Estera Machowska Uniwersytet Rzeszowski

Transkrypt

1 Estera Machowska Uniwersytet Rzeszowski Recenzja książki: Granica bólu. O źródłach agresji i przemocy. Joachim Bauer, Wydawnictwo Dobra Literatura, Słupsk 2015, strony: 415. Agresja jest zjawiskiem nad którym pochyla się wielu badaczy: biolodzy, psycholodzy, socjolodzy, kryminolodzy itp. Z tego względu istnieje wiele teorii dotyczących powstawania zachowań agresywnych. Na gruncie psychologii istnieje nurt, traktujący agresję jako instynkt niezmiennie związany z naturą człowieka. Za twórcę tej koncepcji można uznać Zygmunta Freunda. W recenzowanej pozycji autor podejmuje próbę obalenia teorii agresji jako naturalnego instynktu człowieka. Joachim Bauer to niemiecki biolog molekularny, neurobiolog i lekarz z wykształceniem w zakresie chorób wewnętrznych, psychiatrii i medycyny psychosomatycznej. Wykłada jako profesor na Uniwersytecie we Freiburgu. 1 Autor próbuje przekazać w jaki sposób najnowsze badania neurobiologów i antropologów nad mózgiem człowieka przedstawiają mechanizm powstawania agresji i przemocy międzyludzkiej, odrzucając postulaty o istnieniu biologicznych uwarunkowań zachowań agresywnych człowieka. Jako główny cel swojej książki Bauer podaje uwypuklenie znaczenia jakie ma dla życia ludzi podejście do zjawiska agresji, podkreśla, że istnieje wyraźna zależność pomiędzy rozumieniem zjawiska agresji a sposobem reagowania na nie. Autor uważa że, każdy człowiek posiada swoistą granicę bólu, której przekroczenie przyczynia się do powstawania agresji i przemocy. Recenzowana pozycja zawiera sześć rozdziałów, podsumowanie (które jest zarazem rozdziałem 7), bibliografię oraz indeks terminów. Poszczególne rozdziały traktują o: (1) mitach dotyczących zjawiska agresji, (2) głównych motywach ludzkiego działania, (3) neurobiologicznej strukturze przemocy, (4) biedzie, nierówności i przemocy jako bodźcu wywołującym przemoc, (5) powstawaniu zjawiska przemocy w toku ewolucji człowieka, (6) procesach hamujących dynamikę przemocy. Siódmy rozdział jest podsumowaniem całej pracy. Książka została objęta honorowym patronatem Rzecznika Praw Dziecka. 1 Joachim Bauer, (dostęp: r.) str. 1 ISSN

2 W pierwszym rozdziale autor podejmuje próbę obalenia powstałych w XX w. teorii odwołujących się do uwarunkowań genetycznych agresji. Pierwszym z krytykowanych twierdzeń jest teoria popędu agresji autorstwa Zygmunta Freuda. Zarzutem kierowanym pod adresem twórcy psychoanalizy jest stronniczość przy konstruowaniu postulatu popędu agresji poprzedzona przeżyciami związanymi z zranieniem syna podczas działań wojennych. Ponadto autor krytykuj Freunda za brak wyszczególnienia w swoich tekstach wyraźnych przyczyn nasilania się zjawiska przemocy Bauer określa postulat popędu agresji jako wielki niewypał psychoanalizy. Kolejnym autorem (kontynuatorem myśli Freunda) krytykowanym za przedstawienie popędu agresji jako instynktu pierwotnego umiejscowionego w biologii człowieka jest Konrad Lorenz. Zarzut kierowany pod adresem biologa dotyczy błędnej interpretacji teorii Darwina, który za główny instynkt ludzi uznawał ludzką potrzebę więzi i przynależności, natomiast za źródła agresji uznawał sytuacje i bodźce które ją prowokowały. Dla Lorenza potrzeba więzi jest efektem wtórnym agresji skierowanej przeciwko wspólnemu wrogowi. Autor krytykuje niedokładną i nietrafną interpretację eksperymentów Stanleya Miligrama oraz Philipa Zimbarda oraz ich błędną wykładnie na uczelniach, która ukazuje owe badania jako dowody na posiadanie przez ludzi wrodzonych instynktów agresji. Bauer w całej książce wielokrotnie podkreśla, iż zamiast legitymizować występowanie destruktywnej agresji, ludzkość powinna się skupić na ograniczaniu jej dynamiki. W kolejnym rozdziale autor podkreśla znaczenie prowadzonych na przestrzeni dwudziestu pięciu lat badań neurobiologicznych, które wykazały, że głównym celem popędu człowieka (rozumianego jako zachowania, których efekt jest przez jednostkę subiektywnie odczuwany jako przyjemny 2 ) jest uzyskanie akceptacji społecznej, potrzeba więzi z innymi ludźmi i przynależności do grupy. Bauer podkreśla, iż dzięki licznym badaniom odkryto w mózgu pewien układ komórek nerwowych, określany mianem układu motywacji. Bodźcami stymulującymi układ motywacji są interakcje społeczne opierające się na wzajemnym zaufaniu i dobrej współpracy. Autor prezentuje szczególnie istotne dla zagadnienia agresji odkrycie wskazujące, iż niczym nie sprowokowana agresja nie powoduje u przeciętnie 2 Autor powołuje się na Darwina: Wszelako jesteśmy teraz przekonani, że większość lub też wszystkie istoty czujące [ ] rozwinęły się w ten sposób, by zazwyczaj kierować się przyjemnymi odczuciami. J. Bauer, Granica bólu. O źródłach agresji i przemocy, Słupsk 2015, s str. 2 ISSN

3 zdrowych psychicznie ludzi pobudzenia układu motywacyjnego i uwolnienia mediatorów dobrego samopoczucia 3. Odwrotna sytuacja ma miejsce gdy agresja jest reakcją na niesprawiedliwość. Rozdział trzeci traktuje o procesie powstawania agresji u ludzi. Autor uważa, że poznanie struktury agresji jest pomocne w zrozumieniu zjawiska i źródeł ludzkiej przemocy. Badacz podkreśla, iż opisany w poprzednim rozdziale układ motywacyjny człowieka stanowi odmienny mechanizm, którym rządzą inne ośrodki w naszym mózgu. Agresja jest określana przez Bauera jako program neurobiologiczny uruchamiający się w sytuacjach zagrożenia i oferujący zachowania ukierunkowane na uporanie się z niebezpieczeństwem. Wyniki wielu eksperymentów i badań ukazały, iż istnieją dwa bodźce wywołujące agresję u człowieka- jest to ból fizyczny oraz psychiczne odczucia dyskryminacji, upokorzeń, odrzucenia. Autor przyjmuję tezę, iż agresja w toku ewolucji człowieka wykształciła się po to, aby jednostki były w stanie bronić się przed bólem. Podkreśla, iż odkrycie odbierania barku akceptacji ze strony otoczenia podobnie jak bólu fizycznego było momentem przełomowym w analizie zjawiska agresji. Pozwala nad potwierdzenie istnienia korelacji pomiędzy dyskryminacją i marginalizacją, a agresją i przemocą. Kolejno autor opisuje struktury anatomiczne mózgu tworzące układ agresji. Ów układ jest uruchamiany gdy do mózgu dostają się następujące sygnały: ból, wykluczenie, poniżenie, niesprawiedliwość. Natomiast zachowania reaktywne układu agresji to: nieufność, wrogość, agresja, przemoc. Podobnie sprawa ma się gdy jesteśmy świadkami agresji wobec drugiego człowieka, dzieje się tak ponieważ w mózgu człowieka istnieją komórki umożliwiające mu wczuwanie się w sytuację drugiego człowieka i odbieranie jego bólu. Bauer wyróżnia dwa rodzaje agresji: konstruktywną i destruktywną, przy czym zaznacza iż agresja wyrażana w sposób komunikatywny jest agresją konstruktywną, poprzez którą jednostka osiągając granicę bólu informuje otoczenie o swoim cierpieniu i braku dalszej akceptacji dla takiego stanu. Osoby, tłumiące w sobie agresje są częściej narażone na choroby, zarówno psychiczne jak i somatyczne. Autor zaznacza, iż istnieje zgodność pomiędzy wynikami badań społecznych a wnioskami neurobiologów: istnieje ścisły związek pomiędzy agresją a odmową akceptacji społecznej. Badacz jest zdania, iż szczególnie istotny 3 J. Bauer, Granica bólu op. cit., s. 38. str. 3 ISSN

4 dla przyszłości społeczeństw ludzkich jest związek jaki zachodzi pomiędzy nierównością szans życiowych a agresją (głównie ubóstwo). Ponadto szczególnego nasilenia przybiera ta korelacja w krajach, w których obok osób skrajnie ubogich żyją ludzie o bardzo wysokich dochodach. W takiej sytuacji agresja osób ubogich, które czują się zmarginalizowane skierowana jest na ludzi zamożniejszych. Tytułowa granica bólu jak podaje autor jest zróżnicowana dla każdego człowieka. Przyjmuje, iż granica bólu fizycznego jednostki jest na podobnym poziomie co granica bólu psychicznego. Szczególne znaczenie dla indywidualnej granicy bólu mają m.in. doświadczenia z dzieciństwa (szczególnie poczucie więzi z rodzicami). Osoby, które mają zaburzane poczucie więzi międzyludzkich szybciej osiągają granicę bólu i reagują zachowaniami agresywnymi. Z agresją wiążą się dwa zjawiska: przeniesienie agresji oraz jej odroczenie. Pierwsze z nich dotyczy sytuacji gdy osobą na którą zostaje skierowane zachowanie agresywne, nie jest sprawcą powstania owej agresji. Odroczenie dotyczy sytuacji przesunięcia w czasie reakcji agresywnej danej osoby. Autor podkreśla, że jeżeli dane zachowanie reaktywne zostało odsunięte w czasie jak i przesunięte na inny obiekt, dalece posunięte jest interpretowanie takich aktów jako bezpodstawnej agresji. Bauer porusza kwestię przyczyn agresji wśród dzieci i młodzieży. Zachowania agresywne młodych osób zawsze są manifestem do społeczeństwa o zwrócenie na nich uwagi. Pierwszorzędne znaczenie w zapobieganiu przemocy mają zarówno troskliwa opieka oraz mądre wychowanie zarówno w domu i w szkole. Badacz wysuwa wniosek, iż dzieci, które już w początkowym okresie swojego życia doznają odrzucenia, także i w późniejszych okresach doświadczają bólu wykluczenia, dyskryminacji, upokorzeń. Ponadto, ponieważ dzieci uczą się poprzez naśladowanie szczególnie negatywny wpływ ma na młodych ludzi niekiedy nieograniczona możliwość oglądania agresji i przemocy w środkach masowego przekazu. Opisane zostają motywy działania nieletnich zabójców, którzy z bronią w ręku dokonali ataków w szkołach. Przytoczone amerykańskie i niemieckie badania sprawców takich czynów wskazują: aż 81% z nich żywiło urazę do otoczenia. Autor wysuwa twierdzenie, iż skład pożywienia może mieć wpływ na poziom agresywności człowieka. Przytoczone zostają wyniki badań potwierdzające, iż osoby których dieta uboga była w białko (które jest nośnikiem aminokwasu biorącego udział w funkcjonowaniu układu agresji ) szybciej reagowały złością podczas wykonywania poleceń. Badacz odnosi się również do sytuacji dzieci i młodzieży, u których zachowania str. 4 ISSN

5 agresywne mogą być powodowane zarówno niewystarczającymi dochodami jak i złym odżywianiem. Opisane zostają również interesujące badanie ukazujące wzrost predyspozycji do zachowań agresywnych w dorosłym życiu u dzieci które codziennie konsumowały słodycze. W rozdziale czwartym autor opisuje czynniki wpływające na nasilenie przemocy w danym kraju, jako główny wyróżnia nierówności w dochodach wśród społeczeństwa. Podkreśla, iż ważnym czynnikiem który obniża ludzką gotowość do stosowania przemocy jest zaufanie. Korelacja zaufania społecznego i poziomu agresji jest ujemna: im wyższy wskaźnik zaufania społecznego tym niższy wskaźnik przestępczości w danym kraju. Rozdział piąty jest omówieniem stadiów ewolucyjnych człowieka i zanegowaniem postulatu, iż agresja i przemoc towarzyszyły ludziom już od początkowych etapów rozwoju. Bauer przytacza wiele argumentów potwierdzających, iż człowiek osiągnął sukces nie dzięki sile i przemocy wobec innych, ale dzięki inteligencji i współpracy, kreatywności i wynalazczości. Przełomem w dziejach ludzkości była rewolucja neolityczna, która rozpoczęła proces powstawania agresji i przemocy wśród ludzi wywołany wieloma czynnikami: spłyceniem więzi międzyludzkich, uzależnienie wartości człowieka od jego użyteczności i wydajności, wprowadzeniem kryterium konkurencyjności itp. W rozdziale szóstym autor przedstawia potwierdzenia postulatu iż systemy moralne spełniają w społeczeństwach funkcję gwarantującą ludziom zaspokajanie ich pierwotnych potrzeb tj. zgodnego współżycia i wzajemnej pomocy. Systemy moralne to zbiory norm i prawideł, według których większe związki ludzki regulują swoje współżycie. 4 Bauer uważa, iż podobnie jak miało to miejsce w czasie rewolucji neolitycznej, również dziś ludzie zmęczeni funkcjonowaniem pod przymusem ekonomicznym będą coraz częściej zwracali się ku wartościom moralnym. Według badacza uzasadnione jest występowanie fundamentalizmów religijnych w miejscach, w których ludzie mocno odczuwają wykluczenie i upokorzenie. Ponadto, ponieważ systemy moralne wzmacniają wewnętrzną spójność grupy mogą stać się przyczyną agresji w stosunku do grupy wyznającej inny system moralny. Zdecydowanie pozytywnym aspektem recenzowanej książki jest obfitość przytoczeń wyników badań naukowych potwierdzających zakładane postulaty. Negatywnym aspektem omawianej pozycji jest umiejscowienie przypisów do tekstu na końcu książki, co zmniejsza komfort czytania. Ponadto autor umieszcza w odwołaniach znaczną część tekstu, co sprawia iż przypisy do tekstu zajmują 1/3 książki. Szczególnie wśród polskich czytelników negatywne 4 J. Bauer, Granica bólu op. cit., s str. 5 ISSN

6 wrażenie może sprawiać fragment książki, który przedstawia argumenty za wygodą uznawania teorii głoszących o wrodzonych predyspozycjach człowieka do zadawania agresji. Autor twierdzi, że owe postulaty odgrywają szczególną rolę w Niemczech, gdzie w ten sposób osoby tłumaczą zbrodnie dokonane przez swoich przodków podczas wojen światowych XX w. Zastrzeżenia budzi fragment: Takie podejście poniekąd usiłuje sprowadzić zbrodnie nazistowskie do biologicznie uzasadnionej podstawowej potrzeby człowieka. Zbrodnie i okrucieństwa popełnione przez nazistowskich okupantów na Litwie, Ukrainie czy Białorusi na ludności cywilnej- wśród nich także ciężkie zbrodnie seksualne na kobietach- były zatem nie tak bardzo dalekie od tego, co ludzie chętnie robiliby i w sytuacji mniejszej przewagi siły oraz władzy dysponowania seksem- i co rzeczywiście, na mniejszą skalę, robili. 5 Zastanawiający jest fakt, dlaczego autor wymienia w swoim wyliczeniu zbrodni nazistowskich tylko powyższe narodowości. Książka jest adresowana do badaczy jak i praktyków zajmujących się zjawiskiem agresji i przemocy. Ponadto przedstawiane w książce ujęcie agresji jako reakcji ludzi na określone bodźce (zarówno fizyczne jak i psychiczne) m. in. nierówności w dochodach powoduje iż pozycja powinna być obecna w dyskursie politycznym. Recenzowana książka stanowi ważny element w dyskusji na temat zjawiska agresji i przemocy, autor poddaje krytyce teorie traktujące o wrodzonych predyspozycjach człowieka do zachowań agresywnych. Niepotrzebnie autor wielokrotnie powraca do tych samych zagadnień w różnych miejscach książki. Mimo to, książka jest interesującą pozycją wydawniczą dotyczącą zagadnień, które w obliczu obecnych wydarzeń w Europie powinny być stale podejmowane w dyskursie publicznym. 5 J. Bauer, Granica bólu op. cit., s. 23. str. 6 ISSN