Ewelinko! Przyszłość można jednak chociażby w niewielkim zakresie

Transkrypt

1 Ewelinko! Przyszłość można jednak chociażby w niewielkim zakresie

2 Projekt okładki: Aleksandra Olszewska Redakcja: Leszek Plak Copyright by: Wydawnictwo Placet 2008 Wszelkie prawa zastrzeżone. Publikacja ani jej części nie mogą być w żadnej formie i za pomocą jakichkolwiek środków technicznych reprodukowane bez zgody właściciela copyright. ISBN Wydanie ebook ul. Mickiewicza 18a/ Warszawa tel.: (0-22) redakcja@placet.pl PLACET słowo niegdyś używane w naszym języku a zapożyczone z łaciny oznaczało: przyzwolenie, zgodę, a też,,podobać się. To właśnie przyjęliśmy za filozofię działania: w zgodzie, dla wygody i zadowolenia, przy pełnym zaufaniu autorów, czytelników i rynku. Od początku zajmujemy się też ściśle określoną tematyką, a mianowicie wydajemy tylko dzieła z dziedziny szeroko pojętego zarządzania przedsiębiorstwami, finansów i ekonomii. Zdajemy sobie sprawę, że jest to literatura trudna więc dokładamy starań redakcyjnych aby była zrozumiała dla każdego wykształconego czytelnika. Nie wydajemy książek z cyklu Jak wzbogacić się w jeden dzień, ale prace prezentujące rzetelną i nowoczesną wiedzę, które mogą być zarówno podręcznikami dla studiującej młodzieży, jak i podręcznikami-poradnikami służącymi dokształcaniu (samokształceniu) kadr kierowniczych przedsiębiorstw dostosowujących swoje struktury i metody zarządzania do stale przekształcającej się gospodarki rynkowej. Od początku istnienia komercyjnej sieci Internet w Polsce mamy swoją witrynę Tam można śledzić nowości i zamierzenia wydawnicze, a także skorzystać z Bazy wiedzy. Zapraszamy do lektury

3 3 SPIS TREŚCI WSTĘP... 4 ROZDZIAŁ 1. TEORETYCZNE PODSTAWY PROGNOZOWANIA Pojęcie prognoz i ich znaczenie w gospodarce Funkcje i klasyfikacja prognoz Zasady i metody prognozowania Organizacja procesu prognostycznego Błędy prognoz ex post i ex ante Dane wykorzystywane w prognozowaniu ROZDZIAŁ 2. PROGNOZOWANIE NA PODSTAWIE KLASYCZNYCH MODELI TRENDU Pojęcie, rodzaje i składowe szeregów czasowych Wyodrębnianie funkcji trendu Ekstrapolacja liniowej funkcji tendencji rozwojowej Prognozowanie z użyciem nieliniowego modelu trendu Modele wahań sezonowych w prognozowaniu Prognozowanie na podstawie modeli uwzględniających wahania przypadkowe Średniookresowe tempo zmian jako narzędzie prognozowania Zadania ROZDZIAŁ 3. PROGNOZOWANIE NA PODSTAWIE MODELI ADAPTACYJNYCH Istota modeli adaptacyjnych Metody naiwne Modele średniej ruchomej (prostej i ważonej) Modele wyrównywania wykładniczego Proste wyrównywanie wykładnicze Browna Podwójne wyrównywanie wykładnicze Holta Potrójne wyrównywanie wykładnicze Wintersa Model trendu pełzającego z wagami harmonicznymi Zadania: ROZDZIAŁ 4. JEDNORÓWNANIOWY MODEL EKONOMETRYCZNY JAKO NARZĘDZIE PROGNOZOWANIA Pojęcie, struktura i etapy budowy modelu ekonometrycznego Estymacja parametrów jednorównaniowego liniowego modelu ekonometrycznego Statystyczna weryfikacja modelu ekonometrycznego Predykcja ekonometryczna Zadania Bibliografia: Tablica 1. Dystrybuanta rozkładu normalnego Tablica 2. Rozkład t-studenta Tablica 3. Rozkład χ Tablica 4. Rozkład T-Snedecora (α = 0,05) Tablica 5. Test Hellwiga Tablica 6. Rozkład statystyki Durbina-Watsona (α = 0,05)

4 WSTĘP W procesie podejmowania decyzji istotną rolę odgrywają metody ilościowe, a wśród nich prognozowanie. Prognozowanie jest cennym narzędziem w działalności podmiotów gospodarczych. W warunkach dynamicznych zmian ich bliższego i dalszego otoczenia, decydującą jest informacja zorientowana na przyszłość. Stąd też jedną z kluczowych umiejętności współczesnych menedżerów jest budowanie prognoz. Prognozowanie jest bowiem integralną częścią procesu zarządzania, a wiedza prognostyczna jest coraz bardziej doceniana na rynku pracy. Dotyczy to zwłaszcza sfery zjawisk ekonomicznych, w której rezultat decyzji podejmowanych dzisiaj jest w dużym stopniu uzależniony od tego, co będzie jutro. Prognozowanie zmniejsza niepewność i przyczynia się do wzrostu trafności podejmowanych decyzji, a tym samym do eliminacji strat w działalności podmiotów. Treść niniejszej pracy została ujęta w cztery merytoryczne rozdziały. Pierwszy z nich wprowadza Czytelnika w podstawy teoretyczne prognozowania. W szczególności omówiono tu pojęcie prognoz i ich znaczenie w gospodarce, funkcje i klasyfikacje prognoz, zasady i metody prognozowania, organizację procesu prognostycznego oraz błędy prognoz ex ante i ex post. Rozdział drugi dotyczy metod prognozowania opartych na klasycznych modelach tendencji rozwojowej zjawisk. Przedstawiono tu sposoby postępowania przy uwzględnieniu głównych składowych szeregów czasowych, tj. trendu, wahań sezonowych i przypadkowych. Wskazano również na możliwość prognozowania z wykorzystaniem średniorocznego tempa zmian. Rozdział trzeci poświęcono prezentacji metod prognozowania na podstawie modeli adaptacyjnych. Modele te charakteryzują się dużą elastyczno-

5 5 ścią i zdolnością dostosowawczą do nieregularnych zmian kierunku trendu, jak również ewentualnych zniekształceń wahań sezonowych. Z tego względu modele adaptacyjne są szczególnie przydatne przy konstruowaniu prognoz krótkookresowych. W tej pracy skoncentrowano się na kilku metodach prognozowania należących do tej klasy, a mianowicie: metodach naiwnych, średniej ruchomej (zwykłej i ważonej), prostej metodzie wyrównywania wykładniczego Browna, podwójnej metodzie wyrównywania wykładniczego Holta, potrójnej metodzie wyrównywania wykładniczego Wintersa oraz metodzie trendu pełzającego (segmentowego) z wagami harmonicznymi. W rozdziale czwartym zaprezentowano zagadnienia dotyczące budowy prognoz punktowych i przedziałowych na podstawie liniowego, jednorównaniowego modelu ekonometrycznego. Prezentowana problematyka podawana jest od podstaw. Ułatwia to jej zrozumienie. Cenną zaletą pracy jest również jak sądzę zamieszczenie wielu przykładów ilustrujących istotę omawianych procedur oraz pokazujących możliwości interpretacji otrzymanych wyników. Ponadto w opracowaniu zawarto bogaty zestaw zadań do samodzielnego rozwiązywania. Kontrolę stopnia opanowania wiedzy ułatwiają zamieszczone odpowiedzi do wszystkich zadań. W podręczniku zaprezentowano obszerną bibliografię na temat prognozowania. Pozwoli to na pogłębienie znajomości prezentowanych zagadnień, jak również na poszerzenie wiedzy dotyczącej pominiętych w tej pracy metod prognozowania (np. prognozowania na podstawie modeli wielorównaniowych, prognozowania zmiennych jakościowych). Podręcznik przeznaczony jest głównie dla studentów różnych kierunków, zwłaszcza uniwersytetów ekonomicznych i uniwersyteckich wydziałów zarządzania. Sądzę, że ze względu na zawarty w nim zakres przedmiotowy i zrozumiały, jasny sposób prezentacji zagadnień, będzie on przyjazny także dla studentów innych kierunków, jak również szerokiego grona praktyków zainteresowanych problematyką prognozowania w zarządzaniu przedsiębiorstwem. Autor

6 1.1. Pojęcie prognoz i ich znaczenie w gospodarce Termin prognoza wywodzi się od greckiego prognosis i oznacza przewidywanie na podstawie określonych danych. W greckim źródłosłowie pojęcia prognoza można wyróżnić dwa człony: przedrostek pro oraz gnosis. Przedrostek wskazuje na wstępną, przygotowawczą fazę, a określenie gnosis oznacza wiedzę o czymś, co jeszcze nie nastąpiło. Prognozę należy zatem odróżnić od wróżby, przypuszczenia, wizji, przepowiedni, itp. O ile bowiem podstawą prognozowania musi być znajomość zagadnienia (wiedza), o tyle w sądach mających charakter wróżby, przepowiedni istotną rolę odgrywa przekonanie, intuicja, objawienie 1. Prognozy dotyczące zjawisk ekonomiczno-społecznych są zwykle budowane przy wykorzystaniu opinii ekspertów lub modeli, które najlepiej według określonego kryterium opisują analizowane zagadnienie. Model jest jednak jedynie bardziej lub mniej wiernym odzwierciedleniem badanej rzeczywistości. Przy formułowaniu prognoz zjawisk będących przedmiotem zainteresowania nauk ścisłych, powszechnie wykorzystywane są prawa nauki. Na przykład, znajomość zasad reakcji chemicznych pozwala na ustalenie składu i właściwości powstających związ- 1 Łyko J.: Pomiar i prognozy inflacji. Prace Naukowe AE im. O. Langego we Wrocławiu, nr 933, Wrocław 2002, s. 95.

7 7 ków, a prawa ruchu planet umożliwiają budowę prognoz dotyczących długości dnia czy zmienności pór roku. Czy prognoza zawsze musi dotyczyć przyszłości? W literaturze przedmiotu trudno znaleźć jednoznaczną odpowiedź. Zdaniem H. Steinhausa, prognoza, to zarówno przepowiednia, jak i szacowanie zawartości kruszcu w podziemiu obszaru 2. Z. Hellwig twierdzi, że: prognoza ekonometryczna to sąd, którego prawdziwość jest zdarzeniem losowym, przy czym prawdopodobieństwo zdarzenia jest nie mniejsze od ustalonej z góry, bliskiej jedności liczby zwanej wiarygodnością prognozy 3. Z kolei A. Smoluk uważa, że prognoza to wnioskowanie o rzeczach niedostępnych bezpośrednio poznaniu; przeszkodą może być czas, przestrzeń lub jeszcze coś innego 4. Charakterystyczną cechą wymienionych definicji jest to, że prognoza jest traktowana jako sąd, w którym czas nie odgrywa istotnej roli. Wielu ekonometryków definicję prognozy łączy z sądem o przyszłości. Na przykład Z. Czerwiński uważa, że przez prognozę rozumiemy sąd o zajściu określonego zdarzenia w czasie określonym z dokładnością do momentu (punktu) lub okresu (przedziału) czasu, należącego do przyszłości 5. Z. Pawłowski stwierdza natomiast, że prognoza to konkretny wynik wnioskowania w przyszłość na podstawie znajomości modelu ekonometrycznego, opisującego pewien wycinek sfer zjawisk ekonomicznych 6. Tak więc istnieje wiele definicji prognozy. Jest to uwarunkowane różnorodnością sytuacji prognostycznych, celów i metod badań. W dalszych rozważaniach przyjmujemy, że prognoza to sąd dotyczący przyszłości. Stwierdzenia dotyczące przeszłości lub teraźniejszości określane są mianem oszacowań. Zdaniem M. Cieślak, prognoza to sąd charakteryzujący się następującymi właściwościami: 7 jest sformułowany z wykorzystaniem dorobku nauki, odnosi się do określonej przyszłości, 2 Steinhaus H.: O prognozie, Zastosowanie matematyki nr 1, Hellwig Z.: Schemat budowy prognozy statystycznej metodą wag harmonicznych, Przegląd Statystyczny z. 2, 1967, s Smoluk A.: Matematyka, nauka, ekonomia, Wydawnictwo Akademii Ekonomicznej we Wrocławiu, Wrocław 1993, s Czerwiński Z.: Dylematy ekonomiczne, PWE, Warszawa 1992, s Pawłowski Z.: Zasady predykcji ekonometrycznej, PWN, Warszawa 1982, s Cieślak M. (red.): Prognozowanie gospodarcze. Metody i zastosowania, WN PWN, Warszawa 2005, s. 20.

8 8 jest weryfikowany empirycznie, tzn. jest sformułowany precyzyjnie i możliwy do sprawdzenia, jest niepewny, ale akceptowany. Przewidywanie przyszłości może być nieracjonalne lub racjonalne (por. rys. 1.1). Rys Rodzaje przewidywań przyszłości Źródło: Zeliaś A., Pawełek B., Wanat S.: Prognozowanie ekonomiczne. Teoria, przykłady, zadania, WN PWN, Warszawa 2003, s. 12. O nieracjonalnych przewidywaniach mówimy wówczas, gdy w procesie wnioskowania w przyszłość korzystamy z różnego rodzaju proroctw czy wróżb, które niekoniecznie muszą być fałszywe. Z przewidywaniami racjonalnymi mamy do czynienia wtedy, gdy wnioskowanie w przyszłość jest logicznym procesem przebiegającym od przesłanek, tj. od zbioru faktów należących do przeszłości i ich interpretacji, do konkluzji 8. Jeśli w tym wnioskowaniu posługujemy się jedynie doświadczeniem, bez wykorzystywania reguł nauki, to mówimy o przewidywaniach zdroworozsądkowych. Do tej kategorii przewidywań należą, np. góralskie prognozy pogody. Jeśli w procesie wnioskowania w przyszłość korzystamy z reguł nauki, którą od wiedzy potocznej różni, m.in. stosowanie ścisłego języka i określonych metod badawczych, to mówimy o przewidywaniach naukowych. W omówionych rodzajach przewidywań przyszłości znajduje się również klasa, którą nazywamy prognozowaniem. Prognozowanie to racjonalne, wykorzystujące metody naukowe przewidywanie przyszłości. Na podkreślenie zasługuje to, że 8 Por. Cieślak M. (red.): Prognozowanie gospodarcze..., op. cit., s. 19.

9 9 korzystanie z bogatego dorobku nauki nie gwarantuje niezawodności opracowanych prognoz. Dorobek ten ułatwia jednak dojście do takich prognoz. Zjawiska ekonomiczne są niezwykle złożone, zachodzą w turbulentnym otoczeniu. Ponadto, zjawiska te pozbawione są możliwości eksperymentowania (w takim stopniu, jak dzieje się to w naukach przyrodniczych). Jak stwierdza A. D. Aczel lepiej jest znać prawdę niedokładnie niż dokładnie się mylić 9. Mówi się, że trafne prognozowanie jest umiejętnością daną niewielu i stanowi ono połączenie wiedzy i sztuki. Pomimo dość zaawansowanej metodologii prognozowania, nazbyt często nie udaje się przewidzieć tego, co czeka nas w bliższej lub dalszej przyszłości. Problemy związane z przewidywaniem przyszłości dość trafnie oddaje stwierdzenie, iż prognozowanie polega na opisywaniu zdarzeń, które mogą wystąpić w przyszłości, a następnie uzasadnianiu, dlaczego one nie wystąpiły. Jednakże nawet 10 wówczas, gdy prognozy nie są trafne, to uświadamiają one jakie zjawiska i trendy mają szansę kształtować nasze życie w ciągu najbliższych lat. Dzięki temu istnieje możliwość podjęcia działań zmierzających do eliminacji zdarzeń negatywnych. Na przykład, powstały w połowie lat 70. ubiegłego wieku, na zlecenie ONZ, Raport Klubu Rzymskiego przewidywał szereg negatywnych zjawisk (przeludnienie, wyczerpywanie się zasobów ropy naftowej, zalanie wielu miejscowości nadmorskich wskutek efektu cieplarnianego, itp.). Pod wpływem prognoz podjęto działania ograniczające negatywne skutki tych zdarzeń. Prognozowanie jest cennym narzędziem w działalności podmiotów gospodarczych. W warunkach dynamicznych zmian ich bliższego i dalszego otoczenia, decydującą rolę odgrywa informacja zorientowana na przyszłość. Z tego też względu jedną z kluczowych umiejętności współczesnych menedżerów jest zdolność do wykorzystania dostępnych danych do sporządzania prognoz. W dobie współczesnej prognozowanie jest bowiem integralną częścią procesu zarządzania, a wiedza prognostyczna staje się coraz bardziej doceniana na rynku pracy. Dotyczy to zwłaszcza sfery zjawisk ekonomicznych, w której rezultat decyzji podejmowanych dzisiaj jest w dużym stopniu uzależniony od tego, jaka sytuacja będzie jutro. Prognozowanie zmniejsza niepewność i przyczynia się do wzrostu trafności podejmowanych decyzji, a tym samym do eliminacji strat w różnych sferach działalności podmiotów gospodarczych (por. tab. 1.1). 9 Aczel A. D.: Statystyka w zarządzaniu, WN PWN, Warszawa 2000, s Wójcik P.: Sztuka prognozowania, Marketing w praktyce, nr 10, 2001, s. 9.

10 10 Tab Konsekwencje nietrafnych decyzji Obszary decyzyjne Przeszacowanie Skutki nietrafnych decyzji Niedoszacowanie Wielkość produkcji Nadmierne zapasy wyrobów Niezaspokojony popyt Poziom zapasów Finanse Koszty związane z magazynowaniem wyrobów Brak ciągłości sprzedaży Niewykorzystany martwy kapitał" Brak płynności finansowej Sieć dystrybucyjna Wysokie koszty utrzymania Niewykorzystane szanse rynkowe Poziom zatrudnienia Wysokie koszty płac, świadczeń i szkoleń Trudności organizacyjne przejawiające się, np. w złej obsłudze klientów Ceny Spadek konkurencyjności Niewykorzystane szanse wzrostu rynkowego Źródło: Nazarko J. (red.): Prognozowanie w zarządzaniu przedsiębiorstwem, cz. I: Wprowadzenie do metodyki prognozowania, Wydawnictwo Politechniki Białostockiej, Białystok 2004, s. 15. Prognozy spełniają ważną rolę informacyjną i ostrzegawczą. Z tego względu prognozowanie wykorzystywane jest do przewidywania zjawisk makroi mikrootoczenia każdej organizacji. Prognozy makroekonomiczne budowane są zwykle przez specjalistyczne organizacje i instytuty. Dotyczą one takich zmiennych, jak: stopa procentowa, stopa inflacji, ogólny popyt rynkowy w kraju, itp. Tego rodzaju prognozy mają istotny wpływ nie tylko na bieżącą działalność rządu i instytucji finansowych, ale także wszystkich uczestników życia gospodarczego. Prognozy mikroekonomiczne są na ogół budowane w samych przedsiębiorstwach lub przez instytucje zewnętrzne zajmujące się analizami rynku. Przedmiotem prognoz mikroekonomicznych są: popyt, ceny, podaż, zachowania konkurentów, itp. Jak wynika z badań empirycznych, w większości firm funkcja prognozowania realizowana jest w działach produkcji i marketingu, a następnie w dziale finansów 11. Jedynie w niewielkiej części firm istnieje wydzielona komórka prognostyczna. Realizacja funkcji prognozowania jest zróżnicowana branżowo. Najczęściej prognozy są budowane w branży motoryzacyjnej, a następnie energetycznej i far- 11 Witkowski M., Klimanek T.: Prognozowanie gospodarcze i symulacje w przykładach i zadaniach, Wydawnictwo AE, Poznań 2006, s. 7.

11 11 maceutycznej. Popularność wykorzystania prognoz przez przedsiębiorstwa różnych branż wynika przede wszystkim z chęci zdobycia dodatkowych informacji niezbędnych w procesie podejmowania decyzji. W tabeli 1.2 przedstawiono przykłady podmiotów wykorzystujących prognozowanie jako narzędzie wspomagające przewidywanie kształtowania się zjawisk w przyszłości. Tab Przykłady podmiotów wykorzystujących w swojej działalności prognozowanie Podmiot zgłaszający zapotrzebowanie na prognozę Zarząd międzynarodowej organizacji Rząd Kierownictwo przedsiębiorstwa krajowego Dyrektor teatru Obiekt objęty prognozą Prognozowane zjawisko Dane wykorzystywane w prognozowaniu Zmienna prognozowana Przykładowe decyzje towarzyszące prognozie Europa Kraj Branża przemysłowa Rozwój nowych rynków Makro- i mikroekonomiczne (np. ogólny popyt rynkowy) Chłonność wybranych rynków europejskich Wejście na polski rynek przy przewidywanym popycie na produkty oferowane przez firmę Koniunktura gospodarcza Makroekonomiczne (np. stopa inflacji) Wskaźnik koniunktury Wprowadzenie kredytów preferencyjnych przy przewidywanym wzroście wskaźnika koniunktury Koniunktura w branży Makro- i mikroekonomiczne (np. prognozy koniunktury) Przewidywana roczna sprzedaż produktu Zwiększenie mocy produkcyjnych firmy przy przewidywanym wzroście wskaźnika koniunktury w branży Teatr Zainteresowanie społeczeństwa spektaklami Mikroekonomiczne (np. rozmowa z widzami) wystawienie nowej sztuki Rozpoczęcie przygotowań do imprezy artystycznej przy przewidywanym zainteresowaniu ze strony społeczeństwa Źródło: Witkowski M., Klimanek T.: Prognozowanie gospodarcze i symulacje w przykładach i zadaniach, Wydawnictwo AE, Poznań 2006, s. 8. Ogólnie można stwierdzić, że znaczenie prognozowania w osiągnięciu celów wynika przede wszystkim z niepewności przyszłości, jak też upływu czasu między podjęciem określonej decyzji a jej realizacją i skutkiem.

12 Funkcje i klasyfikacja prognoz Zasadniczym celem prognozowania jest wspomaganie procesów decyzyjnych. W związku z tym wyróżnia się trzy podstawowe funkcje prognoz: 1. preparacyjną, 2. aktywizującą, 3. informacyjną. Preparacyjna funkcja prognoz wynika z tego, że jest ona działaniem, które przygotowuje inne działania podejmowane przez decydenta (pojedynczego człowieka, grupę osób, podmiot gospodarczy lub instytucję). Decydent opierając się na sformułowanej przez prognostę prognozie jest w stanie postępować racjonalnie wtedy, kiedy będzie miał do niej zaufanie. Jakkolwiek za jakość prognozy odpowiada prognosta, to decydent musi mieć umiejętność jej oceny, gdyż skutki jego dzisiejszej decyzji ujawnią się w przyszłości. Dodać przy tym należy, że w roli prognosty może wystąpić sam decydent, a nie specjalne instytucje (np. Główny Urząd Statystyczny czy Komitet Badań i Prognoz Polska XXI ). Aktywizująca funkcja prognoz polega na pobudzaniu do podejmowania działań sprzyjających realizacji prognozy zapowiadającej korzystne zdarzenia oraz przeciwstawiającej się jej spełnieniu, jeśli przewidywane zdarzenia są oceniane negatywnie (np. prognoza spadku sprzedaży w firmie, czy wzrostu udziału produktów nie odpowiadających normom jakościowym). Informacyjna funkcja prognoz związana jest z oswajaniem społeczeństwa z nadchodzącymi zmianami i zmniejszaniem lęku przed przyszłością. Taką rolę odgrywały w przeszłości proroctwa przepowiadające, np. pomór bydła czy suszę. Ogłoszenie niektórych prognoz może wywołać opanowane reakcje na zmiany, a nawet pełną ich akceptację. Oprócz wymienionych trzech podstawowych, wyróżnia się również funkcje pomocnicze prognoz, a mianowicie 12 : funkcję argumentacyjną prognoza dostarcza decydentom argumentów ułatwiających podejmowanie takich, a nie innych decyzji; funkcję doradczą prognoza przygotowuje odpowiednie informacje odnoszące się do zjawisk będących przedmiotem procesu decyzyjnego; funkcję mediacyjną prognoza jest pomocna przy określaniu cen transakcyjnych (np. w procesie kupna-sprzedaży działki budowlanej). 12 Witkowski M., Klimanek T.: Prognozowanie gospodarcze..., op. cit., s. 14.

13 13 Szeroka tematyka prognozowania oraz formy sporządzanych prognoz wymagają ich usystematyzowania (klasyfikacji). Przy klasyfikacji prognoz wykorzystuje się różne kryteria. Najczęstszą przesłanką klasyfikacji prognoz jest horyzont czasowy, tj. okres, na który zostały one zbudowane. Ze względu na to kryterium wyróżnia się prognozy: krótkookresowe, średniookresowe i długookresowe. Prognozy krótkookresowe nie przekraczają jednego roku, średniookresowe 2. lat, natomiast prognozy długookresowe obejmują okres ponad 2. lat. Zwrócić należy uwagę na to, że podział ten ma umowny charakter, gdyż uwarunkowany jest charakterem prognozowanego zjawiska. I tak, na przykład w demografii, za prognozy krótkookresowe uważa się prognozy nieprzekraczające 5. lat, średniookresowe 10. lat, a długookresowe powyżej 10. lat. Dla sprzedaży w przedsiębiorstwie zazwyczaj przyjmuje się, że prognoza krótkookresowa ma horyzont do 3. miesięcy, średniookresowa 2. lat, długookresowa ponad 2 lata. Z kolei w meteorologii krótkookresowymi są prognozy do 24. godzin, średniookresowe do tygodnia, natomiast długookresowe do miesiąca. W ramach prognoz długookresowych często wyróżnia się prognozy perspektywiczne (z horyzontem 10 do 15. lat) oraz ponadperspektywiczne (o horyzoncie przekraczającym 20 lat) 13. Zauważyć należy, że kryterium czasu wskazuje na charakter zmian zachodzących w prognozowanym zjawisku. Prognoza krótkookresowa dotyczy takiego przedziału czasu, w którym obserwuje się jedynie zmiany ilościowe prognozowanego zjawiska. Zmiany te wyrażają się wzrostem lub spadkiem wartości zmiennej prognozowanej, występującym zgodnie z wykrytą, dotychczasową prawidłowością (np. funkcją regresji czy trendem). Prognoza średniookresowa to prognoza na taki przedział czasu, w którym oczekuje się nie tylko zmian ilościowych, ale również nawet śladowych zmian jakościowych. Zmiany jakościowe ujawniają się w odejściu od dotychczasowej prawidłowości (np. pojawieniu się nowych czynników wpływających na zmienną prognozowaną, co znajduje swój wyraz w zmianie postaci trendu, czy też wartości parametrów funkcji regresji). Prognoza długookresowa obejmuje taki przedział czasu, w którym oczekuje się zarówno zmian ilościowych, jak i istotnych zmian jakościowych. Metoda prognozowania musi uwzględniać oba typy zmian. 13 Nowak E. (red.): Prognozowanie gospodarcze - metody, modele, zastosowania, przykłady, Wydawnictwo PLACET, Warszawa 1998, s. 12.

14 14 Z horyzontem czasowym wiąże się również podział na prognozy operacyjne i strategiczne. Prognozy operacyjne są najczęściej krótkookresowe i są one wykorzystywane w planowaniu operatywnym podmiotów gospodarczych oraz bieżącej polityce gospodarczej. Prognozy strategiczne (zwane także rozpoznawczymi) dostarczają podstaw do podejmowania długofalowych decyzji. Są to zatem na ogół prognozy długookresowe (rzadziej średniookresowe). Ze względu na charakter czy strukturę prognoz dzielimy je na: prognozy proste i złożone. Prognozy proste dotyczą pojedynczych zmiennych ekonomicznych o jednorodnym charakterze (np. prognoza wydobycia węgla kamiennego w kopalni Bogdanka w następnym miesiącu). Prognozy złożone dotyczą sądów o zjawiskach wieloaspektowych, do opisu których używa się zbioru zmiennych. Zjawiskiem złożonym są na przykład warunki życia ludności, czy produkcja w spółce wytwarzającej wiele asortymentów wyrobów. Można zatem stwierdzić, że przy konstrukcji prognoz prostych nie korzystamy z innych prognoz, natomiast prognozę zjawiska opisanego zbiorem zmiennych tworzymy na podstawie prognoz cech opisujących go. Ze względu na charakter lub strukturę prognoz, dzieli się je również na ilościowe oraz jakościowe. W prognozach ilościowych stan zmiennej prognozowanej wyrażony jest liczbą. Prognozy ilościowe mogą być też punktowe (gdy podaje się, że zmienna prognozowana przyjmie określoną wartość) lub przedziałowe (gdy podaje się przedział liczbowy, w którym znajduje się wartość zmiennej prognozowanej). Prognozy ilościowe dzielimy także na skalarne (jeżeli podawana jest pojedyncza wartość) i wektorowe (w przypadku, gdy jako prognozę uzyskujemy wektor liczb). Prognoza jakościowa dotyczy zmiennej niemierzalnej lub jest słownym opisem stanu zmiennej ilościowej (np. za dwa miesiące kurs dolara w stosunku do euro wzrośnie). Kryterium charakteru lub struktury prognoz pozwala na ich podział na jednorazowe i powtarzalne. Prognozy jednorazowe stawiane są jednokrotnie (najczęściej dotyczy to zmiennych strategicznych), a prognozy powtarzalne są ciągle w miarę dopływu nowych informacji poprawiane (prognozowaniu powtarzalnemu poddawane są głównie prognozy operacyjne). Prognozy dzielimy również na kompleksowe i sekwencyjne oraz samosprawdzające się i destruktywne.