SYSTEMY TELEMATYCZNE ZARZĄDZANIA FLOTĄ POJAZDÓW W PRZEDSIĘBIORSTWIE TRANSPORTOWO- SPEDYCYJNYM W BADANIACH WŁASNYCH

Transkrypt

1 SYSTEMY TELEMATYCZNE ZARZĄDZANIA FLOTĄ POJAZDÓW W PRZEDSIĘBIORSTWIE TRANSPORTOWO- SPEDYCYJNYM W BADANIACH WŁASNYCH Izabela MIJALSKA-SZEWCZAK, Monika STOMA Streszczenie:. W pracy przedstawiono innowacyjne systemy telematyczne wspierające zarządzanie w przedsiębiorstwach transportowych flotą pojazdów oraz rolę jaką pełni w nich przekazywana informacja. Zaprezentowano ponadto aplikację komputerową, zakres w jakim istnieje możliwość jej zastosowania oraz zalety, jakie niesie za sobą wdrażanie systemów informatyczno-telekomunikacyjnych, wykorzystywanych w praktyce eksploatacyjnej wybranego przedsiębiorstwa transportowo-spedycyjnego. Słowa kluczowe: technologia telekomunikacyjna, informatyczna, telematyka, inteligentne systemy transportowe, e-transport. 1. Wprowadzenie Nowe technologie telekomunikacyjne, informatyczne i informacyjne, są motorem przemian wyznaczających nowy światowy porządek ekonomiczny. Informacja jej przekaz, zasięg stała się symbolem teraźniejszości, pokonywania wszelkich granic i barier. Telefon komórkowy, komputer, wszechobecny Internet stanowi podstawę - we współczesnym zinformatyzowanym społeczeństwie. Szybkość zachodzących w nim zmian wymusza również w dziedzinie transportu ciągłe dostosowywanie się do panujących reguł. Stosowanie zawansowanych technologii informatycznych i telekomunikacyjnych jest gwarancją bytu na coraz bardziej konkurencyjnym rynku. W dzisiejszych czasach nie wystarczy tanio wytwarzać produkt wysokiej jakości, trzeba dbać o klienta, jak również doskonalić przepływ tych produktów w łańcuchu logistycznym, który sięga poza wewnątrzzakładowy system produkcyjny [5, 6]. Gospodarka rynkowa wymusza stały rozwój logistyki transportowej [3, 4]. Konkurencja oraz wzrastające wymagania klienta, a szczególnie minimalizacja czasu dostawy, kompleksowa obsługa, różnorodność ilościowa i gabarytowa ładunku, jak również niezawodność zmusza przedsiębiorstwa do dużej elastyczności i maksymalnej efektywności [10]. Wychodząc na przeciw takim wymaganiom prawidłowe zarządzanie zadaniami transportowymi jest niezbędne. Realizację procesu przemieszczania ładunków w przestrzeni geograficznej ma ułatwić nauka łącząca technologię informatyczną, telekomunikacyjną i informacyjną, czyli telematyka, która jest nową dziedziną teorii i praktyki [11]. 2. Podstawy teoretyczne systemów telematycznych w zarządzaniu przedsiębiorstwem transportowo-spedycyjnym Systemy telematyczne transportu powstają poprzez wykorzystanie dostępnych technologii informatycznych, informacyjnych i telekomunikacyjnych w dziedzinie transportu. Technologia oznacza metodę wykorzystującą wiedzę naukową i inżynierską w 489

2 celu wytworzenia jakiegoś dobra lub uzyskania konkretnego efektu. Dobrem w transporcie może być dysponowanie usługami coraz lepszej jakości lub efektywniejsze (szybsze) oraz ekonomiczne działanie panującego procesu transportowego. Technologia informatyczna wykorzystuje komputery jako urządzenia cyfrowe, służące do przetwarzania i przechowywania danych (informacji), natomiast telekomunikacyjna - przesyłanie sygnałów (komunikatów) w systemach komunikacyjnych [2]. W transporcie technologie te wykorzystywane są w celu przekazywania informacji na duże odległości, jak również do kontroli pojazdów, które są w stałym ruchu. Transport łączy więc przemieszczanie osób i towarów oraz przesyłanie sygnałów w przestrzeni [7]. Systemy informatyczne, telekomunikacyjne i informacyjne zintegrowane z fizycznymi systemami transportowymi, dopasowane do ich potrzeb i realizowanymi przez nie zadań nazywane są telematyką [11]. Dział wiedzy o transporcie integrujący informatykę i telekomunikację w zastosowaniach dla potrzeb zarządzania i sterowania ruchem w systemach transportowych, stymulujący działalność techniczno - organizacyjną umożliwiającą podniesienie efektywności i bezpieczeństwa eksploatacji tych systemów nazywany jest telematyką transportu [11]. Rozwiązania telematyczne funkcjonują pod kontrolą czynnika nadrzędnego (np. człowieka wspieranego przez odpowiednie, wyspecjalizowane aplikacje), tworząc Inteligentne Systemy Transportowe (ITS - Inteligent Transport System), (rys.1). Kontrolują, wspierają i zarządzają one procesami systemu transportowego, stając się złożonymi systemami nowej jakości. Łącząc środki transportu i elementy sieci transportowej na danym terenie, określane są jako ATMS (Advanced Traffic Management Systems) [1]. Rys. 1. Schemat konwergencji telekomunikacji i informatyki do inteligentnych systemów transportowych (opracowanie własne na podstawie [12]) 490

3 Transport wykorzystujący elektroniczne formy komunikacji nazywany jest zatem e-transportem. Stosowane jest także określenie inteligentny transport, określający nową jakość transportu w postaci elektronicznych technologii, elastycznego, dopasowującego się do zmieniających się dystrybucyjnych wymagań podczas realizacji zadań przewozowych [2]. 3. Systemy telematyczne jako innowacja zarządzania flotą pojazdów w przedsiębiorstwie transportowo-spedycyjnym Transport przełomu XX/XXI wieku to liczne innowacje technologiczne dotyczące techniki i organizacji przewozów ładunków i osób. Począwszy od konteneryzacji ładunków przez informatyzację zarządzania transportem do nowoczesnych technologii i systemów telematycznych. Funkcja współczesnych systemów telematycznych wspierających zarządzanie firmami nie polega wyłącznie na rejestracji i przechowywaniu danych, umożliwia również automatyzację i optymalizację wielu procesów, które dotychczas potrzebowały dużego nakładu pracy i czasu pracowników. Innowacje te umożliwiają przedsiębiorstwom transportowym poprzez systemy łączności lądowej i satelitarnej uzyskiwanie aktualnych danych np. o miejscu lokalizacji pojazdu (ładunku), z dokładnym wskazaniem go na mapie w systemie internetowym. Sczytywanie parametrów eksploatacyjnych pojazdu możliwe jest wówczas, nie tylko poprzez przenośne specjalistyczne urządzenia do przenoszenia i archiwizacji danych, ale również pobieranie i bieżące ich sczytywanie poprzez systemy automatycznej, bezprzewodowej transmisji danych. Systemy nawigacji satelitarnej to innowacja w określaniu położenia obiektów w przestrzeni ich użytkowanie sprzyja rozwojowi przedsiębiorstwa i pewności funkcjonowania w złożonym systemie logistycznym [9]. Wykorzystanie współczesnych technologii w transporcie drogowym powoduje możliwość wykorzystania licznych informacji, które są przekazywane szybko i rzetelnie za pomocą łącz satelitarnych, sprzyja to rozszerzeniu oferty usługowej przedsiębiorstw. Wykorzystywanie licznych systemów telematycznych w transporcie gwarantuje zatem świadczenie usług transportowych o wyższej jakości, optymalizujących proces logistyczny, z jednoczesnym wzrostem konkurencyjności i nowoczesności przedsiębiorstwa, jak również redukcją kosztów wewnętrznych i zewnętrznych funkcjonowania systemów transportowych. 4. Opis specyfiki analizowanego przedsiębiorstwa transportowo-spedycyjnego 4.1. Obiekt i przedmiot badań Obiektem przeprowadzanych badań analitycznych systemów komputerowych zarządzania przedsiębiorstwem był jeden z największych i najprężniej działających w lubelskim regionie dystrybutor owoców i warzyw. Od początku działalności firma koncentrowała się na działaniach zmierzających do zapewnienia jak największego profesjonalizmu i kompleksowości obsługi kontrahentów. Firma wypracowała sobie pozycje silnego partnera na rynku usług transportowych i spedycyjnych. Stale dokłada starań, by flota pojazdów spełniała najwyższe europejskie standardy. Spółka kieruje się zasadą, że dobro klienta jest najważniejsze i dlatego kojarzona jest z wysoka jakością i rzetelnością. 491

4 Wychodząc na przeciw klientom, przedsiębiorstwo stworzyło sieć transportową specjalizującą się w transporcie ładunków chłodniczych, która ma na celu dostawę towaru od producenta do klienta w jak najkrótszym czasie, tak by produkty spełniały kryteria najwyższej jakości. W ramach prowadzonej działalności analizowana firma dysponuje flotą ponad 50 nowoczesnych, ekologicznych zestawów (spełniających wymagania ekologiczne EURO 5). Eksploatowane ciągniki i naczepy są wysokiej jakości, spełniające najbardziej rygorystyczne wymagania higieniczne [wg ustawy ATP]. Pojazdy wykorzystywane w analizowanym przedsiębiorstwie wyposażone są między innymi w pokładowe odbiorniki GPS, które wysyłając sygnał identyfikujący pozycję określonego pojazdu, zapewnia precyzyjne wyznaczenie ich położenia w rzeczywistym czasie. Dane te przesyłane są za pośrednictwem łącz satelitarnych i lokalnej sieci radiokomunikacyjnej przy wykorzystaniu pokładowego terminala pracującego w danym systemie łączności satelitarnej. Informacje te kierowane są systemem łączności naziemnej do systemu informatycznego centrum nadzoru ruchu. Ciągły monitoring GPS w autach gwarantuje bezpieczeństwo transportu i możliwości natychmiastowego reagowania w przypadkach krytycznych. Sensory, czujniki i sondy umożliwiają zdalny pomiar stanu technicznego środków transportu. Wszystkie informacje związane z pojazdem (np. lokalizacja, pomiar prędkości), poprzez złożone systemy informatyczne i telekomunikacyjne dostarczane są w czasie rzeczywistym, tj. równolegle z wykonywaniem operacji transportowych. Dane dotyczące całości systemu transportowego: infrastruktury, pojazdu, operacji transportowej gromadzone są w zabezpieczonych bazach danych. Firma stosuje cyfrowy system informacyjno komunikacyjny (Technologia ICT ang. Information and Communikation Technologies), polegający na współpracy urządzeń telekomunikacyjnych i informacyjnych w celu jak najefektywniejszego manipulowania, przesyłania oraz gromadzenia niezbędnych informacji w formie elektronicznej z wykorzystaniem technik cyfrowych i wszelkich narzędzi komunikacji elektronicznej. Wykorzystywanie systemu ICT wpływa na wzrost konkurencyjności przedsiębiorstwa na rynku oferowanych usług, a sposób ich świadczenia postrzegany jest jako unikatowy w skali całego kraju Znaczenie informacji w innowacyjnym procesie transportowym analizowanego przedsiębiorstwa Prawidłowe funkcjonowanie systemu transportowego w przedsiębiorstwie opiera się na przepływie informacji. Jest ona rzetelna i dostarczona w rzeczywistym czasie, co umożliwia podjęcie określonej decyzji w odpowiednim momencie i wyznaczenie optymalnego procesu transportowego. Koszty całego procesu przepływu informacji są uzasadnione pod względem ekonomicznym. Informacja wpływa nie tylko na podejmowanie decyzji wewnątrz zakładu, ale również stanowi podstawę prawidłowego zachowania kierowcy. Cała praca transportowa jaką wykonuje uzależniona jest od informacji jakie udostępniają systemy pokładowe pojazdu oraz komunikaty sygnalizowane przez spedytora z siedziby przedsiębiorstwa (np. dotyczące zmiany miejsca i czasu załadunku). Informacje z parku logistycznego do kierowcy danego pojazdu przesyłane są za pomocą telefonii komórkowej GSM, natomiast informacje o warunkach panujących na pokonywanej trasie docierają za pośrednictwem fal radiowych (np. poprzez wykorzystanie CB Radia). Kierowca uzyskując całe spektrum informacji, posiada pełniejszą wiedzę na 492

5 temat sytuacji w jakiej się w danym momencie znajduje. Ma on wówczas możliwość racjonalnego zachowania się w czasie jazdy i podjęcia trafnych decyzji w celu kontynuowania dalszego procesu transportowego. Daje to możliwość efektywniejszego wykorzystania środka transportu i uniknięcia np. pustych przebiegów (jazda bez ładunku), które powodują straty finansowe Aplikacja komputerowa wybranego przedsiębiorstwa transportowo-spedycyjnego Firmy transportowe, chcąc być konkurencyjne starają się maksymalnie wykorzystywać mechanizmy manipulowania informacją w celu jak najlepszego usprawnienia procesów kierowania przedsiębiorstwem. Tworzone są dla nich systemy i aplikacje komputerowe integrujące dane pochodzące z różnych źródeł w celu dostarczenia wszystkim działom przedsiębiorstwa w odpowiednim czasie informacji niezbędnych do podejmowania właściwych decyzji. Zastosowana telematyka w analizowanym przedsiębiorstwie transportowospedycyjnym odgrywa fundamentalną rolę przyczyniając się do sprawnego nim zarządzania i funkcjonowania. Głównym i podstawowym celem jaki ma do spełnienia jest dystrybucja, czyli dostarczenie produktu, a więc wykonanie usługi jaką jest cały proces przemieszczenia towarów od wytwórcy, aż po finalnego odbiorcę w określonym miejscu i czasie. Podkreślono to w opracowaniu autora [8]. Klient badanego przedsiębiorstwa określając swoje potrzeby wyznacza konkretne zadania przewozowe, które uzależnione są od rodzaju i ilości przewożonych ładunków, jak również sposobu i terminu ich przemieszczania. Wszystkie operacje związane z działalnością analizowanego przedsiębiorstwa są wspomagane przez systemy informatyczne, stworzone i przeznaczone do tego celu. Posiadają one odpowiednie informacje oraz dane niezbędne do podejmowania właściwych decyzji we właściwym czasie. Przedsiębiorstwo dysponuje aplikacją komputerową (rys.2), stanowiącą zintegrowany system, posiadającą jedną bazę danych, wspólną dla wszystkich obszarów przedsiębiorstwa. Umożliwia to dostęp do potrzebnych, aktualnych danych pochodzących z różnych obszarów (magazynowania, sprzedaży, zaopatrzenia, księgowości, transportu i spedycji), w których zostały w sposób jednolity wprowadzone do systemu. Odpowiednie informacje otrzymane w rzeczywistym czasie stanowią największą wartość systemów wspomagających transport. Każda składowa łańcucha logistycznego łączy się nierozerwalnie ze sobą, aby móc sprostać wymaganiom i oczekiwaniom klienta. Zarządzanie przedsiębiorstwem w zakresie floty pojazdów ułatwione jest poprzez wprowadzenie w analizowanej firmie aplikacji komputerowej scalającej całość niezbędnych danych dotyczących różnych sektorów (rys. 2). Decyzje strategiczne w badanym przedsiębiorstwie dotyczące transportu zaczynają się od etapu informacji o stanie zapełnienia magazynu [%], stanowiącą podstawę zamówienia odpowiedniego towaru (ładunku) w zakresie ilości i jego rodzaju. Dział handlowy po dokonaniu zakup informację tę kieruje do działu transportu, gdzie następuje dobór odpowiedniego typu pojazdu (ciągnika oraz rodzaju naczepy) do specyfiki i określonych wymagań parametrów ładunku. Komputerowy system zarządzający przedsiębiorstwem przedstawia dostępną flotę samochodów jak również miejsce ich lokalizacji. Wszystkie dane w systemach tego typu są stale aktualizowane. W sytuacji, gdy cała flota pojazdów omawianej firmy jest niedostępna lub nie przebywa w wymaganym miejscu geograficznym, spedytor posiłkuje się flotą samochodów współpracujących firm. Takie 493

6 wykorzystanie zasobów zewnętrznych (outsourcing - outside resource rusing) jest spowodowane określeniem przez klientów okna czasowego w jakim oczekują dostarczenia zamówionych przez nich produktów (rys. 3). Korzystanie przez przedsiębiorstwo z usług oferowanych przez wyspecjalizowanych operatorów logistycznych podwyższa jego sprawność i skraca czas realizacji zadania przewozowego. Rys. 2. Główna strona aplikacji komputerowej z podstawowymi informacjami o stanie magazynu oraz aktualnie realizowanych zadaniach przewozowych (opracowanie własne) Rys. 3. Zestawienie tygodniowe dotyczące poszczególnych pojazdów z datą, miejscem początkowym i końcowym przewozu (opracowanie własne) 494

7 Po dokonaniu wyboru przez spedytora odpowiedniego środka transportu informacja przekazywana jest poprzez Internet (przesłanie a) i telefonię komórkową GSM zostaje przekazana określonemu kierowcy w formie sms-a. Określony pojazd kierowany jest do załadunku, gdzie po jego wykonaniu kierowca zobligowany jest do wysłania informacji o zrealizowaniu zadania. Stały kontakt z kierowcą i pojazdem zapewnia bieżącą kontrolę jego czasu pracy, jak i odpowiedniego czasu realizacji zlecenia. Każdy kierowca na podstawie zebranych danych eksploatacyjnych jest oceniany pod względem zużycia paliwa, poniesionych opłat transportu (np. drogowych, itp.), jak również zrealizowanego czasu pracy (rys.4). System komputerowy przedsiębiorstwa gromadzi wszelkie niezbędne informacje mające wpływ na prawidłowe funkcjonowanie firmy. Aplikacje z licznymi modułami przechowują w bazie danych wszystkie dane eksploatacyjne, dotyczące nie tylko stanu pojazdu w określonym czasie, ale również zrealizowanych faktur danych transakcji, aktualnej wagi towaru. Ilość towaru stanowi informację między innymi do doboru odpowiednich urządzeń przeładunkowych, w celu rozładowania ładunku. Stanowi ona również podstawę, wraz z ilością przejechanych km oraz zużycia paliwa, do obliczenia wskaźnika normy zużycia paliwa (rys.5). W aplikacji wyświetlane są również komunikatory odnośnie kierowcy, np. czasu upływu ważności prawa jazdy, karty kierowcy oraz stanie technicznym samochodów i terminach ich przeglądu (rys. 6). Takie systemy internetowo-telekomunikacyjne znacznie skracają czas przepływu informacji pomiędzy danymi sektorami w przedsiębiorstwie, jak i poza nim. Spedytor wysyłając zaledwie jednego a ma możliwość poinformowana jednocześnie wszystkich kierowców o danej sytuacji. Wszyscy pracownicy mają stałą łączność poprzez zainstalowanie komunikatora łączącego wszystkie komputery oraz telefony komórkowe przedsiębiorstwa. Umożliwia to natychmiastową ich wewnętrzną komunikację zakładową i pozazakładową. Rys. 4. Informacje dotyczące czasu wolnego od pracy kierowcy (opracowanie własne) 495

8 Rys. 5. Roczne zestawienie pojazdów z możliwością podglądu normy spalania określonego ciągnika i naczepy (opracowanie własne) Wszystkie opisane działania związane z analizą usług transportowych wskazują na ich dynamiczno-przestrzenny charakter, istnieje zatem potrzeba optymalnego planowania rozłożenia potoku ruchu w systemie transportowym, zgodnie z danymi literaturowymi zagadnienia [9]. Wybór odpowiedniego sposobu rozwożenia towarów zaliczany jest w przedsiębiorstwie do decyzji strategicznych, wpływa on bowiem ostatecznie na skuteczność działań i osiągane efekty ekonomiczne. Rys. 6. Zestawienie dodatkowych informacji dotyczących kierowców i pojazdów (opracowanie własne) 496

9 5. Podsumowanie i wnioski Jak wynika z przeprowadzonej analizy technologie telematyczne wprowadzane są coraz częściej do systemów infrastruktury transportowej i komputeryzacji pojazdów. W celu optymalizacji procesów transportowych niezbędne jest takie zarządzanie pojazdami, ładunkami i trasami, które powoduje skrócenie czasów przejazdu, ograniczenie zużycia paliwa oraz maksymalne wykorzystanie ładowności pojazdów transportowych. Sprawne zarządzanie ładunkiem i flotą pojazdów przy zastosowaniu inteligentnych systemów transportowych wpływa na jego prawidłowe funkcjonowanie. W przedsiębiorstwie poddanym analizie w zakresie zastosowanych systemów telematycznych stwierdzono ich wykorzystanie, które zapewnia: szybki przepływ informacji pomiędzy wszystkimi pracownikami wewnątrz zakładu i poza nim, zarządzanie przewozami w centrum logistycznym poprzez wyznaczenie harmonogramów przewozu ładunków, skrócenie czasu dystrybucji poprzez szybki, optymalny dobór pojazdu i trasy do konkretnego zadania transportowego, stały elektroniczny monitoring rzeczywistej lokalizacji w czasie jazdy, postoju pojazdu i stanu ładunku, bezpieczeństwo przewozu ładunków poprzez automatyczną kontrolę pojazdów i kierowców, administrowanie przewozami przez bieżącą kontrolę możliwości ich dokumentacji technicznej, ocenę pracy kierowcy w zakresie zużycie paliwa, przejechanych km, przestrzeganie czasu pracy kierowcy zgodnie z ustawą AETR, łatwość zawierania umów i prawidłowe sporządzanie dokumentów transportowych, dodatkowe informacje odnośnie parametrów eksploatacyjnych pojazdu w zakresie stanu technicznego, optymalizowanie techniki jazdy pojazdu (parametry trakcyjne), właściwe planowanie dostaw, prawidłowe wykorzystanie ładowności pojazdów. Wszystkie w/w czynniki możliwe były do osiągnięcia w omawianym przedsiębiorstwie poprzez zastosowanie zintegrowanych systemów łączących inteligentne planowanie trasy przewozów, inteligentne pojazdy oraz ich interakcje z infrastrukturą. Prowadzi to do optymalizacji kosztów. Obecnie jest jednym z najważniejszych czynników ekonomicznych przedsiębiorstwa. W ramach unijnej polityki transportowej program rozwoju telematyki ma wspomagać powstanie tzw. zrównoważonej ruchliwości (sustainable mobility) w transporcie. Dzięki technologiom telematycznym zrównoważona mobilność może być również inteligentną mobilnością (intelligent mobility) [2]. 497

10 Literatura 1. Adamski A.: Inteligentne systemy transportowe. Uczelniane Wydawnictwa Naukowo Techniczne AGH, Kraków, Bartczak K.: Technologie informatyczne i telekomunikacyjne jako podstawa tworzenia systemów telematycznych w transporcie. Współczesne procesy i zjawiska w transporcie. Wyd. Naukowe Uniwersytetu Szczecińskiego. Szczecin, Burski Z., Zając G., Pawłowski M.: Analiza sieci teleinformacyjnej w scentralizowanym logistycznym produkcji przedsiębiorstwa spożywczego. Tom 5. Wyd. Komisji Motoryzacji i Energetyki Rolnictwa PAN, Oddział w Lublinie, Motoryzacja i Energetyka Rolnictwa, Lublin, Burski Z.: The Application of Computer Analysis in the Logistic of the International Agricultural Transport in a Private Transportation Company. Zastosowanie analizy komputerowej w międzynarodowej logistyce transportu rolniczego prywatnej firmy transportowej (PL-B-H-PL). Zbirnik Naukowych Prac Nacionalnogo Agrarnogo Universitetu Ukraini. Kijów, Burski Z., Mijalska-Szewczak I.: Badania realizacji standardów umowy AETR w ujęciu jednostkowym przedsiębiorstwa spedycyjno-transportowego RP. Tom 12. Motrol 2009, Wyd. PAN, o/lublin,, Lublin, Burski Z., Mijalska-Szewczak I.: Analiza realizacji standardów umowy AETR w ujęciu globalnym logistyki krajowej i międzynarodowym. Analysis of AETR act standards realization in global domestic and international logistics. TEKA KMRiL, Wyd., PAN, o/lublin, Tom 12, Lublin, Garrison W.L., Ward J.D.: Tomorrow s transportation: Changing Cities, Economies, and Lives. Artech House, Boston-London, Rutkowski K.: Logistyka dystrybucji. Wydawnictwo Difin, Warszawa, M. Szymczak: Nawigacja satelitarna obiektów transportowych. Logistyka, cz. 1, nr 2. Wyd. Instytut Logistyki i Magazynowania, Poznań, Wojciechowski Ł., Cisowski T., Grzegorczyk P. Metody zarządzania flotą samochodową w firmie. Autobusy. Technika, Eksploatacja, Systemy Transportowe nr 6/ Wydro K. B.: Telematyka znaczenia i definicje terminu. Telekomunikacja i Techniki Informacyjne 2005, nr 1-2. Wyd. Instytut Łączności Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa, Dr Monika STOMA Mgr inż. Izabela MIJALSKA-SZEWCZAK Zakład Logistyki i Zarządzania Przedsiębiorstwem Katedra Energetyki i Pojazdów Wydział Inżynierii Produkcji Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie Lublin, ul. Akademicka 13 tel./fax.: (0-81) monika.stoma@up.lublin.pl izabela.mijalska@up.lublin.pl 498