0,3 t / osobę (tab. 3). Tak wysoka produkcja pociąga za sobą poważne koszty społeczne o globalnym charakterze. Emisja gazów cieplarnianych w przeliczeniu na osobę jest w analizowanej grupie krajów najwyższa, a w przeliczeniu na ha UR jedną z najwyższych. Wysoka jest też relacja emisji gazów cieplarnianych do ilości spożytej energii (tab. 4). Należy jednak zwrócić uwagę na kilka ważnych aspektów tego zjawiska. Przede wszystkim w przypadku państw stosujących zasady rolnictwa konwencjonalnego, produkcja gazów cieplarnianych stanowi swoisty koszt uzyskania przychodów, gdyż związana jest ona z niezaprzeczalnym pozytywnym społecznie efektem, jakim jest zaspokojenie bezpieczeństwa żywnościowego. W krajach należących do typu EnBn emisja na hektar jest wyższa a w państwach EwBn niewiele niższa (szczególnie w

8 roku), przy jednocześnie niskim poziomie zaspokojenia potrzeb wyżywieniowych. Poza tym, kraje należące do typu EwBw dokonały w badanym okresie największej redukcji ilości emitowanych gazów cieplarnianych, tak w przeliczeniu na osobę (w poziom emisji w przeliczeniu na osobę był wyższy w krajach EwBn), jak i jednostkę powierzchni. Osiągnięcie takiego stanu było możliwe dzięki wysokiemu poziomowi rozwoju badanych państw, w tym przede wszystkim stosowaniu nowoczesnych rozwiązań naukowych, technicznych oraz wdrażaniu mechanizmów politycznych. Z jednej więc strony stopniowe zmniejszanie polutogenności rolnictwa możliwe było dzięki spontanicznemu, motywowanemu ekonomicznie stosowaniu coraz lepszych technologii produkcji, a z drugiej dzięki intencjonalnemu wdrażaniu kreowanych przez politykę programów ochrony środowiska (w krajach Unii Europejskiej są to np. programy rolnośrodowiskowe). Przede wszystkim jednak taki kierunek ewolucji możliwy był dzięki temu, że wcześniej rozwiązany został podstawowy problem niedożywienia, a działania na rzecz redukcji gazów cieplarnianych (zarówno te spontaniczne jak i intencjonalne), w żaden sposób nie stały w sprzeczności z wyżywieniowym celem rolnictwa. Co więcej, ilość produkowanego oraz eksportowanego zboża, a także ilość spożywanej energii w badanym okresie uległa niewielkiemu wzrostowi. Tabela 3. Bezpieczeństwo żywnościowe w państwach według bezpieczeństwa żywnościowego i oddziaływania rolnictwa na środowisko Cecha Rok Jednostka miary EnBw * EnBn * EwBw * EwBn * Produkcja zbóż ** na osobę Saldo handlu zagranicznego zbożami ** ogółem na osobę Spożycie energii 1992 kg/osobę 201,6 262,8 736,3 217,5 kg/osobę 211,2 271,4 762,9 280, = średnioroczne tempo przyrostu 0,4-0,1-0,6 1, t/osobę -0,15-0,01 0,10-0,02 t/osobę -0,17-0,01 0,12-0, = średnioroczne tempo przyrostu 0,2-1,1 0,7-0, kcal/osobę/dzień kcal/osobę/dzień = średnioroczne tempo przyrostu 0,1 0,7 0,2 0,8 * Jak w rysunku 1 ** Dla charakterystyki bezpieczeństwa żywnościowego w ujęciu ilościowym wykorzystano mierniki odnoszące się do zbóż, ze względu na podstawowe znaczenie tych upraw w rolnictwie i wyżywieniu społeczeństw. Mogą być one wykorzystywane zarówno do wytwarzania produktów żywnościowych dla ludzi, jak też i pasza dla zwierząt Źródło: Obliczenia własne na podstawie Kraje EwBn Wspólną cechą państw, gdzie poziom spożycia energii jest relatywnie niski, a ilość gazów cieplarnianych, emitowanych celem wyprodukowania żywności dla jednej osoby wysoki jest położenie w strefie okołozwrotnikowej, głównie w północnej, południowej i wschodniej części Afryki subsaharyjskiej, kilku krajach Ameryki Łacińskiej oraz na półwyspie Indochińskim (rys. 1). Wyjątek stanowią wśród nich Estonia i Mołdawia, gdzie taki stan rzeczy w 1992 roku był skutkiem przemian strukturalnych po rozpadzie ZSRR. Ze względu na warunki naturalne (w większości państw należących do tego typu przeważają tereny półpustynne lub lasy deszczowe), kraje te charakteryzują się ogólnie niewielką gęstością zaludnienia (tab. 1), co jest jednym z powodów znacznego jednostkowego obciążenia emisją gazów cieplarnianych z rolnictwa. Jak wszystkie państwa borykające się z problemem niedożywienia, niska jest przeciętna wartość PKB/capita, wysoki natomiast poziom przyrostu naturalnego (najwyższy ze wszystkich wyodrębnionych typów, wynoszący w badanym okresie średnio 1,8% rocznie). Przeciętny udział użytków rolnych w powierzchni kraju jest dość znaczny (tab. 2), wynoszący w 1992 roku 36%, co przy relatywnie małej gęstości zaludnienia należy tłumaczyć zarówno wspomnianymi niekorzystnymi warunkami naturalnymi, skutkującymi niską jednostkową produktywnością ziemi, jak również ogólną słabością gospodarki, w tym rolnictwa co widoczne jest w postaci niewielkiego technicznego uzbrojenia ziemi (tab. 2), przez co wytworzenie odpowiedniego kwantum produktów rolniczych wymaga znacznych przestrzeni. Ma to swoje przełożenie na stan środowiska. Przede wszystkim wzrastające potrzeby wyżywieniowe, wynikające głównie z wysokiego przyrostu naturalnego, przy braku możliwości intensyfikacji produkcji każą pozyskiwać kolejne obszary przeznaczone dla produkcji rolnej. W krajach należących do tego typu nastąpił jeden z największych przyrostów użytków rolnych (tab. 2). Uwzględniając przy tym specyfikę rolnictwa, gdzie w pierwszej kolejności zagospodarowywane są grunty najlepsze z rolniczego punktu widzenia, można przypuszczać, że kolejne, pozyskane w badanym okresie obszary charakteryzują się raczej małą produktywnością. Z ekonomicznego punktu widzenia przekłada się to na niewielki marginalny przyrost produkcji. Zjawisko to ma jednak także swój wymiar środowiskowy, gdyż w wielu przypadkach tereny nieprzydatne rolniczo charakteryzują się jednocześnie dużą wartością

9 przyrodniczą. Poza tym potrzeba relatywnie dużego zaangażowania ziemi do celów wyżywieniowych (kraje należące to tego typu charakteryzują się największą powierzchnią UR, na osobę), skutkuje ostatecznie wysokim jednostkowym poziomem emisji gazów cieplarnianych. Należy jednak zwrócić uwagę na zasadniczą różnicę w stosunku do krajów, gdzie dominuje system rolnictwa konwencjonalnego. Tam bowiem relatywnie wysoka polutogenność produkcji przekłada się na efekt w postaci wysokiej produktywności i pełnego zabezpieczenia potrzeb żywnościowych. Analizowane kraje z typu EwBn generują natomiast społeczne koszty środowiskowe w postaci emisji gazów cieplarnianych, nie uzyskując przy tym społecznie pożądanych skutków. Produkcja zbóż na osobę w tych krajach w roku 1992 była na jednym z niższych poziomów (tab. 3). Do roku wzrosła wprawdzie znacznie (najwięcej wśród analizowanych typów, bo aż o 29% i to w warunkach znacznego przyrostu naturalnego), to jednak i tak jest jedną z najniższych na świecie. Podobnie też wzrosła ilość spożywanych kalorii, jednakże w roku państwa z typu EwBn uzyskały w tym zakresie najniższą wartość (tab. 3). Najwyższy spośród analizowanych typów był też środowiskowy koszt wytworzenia produktów żywnościowych na każde 1000 kcal zużytych zostało w 1992 roku 0,53 kg gazów cieplarnianych (tab. 4). Taki stan jest skutkiem zarówno spontanicznej działalności gospodarczej jak i realizowanej polityki. Podobnie jak w krajach typu EnBn, w warunkach znacznego niedożywienia zauważyć można zdecydowaną przewagę celów wyżywieniowych nad środowiskowymi. W latach nastąpił bowiem wzrost powierzchni uprawnej, bezwzględne i względne (w przeliczeniu na osobę) zwiększenie produkcji zbóż, przy jednoczesnym największym w skali świata wzroście emisji gazów cieplarnianych z każdego uprawianego hektara. Tabela 4. Emisja gazów cieplarnianych ogółem z rolnictwa w państwach grupowanych według bezpieczeństwa żywnościowego i oddziaływania rolnictwa na środowisko Cecha Rok Jednostka miary EnBw * EnBn * EwBw * EwBn * Na osobę Na 1 ha użytków rolnych W relacji do spożytej energii 1992 kg/osobę 0,44 0,50 1,29 1,14 kg/osobę 0,39 0,51 1,08 1, = średnioroczne tempo przyrostu -0,6-0,1-1,2-0, kg/ha UR 0,52 1,30 0,93 0,64 kg/ha UR 0,52 1,62 0,88 0, = średnioroczne tempo przyrostu -0,5 1,0-0,5 1, kg/1000 kcal 0,14 0,21 0,40 0,53 kg/1000 kcal 0,13 0,19 0,32 0, = średnioroczne tempo przyrostu -0,8-0,8-1,5-1,0 * Jak w rysunku 1 Źródło: Obliczenia własne na podstawie Konkluzje: jak pogodzić cele społeczno-gospodarcze i środowiskowe w rolnictwie? Zrównoważony rozwój polega w ogólnych założeniach na integracji społecznych, gospodarczych i przyrodniczych aspektów działań ludzi w celu zapewnienia lepszych standardów życia (Ryszkowski i Kędzora 2005). Takie postawienie sprawy skłania do dwóch zasadniczych wniosków. Po pierwsze zakłada ono, że pomiędzy tymi dziedzinami aktywności ludzkiej istnieje lub może istnieć konflikt, lecz jednocześnie wskazuje, że przynajmniej potencjalnie jest on rozwiązywalny. To ogólne stwierdzenie dotyczy wielu dziedzin, w tym także rolnictwa. Poważnym ekonomicznym i społecznym problemem jest w tym zakresie jego skrajnie nierównomierna wydajność w skali światowej i występujące w związku z tym zjawisko głodu i niedożywienia, dotykające znaczną część ludzkości. Poza tym rolnictwo ma też swój niemały udział w negatywnym oddziaływaniu cywilizacji na środowisko. Dotyczy to przede wszystkim takich zagadnień jak przekształcenia krajobrazu i tworzenie sztucznych ekosystemów (agroekosystemów), wprowadzanie do środowiska substancji szkodliwych, czy duży udział w zużyciu słodkiej wody. Problem związany z ekologicznymi skutkami produkcji rolniczej jest o tyle poważny, że dotyka dwóch dziedzin, niezbędnych dla funkcjonowania zarówno pojedynczego organizmu ludzkiego, jak i społeczności ludzkiej jako takiej. Dla jej trwania i rozwoju konieczne jest bowiem zarówno wytworzenie takiego kwantum produktów spożywczych aby zagwarantować bezpieczeństwo żywnościowe każdemu człowiekowi, jak też zapewnienie właściwych paramentów środowiska (wliczając w to parametry odnoszące się do długookresowych możliwości produkcyjnych rolnictwa, w tym głównie jakość rolniczej przestrzeni produkcyjnej i stanu klimatu). Stąd też załagodzenie konfliktu występującego między tymi celami stanowi jedno z ważniejszych zagadnień szeroko rozumianego zrównoważonego rozwoju. W literaturze przedmiotu przede wszystkim wskazuje się, że za negatywne oddziaływania środowiskowe odpowiedzialny jest

10 głownie system konwencjonalny (Dubas 2007, Kośmicki, Zegar 2012). W świetle przeprowadzonych badań należy zgodzić się z tym, iż produkcja rolnicza prowadzona w najbogatszych państwach z grupy EwBw (co w ogólnym rozumieniu należy kojarzyć z systemem konwencjonalnym 7 ) generuje wysokie koszty środowiskowe w postaci przede wszystkim dużych ilości emitowanych gazów cieplarnianych, zarówno w odniesieniu do uprawianej powierzchni, jak i liczby osób. Relatywnie wysoka jest też polutogenność w odniesieniu do spożycia energii (tab. 4). Na korzyść nowoczesnego i wydajnego rolnictwa przemawia jednak kilka zasadniczych argumentów. Przede wszystkim, co zostało już wspomniane, masowe zastosowanie chemizacji i mechanizacji rolnictwa po raz pierwszy w historii przyczyniło się do zażegnania klęski głodu i niedożywienia. Różnice w ilości produkowanych zbóż pomiędzy państwami zaliczonymi do rożnych typów wskazują na to dobitnie. Poza tym, nie tylko system konwencjonalny przyczynia się do zagrożeń środowiskowych. W toku prowadzonych badań zauważono, że w krajach ubogich o wysokiej gęstości zaludnienia (typ EnBn) polutogenność wyżywienia (ilość gazów cieplarnianych z rolnictwa w przeliczeniu na osobę tab. 4) jest niska, lecz już polutogenność produkcji (ilość gazów cieplarnianych z rolnictwa w przeliczeniu na hektar użytków rolnych tab. 4) jest najwyższa spośród analizowanych typów. W krajach natomiast, gdzie gęstość zaludnienia i dochód narodowy są relatywnie niskie (EwBn) sytuacja jest odwrotna. W każdym z tych przypadków w krajach zamożnych (typ EwBw) mierniki obciążenia środowiskowego nie uzyskują jednak wartości maksymalnych. Można więc pokusić się o konkluzję, że systemy tradycyjne nie gwarantują bezpieczeństwa żywnościowego, lecz gwarantują za to w wielu przypadkach wysokie koszty ekologiczne. Równie ważną kwestią jest dynamika badanych zjawisk, wskazująca na dominujące tendencje w poszczególnych typach państw. Parametry opisujące oddziaływanie rolnictwa na środowisko (np. udział użytków rolnych, poziom emisji gazów cieplarnianych czy relacja między ich emisją a spożyciem energii) w badanym okresie najbardziej poprawiły się właśnie w krajach stosujących system konwencjonalny. Dzieje się tak głównie dlatego, że tego typu efekty są rezultatem bądź to imperatywu ekonomicznego, nakazującego oszczędność poprzez optymalizację relacji efektu do nakładu, bądź też skutkiem działań politycznych, intencjonalnie nakierowanych na realizację celów ekologicznych. W pierwszym przypadku niezbędne są nowoczesne technologie (wypracowywane w głównej mierze przez instytucje naukowe), w drugim natomiast sprawnie działający aparat państwowy. Wszystko to możliwe jest natomiast jedynie w warunkach wysokiego poziomu rozwoju gospodarczego i cywilizacyjnego. Fakt, że poziom bezpieczeństwa żywnościowego oraz postępy w dziedzinie zmniejszania obciążenia środowiskowego osiągają najwyższe wartości w państwach o wysokim PKB/capita jest w tym kontekście w pełni zrozumiałe. Jest więc swoistym paradoksem, że intensywna a często energochłonna i rabunkowa eksploatacja środowiska przyczyniła się jednocześnie do wypracowania kapitału rzeczowego i intelektualnego niezbędnego dla jego ochrony (Poczta i Sadowski 2007). Odnosząc się w dalszym ciągu do dynamiki trzeba też zauważyć, że parametry związane z bezpieczeństwem żywnościowym, w tym głównie ilość spożywanej energii (tab. 3) w największym stopniu rosną w krajach borykających się z problemami wyżywieniowymi. Jest to zjawisko pozytywne z ekonomicznego, społecznego, a przede wszystkim humanitarnego punktu widzenia. Trzeba jednak zauważyć, że poziom spożycia w państwach ubogich nadal jest relatywnie niewielki oraz, że dążenie do realizacji celów wyżywieniowych odbywało się częstokroć kosztem środowiska, co jednak uwzględniwszy priorytetowy charakter problemów żywnościowych trzeba uznać za podejście usprawiedliwione. W tym miejscu należy uwzględnić zagadnienie pomocy krajów rozwiniętych dla reszty Świata. Od początków istnienia ludzkiej cywilizacji gros rozwiązań technologicznych i organizacyjnych opracowywanych było w państwach najsilniejszych politycznie i ekonomicznie, które następnie drogą dyfuzji przenoszone były do innych części Świata. Obecnie, w epoce wysokich technologii i wysokonakładowej nauki, przewaga w tym zakresie państw wysokorozwiniętych jest jeszcze wyraźniejsza, stąd nie ma podstaw by wymagać od krajów ubogich niezależnego wypracowania rozwiązań gwarantujących jednoczesną realizację celów wyżywieniowych i środowiskowych 8. Gdyby nawet przyjąć, że problem niedożywienia jest wewnętrznym ekonomicznym i społecznym problemem krajów ubogich (oczywiście takie podejście jest nieusprawiedliwione z punktu widzenia etycznego), to już wynikający z tego wzrost polutogenności wyżywienia ma charakter globalny, a więc wsparcie dla państw mających problemy wyżywieniowe nie powinno być traktowane wyłącznie w kategoriach pomocy humanitarnej. Zastosowanie nowoczesnych rozwiązań umożliwiających wzrost produkcji rolniczej bez szkody dla środowiska jest więc w długookresowym i szeroko pojętym interesie całej ludzkości. Problematykę tę należy jednak rozpatrywać w kontekście demografii. Przede wszystkim należy zauważyć, że wzrost obciążenia środowiskowego całej gospodarki zależy tak od stosowanych technologii produkcyjnych i przeciętnego poziomu konsumpcji, jak i wielkości populacji. Jeśli uwzględni się sztywność popytu artykułów spożywczych, w przypadku rolnictwa czynnik demograficzny okazuje się być ważniejszy, chociaż wzrost zamożności i konsumpcji w takich krajach jak Indie czy Chiny, też ma swoje odniesienia środowiskowe. Z przeprowadzonych badań widać wyraźnie, iż największy przyrost liczby ludności dokonał się w krajach borykających się z problemami wyżywieniowymi (tab. 1). Istnieje więc zagrożenie, że udzielana im pomoc nie zostanie przeznaczona na wzrost poziomu życia (w przypadku rolnictwa na wzrost bezpieczeństwa żywnościowego), lecz przyczyni się do dalszego zwiększania populacji, a więc de facto do wzrostu obciążenia środowiskowego. Sachs () zauważa jednak, że poprawa parametrów cywilizacyjno-gospodarczych, w tym przede wszystkim w takich aspektach jak opieka zdrowotna, edukacja, zatrudnienie i rolnictwo prowadzi w efekcie do zakończenia procesu przejścia demograficznego, a więc względnego ustabilizowania się liczby ludności. Dlatego też pomoc udzielana państwom ubogim powinna mieć 7 Nie oznacza to jednak, że tylko kraje należące do typu EwBw wdrożyły system konwencjonalny. Funkcjonuje on np. w takich państwach jak Włochy, Portugalia, czy Japonia, które do niego nie należą. W ogólnym jednak zakresie można przyjąć, że kraje należące do typu EwBw to te, gdzie system ten przeważa. 8 Konkluzję tą można ekstrapolować na ogół zagadnień związanych z rozwojem społeczno-ekonomicznym i bezpieczeństwem środowiskowym

11 kompleksowy charakter i generalnie być nakierowana na ich rozwój a nie tylko na rozwiązywanie bieżących problemów. Z przeprowadzonych badań oraz poczynionych rozważań wyłania się jeszcze jeden wniosek o zasadniczym charakterze. Okazuje się bowiem, że dla realizacji założeń zrównoważonego rozwoju najważniejszym czynnikiem jest ogólny rozwój gospodarczy. Zgadzając się z tezami, iż powoduje on częstokroć wzrost obciążenia środowiskowego poprzez wzrastającą (i często nieuzasadnioną) konsumpcję, to przede wszystkim, w długiej perspektywie jednak stwarza on warunki do harmonijnego godzenia celów społecznych, ekonomicznych i środowiskowych. Przede wszystkim dzięki niemu możliwe jest wypracowanie naukowych, technicznych, organizacyjnych oraz politycznych rozwiązań łagodzących lub znoszących konflikty pomiędzy poszczególnymi ładami zrównoważonego rozwoju 9. Poza tym, wyedukowane, świadome i względnie zamożne społeczeństwo łatwiej zaakceptuje koszty związane z działaniami na rzecz środowiska. Niemniej ważne jest także to, że zrównoważony rozwój (w tym także realizowany w zakresie zapewnienia bezpieczeństwa żywnościowego przy minimalizacji oddziaływania na środowisko) wymaga aktywnej roli państwa. Trzeba przy tym zauważyć, że podjęcie przez administrację tak złożonej problematyki możliwe jest jedynie w przypadku sprawnie funkcjonujących organizmów państwowych, i w warunkach stabilności politycznej oraz bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego. Stan taki występuje przede wszystkim w krajach rozwiniętych. Literatura 1. Czaja S., Pojęcie wiejskości I jego element składowe analiza wstępna [w:] Rozwój zrównoważony teoria i praktyka ze szczególnym uwzględnieniem obszarów wiejskich (red. Fiedor B., Jończy R.), Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wrocław 2. Dubas A., Zrównoważony rozwój we współczesnych systemach rolnictwa, Fragmenta Agronomica 3 (95), Polskie Towarzystwo Agronomiczne, Puławy FAO, Food security: some macroeconomic dimensions, FAO, Rome Gulbicka B., Problemy wyżywienia w krajach rozwijających się, Instytut Ekonomiki Rolnictwa I Gospodarki Żywnościowej, Warszawa 5. Kośmicki E., Podstawowe problemy ekologizacji rolnictwa. Próba eksplikacji głównych zagadnień, [w:] Rozwój zrównoważony teoria i praktyka ze szczególnym uwzględnieniem obszarów wiejskich (red. Fiedor B., Jończy R.), Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu, Wrocław 6. Poczta W., Sadowski A., Możliwości finansowania projektów związanych z ochroną przyrody w ramach zrównoważonego rozwoju, [w:] Zasoby przyrodnicze szansą zrównoważonego rozwoju (red. Nowacki J.), Wyd. Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu 7. Ryszkowski L., Kędziora A., Gospodarka przestrzenna integracja czy dezintegracja działań [w:] Ochrona środowiska w gospodarce przestrzennej (red. Ryszkowski L., Kędziora A.), Zakład Badań Środowiska Rolniczego i Leśnego PAN, Poznań Sadowski A., Zrównoważony rozwój gospodarstw rolnych z uwzględnieniem wpływu Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej, Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań 2012a 9. Sadowski A. Przyczyny i geneza interwencjonizmu rolnego [w:] Czubak W., Kiryluk-Dryjska E., Poczta W., Sadowski A. Wspólna Polityka Rolna a rozwój rolnictwa w Polsce, Wyd. Uniwersytetu Przyrodniczego w Poznaniu, Poznań 2012b 10. Wysocki F., Lira J., Statystyka opisowa, Wyd. Akademii Rolniczej im. Augusta Cieszkowskiego w Poznaniu, Poznań Sachs J., Nasze wspólne bogactwo. Ekonomia dla przeludnionej planety, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa 12. Zegar J., S., Współczesne wyzwania rolnictwa, Wyd. Naukowe PWN, Warszawa Więcej na ten temat w innej publikacji autora (Sadowski 2012b)