Szata roœlinna rezerwatu œcis³ego Wyspa na Jeziorze Przywidz (Pojezierze Kaszubskie) i jej ochrona

Transkrypt

1 Szata roœlinna rezerwatu œcis³ego Wyspa na Jeziorze Przywidz (Pojezierze Kaszubskie) i jej ochrona Plant cover of Wyspa na jeziorze Przywidz strict nature reserve and its protection RYSZARD MARKOWSKI, JOANNA BLOCH-OR OWSKA, KATARZYNA Ó KOŒ R. Markowski, J. Bloch-Or³owska, K. ó³koœ, Katedra Taksonomii Roœlin i Ochrony Przyrody, Uniwersytet Gdañski, Al. Legionów 9, Gdañsk, biorm@univ.gda.pl, biojo@univ.gda.pl, biokz@univ.gda.pl ABSTRACT: Plant cover of Wyspa na jeziorze Przywidz strict nature reserve is described. Three forest communities and 81 plant species were found in the reserve. KEY WORDS: Wyspa na jeziorze Przywidz nature reserve, protection, forest communities Wstêp Ochrona œcis³a jest rzadko stosowana w naszych rezerwatach. W Polsce, w 1995 r., zaledwie 4% powierzchni wszystkich rezerwatów podlega³o œcis³ej ochronie (Olaczek 1999). Jej stosowanie jest uzasadnione w wyj¹tkowych przypadkach, g³ównie w sytuacji gdy przedmiotem ochrony s¹ klimaksowe ekosystemy lub spontaniczne procesy zachodz¹ce w warunkach braku jakiejkolwiek ingerencji (por. Olaczek i in. 1996; Wytyczne sporz¹dzania planów ochrony ; Olaczek 1999). Rezerwat przyrody Wyspa na jeziorze Przywidz zosta³ utworzony w 1954 r. na podstawie Zarz¹dzenia nr 50 Ministra Leœnictwa z dnia 11 marca 1954 r. (Monitor Polski A-30, poz. 445) i uznany za rezerwat krajobrazowy, w którym ca³a MARKOWSKI R., BLOCH-OR OWSKA J., Ó KOŒ K. 2006(2007). Plant cover of Wyspa na jeziorze Przywidz strict nature reserve and its protection. In: OLSZEWSKI T. S., AFRANOWICZ R., BOCI G K. (eds), Contemporary trends of botanical research on Professor Hanna Piotrowska 80 th birthday anniversary. Acta Bot. Cassub. 6:

2 72 Ryszard Markowski, Joanna Bloch-Or³owska, Katarzyna ó³toœ powierzchnia podlega ochronie œcis³ej. Celem jego utworzenia by³o zachowanie, ze wzglêdów dydaktycznych i spo³ecznych, malowniczo po³o onej na jeziorze wyspy poros³ej lasem bukowo-dêbowym, posiadaj¹cym cechy zespo³u naturalnego. Przez nieco ponad 30 lat od chwili zatwierdzenia rezerwatu jego przyroda nie by³a badana. Dopiero w 1986 r. zosta³ sporz¹dzony przez BULiGL Oddzia³ w Gdyni Plan urz¹dzania gospodarstwa rezerwatowego Wyspa na jeziorze Przywidz na okres od do Obj¹³ on opracowanie urz¹dzeniowe, glebowe, oraz w podstawowym zakresie fitosocjologiczne. Flora rezerwatu nie by³a natomiast szczegó³owo badana. W 2004 r. wykonano dla omawianego obiektu plan ochrony (Markowski i in. 2004), w którym zamieszczono syntezê wiedzy o rezerwacie, obejmuj¹c¹ tak e wyniki przeprowadzonych badañ nad flor¹ i roœlinnoœci¹ oraz awifaun¹. Na tej podstawie sformu³owane zosta³y za³o enia i zasady realizacji ochrony. 1. Cel, zakres i metoda badañ Celem pracy jest zaprezentowanie walorów szaty roœlinnej rezerwatu oraz idei utrzymania w nim ochrony œcis³ej, a tak e proponowanych zasad i zadañ konserwatorskich. Opracowanie wykonano w oparciu o wyniki inwentaryzacji przyrodniczej terenu rezerwatu, przeprowadzonej w 2004 r., a tak e na podstawie dostêpnych danych niepublikowanych (Plan urz¹dzania 1986). Dokumentacjê fitosocjologiczn¹ zebrano ogólnie przyjêt¹ metod¹ Braun-Blanqueta (por. Paw³owski 1977). Dla zobrazowania rozmieszczenia stwierdzonych syntaksonów wykonano mapê roœlinnoœci rzeczywistej. Nazewnictwo roœlin naczyniowych przyjêto za Mirkiem i in. (2002), natomiast mszaków wg Ochyry i in. (2003). Ujêcia syntaksonomiczne i nazewnictwo zbiorowisk zgodnie s¹ z propozycj¹ W. Matuszkiewicza (2005); por. tak e inne opracowania (Matuszkiewicz, Matuszkiewicz 1973; Matuszkiewicz J. M. 2005). Przynale noœæ do kategorii zagro enia gatunków roœlin przyjêto za opracowaniami: Zarzyckiego i Szel¹ga (2006), ukowskiego i Jackowiaka (1995) oraz Markowskiego i Buliñskiego (2004). Wykaz gatunków podlegaj¹cych ochronie prawnej jest zgodny z Rozporz¹dzeniem Ministra Œrodowiska z dnia 9 lipca 2004 r. (Rozporz¹dzenie 2004). 2. Po³o enie i œrodowisko abiotyczne rezerwatu Rezerwat znajduje siê w województwie pomorskim, w powiecie Pruszcz Gdañski i gminie Przywidz. Usytuowany jest na terenie Lasów Pañstwowych, w nadleœnictwie Kolbudy, obrêb Jod³owno, leœnictwo Przywidz, oddz. 233a, b. Zajmuje teren ca³ej wyspy o powierzchni 4,55 ha, usytuowanej w zachodniej czêœci Jeziora Przywidzkiego, ok. 1 km na wschód od miejscowoœci Przywidz.

3 Szta roœlinna rezerwatu œcis³ego Wyspa na Jeziorze Przywidz Granice rezerwatu przebiegaj¹ wzd³u brzegów wyspy otoczonej wodami Jez. Przywidzkiego. Brzegi jeziora s¹siaduj¹ z lasami nadleœnictwa Kolbudy, wchodz¹cymi w sk³ad gospodarstwa lasów ochronnych masowego wypoczynku. Wed³ug podzia³u fizjograficznego Polski (Kondracki 2002) rezerwat le y w mezoregionie Pojezierze Kaszubskie. Z kolei w podziale geobotaniczno-regionalnym Matuszkiewicza (1993) rezerwat znajduje siê w Krainie Pojezierzy œrodkowopomorskich, w Okrêgu Pojezierza Kaszubskiego i Podokrêgu Wzniesienia Wie ycy. Teren wyspy jest dennomorenowym, wyd³u onym wyniesieniem i na d³ugim odcinku przyjmuje formê wygrzbieconego wa³u. Jest on po³o ony w rynnie jeziornej Jez. Przywidzkiego i wysokoœci¹ nawi¹zuje do poziomu niskiego moren przywidzkich s¹siaduj¹cych z jeziorem. Jezioro po³o one jest na wysokoœci 187 m n.p.m. Wyspa wznosi siê nad poziom jeziora metrów. Najwy ej po³o ona jest jej zachodnia i œrodkowa czêœæ. Stoki pó³nocne i zachodnie s¹ doœæ strome, natomiast stoki po³udniowe i wschodnie s¹ wzglêdnie ³agodne. Wschodnia czêœæ wyspy jest niska i p³aska. Budowa geologiczna wyspy jest zró nicowana. W czêœci zachodniej, œrodkowej i czêœciowo wschodniej jest ona zbudowana g³ównie z kwaœnej gliny zwa³owej, gliny piaszczystej, a tak e z piasku gliniastego mocnego. W stropowej czêœci, gliny s¹ p³ytko spiaszczone. Wschodnia czêœæ terenu wyspy, o powierzchni nieca³e pó³ ha, jest wzglêdnie m³oda. Jest to fragment dawnego dna jeziora, ods³oniêtego po spadku poziomu wody w jeziorze ju w czasach historycznych. Wystêpuje tu kreda jeziorna przykryta deluwialnym piaskiem (Plan urz¹dzania 1986). Na terenie rezerwatu, ponad po³owê powierzchni zajmuj¹ gleby bielicowe w³aœciwe wytworzonych z piasków gliniastych lekkich i mocnych, gleby brunatne kwaœne, które powsta³y z glin piaszczystych i glin lekkich p³ytko spiaszczonych zajmuj¹ nieca³e 40% wyspy, a czarna ziemia w³aœciwa wytworzona z deluwialnego piasku, zalegaj¹cego na warstwie kredy ³¹kowej stanowi¹ pokrywê glebow¹ mniej ni 10% powierzchni rezerwatu (Plan urz¹dzania ). Rezerwat le y w obrêbie czêœci szczytowej krainy klimatycznej Pojezierza Pomorskiego, na jej po³udniowo-wschodnich krañcach. Kraina ta, obejmuj¹ca okolice Kartuz i Koœcierzyny, odznacza siê w skali regionu gdañskiego, m.in.: najch³odniejszym i najbardziej zasobnym w opady klimatem, a tak e najni szymi minimami temperatury powietrza, najwiêksz¹ liczb¹ dni przymrozkowych i mroÿnych oraz du ¹ liczb¹ dni pochmurnych z mg³¹ i pokryw¹ œnie n¹ (por. Kwiecieñ, Taranowska 1974).

4 74 Ryszard Markowski, Joanna Bloch-Or³owska, Katarzyna ó³toœ 3. Wyniki 3.1. Flora rezerwatu Wykaz gatunków Acer platanoides L. Acer pseudoplatanus L. Actaea spicata L. LC(PG); V(PZ) Aegopodium podagraria L. Alnus glutinosa (L.) Gaertn. Anemone nemorosa L. Anemone ranunculoides L. Athyrium filix-femina (L.) Roth Betula pendula Roth Betula pubescens Ehrh. Calamagrostis arundinacea (L.) Roth Calamagrostis canescens (Weber) Roth Carex acutiformis Ehrh. Carex ovalis Gooden. Carex pilulifera L. Carex remota L. Carpinus betulus L. Cirsium oleraceum (L.) Scop. Convallaria majalis L. OC Corylus avellana L. Daphne mezereum L. OŒ; LC(PG); R(PZ) Dentaria bulbifera L. VU(PG); V(PZ) Deschampsia caespitosa (L.) P. Beauv. Deschampsia flexuosa (L.) Trin. Dryopteris carthusiana (Vill.) H. P. Fuchs Dryopteris dilatata (Hoffm.) A. Gray Dryopteris filix-mas (L.) Schott Equisetum arvense L. Equisetum fluviatile L. Equisetum sylvaticum L. Euonymus europaeus L. Fagus sylvatica L. Frangula alnus Mill. OC Gagea lutea (L.) Ker Gawl. Gagea minima (L.) Ker Gawl. Gagea spathacea (Hayne) Salisb. NT(PG); V(PZ); R(PL) Galium odoratum (L.) Scop. OC Geum urbanum L. Hedera helix L. OC Humulus lupulus L. Iris pseudacorus L. Juncus effusus L. Lathraea squamaria L. Lathyrus vernus (L.) Bernh. Luzula pilosa (L.) Willd. Lycopodium clavatum L. OŒ Lysimachia vulgaris L. Lythrum salicaria L. Maianthemum bifolium (L.) F. W. Schmidt Melica nutans L. Mercurialis perennis L. Milium effusum L. Monotropa hypopitys L. s. str. Padus serotina (Ehrh.) Borkh. Agr. Phalaris arundinacea L. Picea abies (L.) H. Karst. Agr. Poa nemoralis L. Polygonatum multiflorum (L.) All. Populus tremula L. Pteridium aquilinum (L.) Kuhn Quercus petraea (Matt.) Liebl. Quercus robur L. Ribes alpinum L. Ribes spicatum E. Robson Rubus caesius L. Rubus idaeus L. Rubus pedemontanus Pinkw. Salix cinerea L. Scrophularia nodosa L. Scutellaria galericulata L. Sorbus aucuparia L. emend. Hedl. Stachys palustris L. Stachys sylvatica L. Stellaria holostea L. Tilia cordata Mill. Typha latifolia L. Ulmus glabra Huds. Ulmus minor Mill. emend. Richens NT(PG) Urtica dioica L. Vaccinium myrtillus L. Viburnum opulus L. OC Objaœnienia: Agr. agriofit; OC objête ochron¹ czêœciow¹; OŒ objête ochron¹ œcis³¹; LC najmniejszej troski; NT bliski zagro enia; R rzadki; VU,V nara ony; PG Pomorze Gdañskie, PZ Pomorze Zachodnie; PL Polska. Explanations: Agr. agriophyt; OC part law protection; OŒ strict law protection; LC least concern; NT near threatened; R rare; VU,V vulnerable; PG Gdañskie Pomerania, PZ Western Pomerania; PL Poland. Na terenie rezerwatu stwierdzono wystêpowanie 81 gatunków roœlin kwiatowych i paprotników. Stosunkowo ma³a ró norodnoœæ lokalnej flory jest przede wszystkim skutkiem niewielkiego zró nicowania terenu pod wzglêdem siedlisko-

5 Szta roœlinna rezerwatu œcis³ego Wyspa na Jeziorze Przywidz wym i fitocenotycznym oraz przestrzennej dominacji ubogich siedlisk i zbiorowisk roœlinnych, a tak e niedu ej powierzchni rezerwatu. Ponadto, dawne u ytkowanie lasu i zwi¹zane z tym uproszczenie struktury wiekowej drzewostanu, zw³aszcza nadmierne jego zwarcie, jest g³ówn¹ przyczyn¹ zmniejszonej roli iloœciowej niektórych sk³adników runa w dominuj¹cej tu kwaœnej buczynie. Flora rezerwatu charakteryzuje siê wysokim stopniem naturalnoœci. Zanotowano tu zaledwie 2 gatunki antropofitów: Padus serotina i Picea abies, które wystêpuj¹ w rezerwacie zupe³nie sporadycznie. Tak nik³y udzia³ gatunków geograficznie obcych jest przede wszystkim wynikiem braku antropogenicznych siedlisk w rezerwacie (np. dróg), a tak e nie wykonywania jakichkolwiek zabiegów hodowlanych oraz izolacji wyspy od otaczaj¹cych lasów gospodarczych i zbiorowisk antropogenicznych. Na wzglêdnie dobrze zachowany stan flory wskazuje tak e jej struktura fitosocjologiczna. Grupa roœlin leœnych i zaroœlowych liczy tutaj 63 gatunki (77,5% ogó³u sk³adników), z czego 33 gatunki s¹ przewodnimi komponentami mezoi eutroficznych lasów liœciastych. Spory udzia³ (12 gatunków, tj. 15%) maj¹ tu roœliny zbiorowisk bagiennych i wilgotnych ³¹k, które zwi¹zane s¹ z ekotonem wodno-l¹dowym rezerwatu. W ca³oœci flory sk³adniki swoiste dla nie zaburzonych fitocenoz rezerwatu stanowi¹ nieco ponad 90% notowanych tu roœlin naczyniowych. Pozosta³e roœliny, prawie w ca³oœci, s¹ komponentami naturalnych i pó³naturalnych zbiorowisk zastêpczych. We florze naczyniowej rezerwatu notuje siê niewiele gatunków okreœlanych mianem szczególnej troski, tj. chronionych oraz gin¹cych i zagro onych. W du ej mierze jest to wynikiem bezwzglêdnej dominacji kwaœnych buczyn, które pod wzglêdem florystycznym s¹ relatywnie ubogimi zbiorowiskami roœlinnymi. Z roœlin œciœle chronionych wystêpuj¹ tu zaledwie 2 gatunki: Daphne mezereum i Lycopodium clavatum, a ponadto 5 podlegaj¹cych ochronie czêœciowej: Convallaria majalis, Frangula alnus, Galium odoratum, Hedera helix i Viburnum opulus. Z grupy roœlin zamieszczanych na czerwonych listach Pomorza Gdañskiego i Pomorza Zachodniego zanotowano w rezerwacie 5 gatunków. S¹ to: Dentaria bulbifera, Actaea spicata, Daphne mezereum, Gagea spathacea i Ulmus minor. Pierwszy z wymienionych uznawany jest za nara ony na wyginiêcie sk³adnik flory zarówno Pomorza Gdañskiego jak i Zachodniego. Cztery pozosta³e s¹ gatunkami o ni szym ryzyku zagro enia w regionie gdañskim oraz zró nicowanym w skali Pomorza Zachodniego i Polski. Na terenie rezerwatu wszystkie sk³adniki maj¹ niezbyt liczne populacje. W przewadze, wystêpuj¹ one na niewielkiej powierzchni (0,40 ha), we wschodniej czêœci wyspy w oddziale 233a, zajêtej przez naj- yÿniejsze w skali lokalnej siedlisko Zbiorowiska roœlinne Na terenie rezerwatu stwierdzono obecnoœæ 2 zespo³ów oraz 1 zbiorowiska roœlinnego. Ich przynale noœæ syntaksonomiczna przedstawia siê nastêpuj¹co:

6 76 Ryszard Markowski, Joanna Bloch-Or³owska, Katarzyna ó³toœ Klasa: Querco-Fagetea Br.-Bl. et Vlieger 1937 Rz¹d: Fagetalia silvaticae Paw³ Zwi¹zek: Fagion silvaticae R. Tx. et Diem Podzwi¹zek: Luzulo-Fagenion (Lohm. et R. Tx. 1954) Oberd Zespó³: Luzulo pilosae-fagetum W. Mat. et A. Mat Podzespó³: Luzulo pilosae-fagetum typicum Luzulo pilosae-fagetum cladonietosum Zwi¹zek: Carpinion betuli Oberd Zespó³: Stellario holosteae-carpinetum betuli Oberd Klasa: Alnetea glutinosae Zbiorowisko Alnus glutinosa-betula pubescens Zespó³ kwaœnej buczyny ni owej Luzulo pilosae-fagetum W. Mat. et A. Mat (tab. 1, zdj. 1-6) Kwaœna buczyna ni owa jest panuj¹cym zbiorowiskiem roœlinnym na terenie rezerwatu i zajmuje oko³o 90% jego powierzchni (ryc. 1). Stanowi mniej wiêcej jednolity kompleks starych, blisko 200-letnich drzewostanów. Fitocenozy buczyny zajmuj¹ ca³e wydzielenie 233b, gdzie wystêpuj¹ na glebach bielicowych w³aœciwych i glebach brunatnych kwaœnych (por. Plan urz¹dzania ). W wiêkszoœci p³atów drzewostan jest dwuwarstwowy. Warstwa a, o wysokoœci m, osi¹ga zwarcie w granicach 60-70%. Buduje j¹ buk z niewielk¹ na ogó³ domieszk¹ dêbu bezszypu³kowego i niekiedy lipy. Drug¹ warstwê drzewostanu, osi¹gaj¹c¹ m wysokoœci i zwarcie 10-40% tworzy tak e buk, niekiedy z domieszk¹ dêbu, rzadziej innych drzew. Podszyt, w przewadze bukowy, osi¹ga najczêœciej poni ej 25% zwarcia; nierzadko brak go lub odgrywa znikom¹ rolê. Warstwa zielna, w przewa aj¹cej wiêkszoœci p³atów, jest bardzo sk¹pa i pokrywa poni ej 10% powierzchni. Do najczêstszych jej sk³adników nale ¹: Deschampsia flexuosa, Fagus sylvatica, Maianthemum bifolium, Calamagrostis arundinacea i miejscami Vaccinium myrtillus. Warstwa mszysta ma wiêkszy udzia³ iloœciowy tylko w postaci zboczowej-mszystej zespo³u. Na terenie rezerwatu zespó³ kwaœnej buczyny wykazuje zró nicowanie lokalno-siedliskowe na dwa ni ej omówione podzespo³y: Podzespó³ typowy L.p.-F. typicum (tab. 1, zdj. 1-4) (w typie siedliskowym LMœw) rozprzestrzeniony jest na przewa aj¹cej powierzchni zajêtej przez buczyny i reprezentowany g³ównie przez postaæ o s³abo rozwiniêtym runie. Jednostka ta nie posiada w³asnych gatunków wyró niaj¹cych. Od postaci zboczowej-mszystej ró ni siê przede wszystkim znacznie mniejsz¹ rol¹ iloœciow¹ mszaków i ubo szym sk³adem gatunkowym warstwy przyziemnej. Podzespó³ zboczowy-mszysty L.p.-F. cladonietosum (tab. 1, zdj. 5 i 6) (w typie siedliskowym LMœw) wykszta³ca siê przewa nie w miejscach, z których wywiewana jest w du ej mierze œció³ka bukowa. Podzespó³ ten zajmuje niedu ¹ powierzchniê, a jego p³aty rozrzucone s¹ w ró nych miejscach wyspy. Pod wzglêdem struktury warstwowej postaæ ta nie ró ni siê od podzespo³u typowego. Znamienn¹ cech¹ runa jest wiêkszy ni w postaci typowej udzia³ jakoœciowy

7 Szta roœlinna rezerwatu œcis³ego Wyspa na Jeziorze Przywidz i iloœciowy mszaków oraz pojedynczych porostów. Pokrycie warstwy mszystej wynosi zwykle nie mniej ni 10-20%. Podobnie jak na innych stanowiskach omawianego podzespo³u, g³ównymi komponentami fitocenoz s¹: Polytrichastrum formosum, Hypnum cupressiforme, Mnium hornum, Dicranum scoparium, Cladonia cfr. coniocraea i inne. Czêœæ z nich stanowi grupê dobrych gatunków wyró niaj¹cych omawian¹ jednostkê. Jezioro Przywidzkie m Przywidz Ryc. 1. Mapa roœlinnoœci rezerwatu Wyspa na jeziorze Przywidz 1 Luzulo pilosae-fagetum, 2 Stellario holosteae-carpinetum betuli, 3 zbiorowisko Alnus glutinosa-betula pubescens. Fig. 1. Map of plant communities of the Wyspa na jeziorze Przywidz reserve 1 Luzulo pilosae-fagetum, 2 Stellario holosteae-carpinetum betuli, 3 Alnus glutinosa- Betula pubescens community Subatlantycki nizinny las dêbowo-grabowy Stellario holosteae- -Carpinetum betuli Oberd (tab. 1, zdj. 7-9) Las gr¹dowy (w typie siedliskowym Lœw) zajmuje w rezerwacie niedu ¹ powierzchniê, oko³o 0,40 ha. Wystêpuje we wschodniej czêœci wyspy (por. ryc. 1), na nisko po³o onym p³askim terenie, który jest dawnym dnem jeziora, ods³oniêtym w czasach historycznych. Pokrywê glebow¹ stanowi czarna ziemia w³aœciwa wytworzona z deluwialnego piasku, zalegaj¹cego na warstwie kredy jeziornej. Jest to siedlisko bardzo yzne. Drzewostan jest dwuwarstwowy; warstwê wy sz¹ o wysokoœci m i zwarciu 40-60% buduje lipa drobnolistna z domieszk¹ dêbu szypu³kowego,

8 78 Ryszard Markowski, Joanna Bloch-Or³owska, Katarzyna ó³toœ buka, olszy czarnej, rzadziej innych drzew. Drugie piêtro o wysokoœci m i zwarciu 25-50% wspó³tworz¹ najczêœciej: buk, grab, lipa oraz stare egzemplarze leszczyny. Warstwa podszytu jest dobrze rozwiniêta i osi¹ga 20-50% zwarcia. Buduj¹ j¹ liczne gatunki, g³ównie podrost drzew, a ponadto leszczyna, wi¹z górski, trzmielina europejska, klon zwyczajny i inne. Runo z³o one jest prawie wy³¹cznie z roœlin zielnych i pokrywa od 15 do 40% powierzchni. Tworz¹ je mezofilne gatunki, powszechnie rosn¹ce w pomorskich gr¹dach, np: Anemone nemorosa, Galium odoratum, Stellaria holostea, Polygonatum multiflorum i Mercurialis perennis. W skali rezerwatu jest to najbogatsze pod wzglêdem florystycznym zbiorowisko roœlinne, w którym wystêpuj¹ wszystkie notowane na wyspie najcenniejsze sk³adniki flory, np.: Dentaria bulbifera, Gagea spathacea i G. minima Niskopienny, wilgotny las brzozowo-olszowy zbiorowisko Alnus glutinosa-betula pubescens (tab. 1, zdj. 10) Jest to najm³odszy na wyspie typ lasu, wykazuj¹cy cechy fitocenozy ekotonalnej, której nie mo na identyfikowaæ z adnym zespo³em. Wystêpuje na najni szej terasie, w bezpoœrednim s¹siedztwie linii brzegowej jeziora. Przy wysokich stanach wody powierzchnia gleby jest okresowo zalewana. Zajmuje niewielk¹ powierzchniê (ok. 2 ary) na wschodnim krañcu wyspy (por. ryc. 1). Tabela 1. Zbiorowiska roœlinne rezerwatu Wyspa na jeziorze Przywidz : Ia Luzulo pilosae-fagetum typicum, Ib Luzulo pilosae-fagetum cladonietosum, II Stellario-Carpinetum, III zbiorowisko Alnus glutinosa-betula pubescens. Table 1. Plant communities of Wyspa na jeziorze Przywidz reserve: Ib Luzulo pilosae- Fagetum cladonietosum, Ia Luzulo pilosae-fagetum typicum, II Stellario-Carpinetum, III Alnus glutinosa-betula pubescens community. Zespó³/zbiorowisko Association/community I a I b II III Nr kolejnyzdjêcia Successive No Nr zdjêcia No. of relevé 9/04 8/04 10/04 7/04 6/04 5/04 1/04 2/04 4/04 3/04 Data Date: dzieñ day, miesi¹c month rok year Lokalizacja Locality Rezerwat Wyspa na jeziorze Przywidz Nadleœnictwo Forest inspectorate Kolbudy Leœnictwo Forestry Przywidz Nr oddzia³u No. of forest section 233b 233a Wysokoœæ warstwy drzew Height of tree layer a 1 [m] a 2 [m] Zwarcie warstwydrzew a Densityof tree layer 1 [%] a 2 [%] Zwarcie warstwy krzewów b [%] Density of shrub layer

9 Szta roœlinna rezerwatu œcis³ego Wyspa na Jeziorze Przywidz Pokrycie warstwy zielnej Cover of herb layer c [%] Pokrycie warstwy mszystej Cover of herb layer d [%] Ekspozycja Exposition SW S NE S NNW NW Nachylenie Slope [ o ] Powierzchnia zdjêcia Area of relevé [m 2 ] Drzewa i krzewy (*Fagion sylvaticae, **Carpinion betuli; S-C Ch. reg. Stellario-Carpinetum) *Fagus sylvatica a a b /2. c **Tilia cordata a a b c **Carpinus betulus [S-C] a 1 /a /1./1.. c Corylus avellana [S-C] a b, b 1 /b /1 + c Sorbus aucuparia a 2 /b.../ +.. 1/+./+ 1/.../+ c Quercus petraea a a c Alnus glutinosa a b c Betula pubescens a b Quercus robur a c Populus tremula a b/c /+ Betula pendula a Acer platanoides b/c /. +/+./+. Ribes spicatum /+./+./+ Ulmus minor a 1 /a /2... c Ulmus glabra b, b 1 /b /2. c Daphne mezereum b

10 80 Ryszard Markowski, Joanna Bloch-Or³owska, Katarzyna ó³toœ Euonymus europaeus b/c /1... Viburnum opulus c Rubus caesius Rubus idaeus Hedera helix Acer pseudoplatanus Ribes alpinum Salix cinerea Padus serotina Frangula alnus D. Luzulo pilosae-fagetum, *Luzulo-Fagenion *Deschampsia flexuosa c Monotropa hypopitys r Carex pilulifera Luzula pilosa *Hypnum cupressiforme d *Mnium hornum *Dicranella heteromalla D. L.p.-F. cladonietosum Dicranum scoparium d Polytrichastrum formosum Dicranum maius Cladonia cfr. coniocraea Leucobryum glaucum Ch. *Stellario-Carpinetum et Fagetalia Galium odoratum c Paris quadrifolia Polygonatum multiflorum Actaea spicata Dentaria bulbifera Mercurialis perennis *Stellaria holostea Gagea minima Milium effusum Anemone ranunculoides Lathyrus vernus Scrophularia nodosa Ch. Querco-Fagetea Anemone nemorosa c Aegopodium podagraria

11 Szta roœlinna rezerwatu œcis³ego Wyspa na Jeziorze Przywidz Lathraea squamaria Melica nutans Poa nemoralis Ch., D. Alnetea glutinosae Calamagrostis canescens c Carex acutiformis Phalaris arundinacea Inne Calamagrostis arundinacea c Maianthemum bifolium Convallaria majalis Dryopteris carthusiana Vaccinium myrtillus Pteridium aquilinum Dryopteris filix-mas Athyrium filix-femina Equisetum sylvaticum Gagea spathacea Geum urbanum Epilobium sp Equisetum arvense Humulus lupulus Lythrum salicaria Orthodicranum montanum d Pleurozium schreberi Brachythecium velutinum Pohlia nutans Plagiothecium sp Brachythecium sp Brachythecium rutabulum Jednowarstwowy drzewostan, ok. 15 m wysokoœci i nie przekraczaj¹cy 80% zwarcia, buduje olsza i brzoza omszona, z niewielk¹ domieszk¹ osiki. Warstwê krzewów, o niedu ym zwarciu, wspó³tworzy kilka gatunków. Oprócz podrostu sk³adników drzewostanu s¹ to: leszczyna, jarz¹b pospolity i wierzba szara. Warstwa zielna pokrywa ok. jednej czwartej powierzchni p³atu. Spoœród wszystkich sk³adników stosunkowo najliczniej wystêpuj¹: Calamagrostis canescens i Dryopteris carthusiana. Warstwa mszysta ma znikome znaczenie. Ca³oœci¹ sk³adu florystycznego omawiana fitocenoza nawi¹zuje najbardziej do zbiorowisk z klasy Alnetea glutinosae.

12 82 Ryszard Markowski, Joanna Bloch-Or³owska, Katarzyna ó³toœ 4. Podsumowanie wyników i dyskusja Przedmiotem ochrony w rezerwacie przyrody Wyspa na jeziorze Przywidz jest ca³oœæ ekosystemów leœnych wystêpuj¹cych na wyspie oraz proces ich spontanicznego rozwoju obejmuj¹cy równie stopniowe unaturalnianie siê biocenoz. Fitocenozy wystêpuj¹cych tu zespo³ów: kwaœnej buczyny ni owej (Luzulo pilosae- Fagetum) w podzespole typowym i zboczowo-mszystym oraz subatlantyckiego nizinnego lasu dêbowo-grabowego (Stellario-Carpinetum) odznaczaj¹ siê relatywnie wysokim stopniem naturalnoœci i w przewadze starymi, blisko 200-letnimi drzewostanami bukowymi i dêbowo-bukowymi. Wraz z ma³opowierzchniowym zbiorowiskiem lasu brzozowo-olszowego (zbiorowisko Alnus glutinosa- Betula pubescens) nale ¹ do najbardziej wartoœciowych sk³adników przyrody rezerwatu. Ca³a wyspa, ³¹cznie z leœn¹ szat¹ roœlinn¹, stanowi rzadk¹ i malownicz¹ formê pojeziernego krajobrazu. Flora roœlin naczyniowych rezerwatu, chocia nie jest bogata (81 gatunków). wykazuje podobnie jak roœlinnoœæ, stosunkowo wysoki stopieñ naturalnoœci. Ponadto wystêpuje tu 11 gatunków zaliczanych do grupy roœlin tzw. szczególnej troski, w tym 2 podlegaj¹ce ochronie œcis³ej, 5 ochronie czêœciowej oraz 5 o ró nym stopniu zagro enia w regionie gdañskim. Szczególnie cenn¹ cech¹ ekosystemów leœnych rezerwatu s¹ liczne, obumieraj¹ce oraz martwe drzewa w postaci z³omów i powalonych drzew, znajduj¹ce siê na ró nych etapach biologicznego rozk³adu. Stanowi¹ one nie tylko zasób materii organicznej stopniowo w³¹czanej do obiegu w ekosystemach, ale przyczyniaj¹ siê wydatnie do wzrostu ró norodnoœci gatunkowej ró nych grup organizmów, m.in.: mszaków, grzybów, zwierz¹t bezkrêgowych i mikroorganizmów zwi¹zanych wy³¹cznie lub g³ównie z tego rodzaju siedliskiem. Powoduje to odtwarzanie siê cech pierwotnych ekosystemów leœnych. We wszystkich fitocenozach leœnych rezerwatu zauwa alne s¹ œlady dawnej dzia³alnoœci cz³owieka. Lasy wyspy by³y w przesz³oœci u ytkowane gospodarczo, jednak mniej intensywnie ni s¹siaduj¹ce kompleksy leœne. Skutki antropogenicznych zniekszta³ceñ uwidaczniaj¹ siê najwyraÿniej w uproszczonej strukturze wiekowej drzewostanów, zw³aszcza w fitocenozach kwaœnej buczyny. W starych drzewostanach, czêsto nadmiernie zwartych, jest mniej lub bardziej zahamowane naturalne odnawianie siê buka. W bardzo wielu p³atach populacja tego drzewa wykazuje zaburzone proporcje udzia³u osobników w poszczególnych klasach wieku, pierœnic i wysokoœci drzew. Skutkiem nadmiernego zwarcia drzewostanu jest zmniejszone pokrywanie wielu gatunków runa; na du ej powierzchni ich udzia³ jest wrêcz znikomy, a nierzadko brak jest jakichkolwiek roœlin w warstwie zielnej i mszystej. Obecnie nie obserwuje siê na terenie rezerwatu, poza przygodnym jego odwiedzaniem przez ludzi i zwi¹zanym z tym zaœmiecaniem, zasadniczych negatywnych oddzia³ywañ na przyrodê chronionego obiektu oraz istotnych zagro eñ zewnêtrznych i wewnêtrznych. Nadrzêdnym celem dalszej ochrony powinno byæ zabezpieczenie spontanicznego, nie zak³ócanego funkcjonowania i rozwoju wszystkich sk³adników eko-

13 Szta roœlinna rezerwatu œcis³ego Wyspa na Jeziorze Przywidz systemów i ukszta³towania siê w³aœciwej dla nich naturalnej organizacji strukturalnej i funkcjonalnej (por. Markowski i in. 2004). Du e walory przyrodnicze rezerwatu s¹ w znacz¹cej mierze efektem prowadzonej tu przez oko³o pó³ wieku ochrony œcis³ej i zwi¹zanego z ni¹ zaniechania ciêæ sanitarnych, usuwania posuszu, a tak e pozostawiania z³omów i wywrotów pojedynczych drzew. Bior¹c pod uwagê, m.in. bardzo pozytywne efekty dotychczasowej ochrony œcis³ej, jak równie znaczenie naukowe rezerwatu, celowe jest utrzymanie nadal statusu rezerwatu œcis³ego, mimo niedu ej jego powierzchni i formalnego zaliczenia do rezerwatów krajobrazowych. Ochrona œcis³a powinna byæ prowadzona zgodnie z ogólnymi jej zasadami, nawet w przypadku wyst¹pienia w rezerwacie zjawisk ywio³owych. Wyspowe po³o enie rezerwatu, który jest odizolowany od wielu form antropopresji sprawia, e jest to wyj¹tkowo wartoœciowy obiekt badawczy zarówno dla potrzeb poznawczych, jak i gospodarczo-leœnych. W szczególnoœci nadaje siê do prowadzenia badañ nad procesem regeneracji ekosystemów leœnych, w tym odtwarzania siê ich organizacji strukturalnej i funkcjonalnej, które zosta³y zniekszta³cone wielowiekowym u ytkowaniem gospodarczym. Stwarza on tak e mo liwoœci poznawania zjawiska powrotu do lasu bardzo licznej grupy organizmów zwi¹zanych swoim yciem z martwym drewnem. Literatura KONDRACKI J Geografia regionalna Polski. Wyd. 3, uzupe³n. PWN, Warszawa, 441 ss. + mapa + fotografie. KWIECIEÑ K., TARANOWSKA S Warunki klimatyczne. W: MONIAK J. (red.), Studium geograficzno-przyrodnicze i ekonomiczne województwa gdañskiego. GTN, Gdañsk, s MARKOWSKI R., BULIÑSKI M Gin¹ce i zagro one roœliny naczyniowe Pomorza Gdañskiego. Endangered and threatened vascular plants of Gdañskie Pomerania. Acta Bot. Cassub., Monogr. 1: MARKOWSKI R., Ó KOŒ K., BLOCH-OR OWSKA J., MEISSNER W (mscr.). Plan ochrony rezerwatu przyrody Wyspa na jeziorze Przywidz. Opracowanie wykonane na zlecenie Wydzia³u Ochrony Œrodowiska i Rolnictwa Pomorskiego Urzêdu Wojewódzkiego w Gdañsku. Gdañsk. MATUSZKIEWICZ J. M Krajobrazy roœlinne i regiony geobotaniczne Polski. Prace Geogr. 158: MATUSZKIEWICZ J. M Zespo³y leœne Polski. PWN, Warszawa, 358 ss. MATUSZKIEWICZ W Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roœlinnych Polski. PWN, Warszawa, 537 ss. MATUSZKIEWICZ W., MATUSZKIEWICZ A Przegl¹d fitosocjologiczny zbiorowisk leœnych Polski. Cz. 1. Lasy bukowe. Phytocoenosis 2(2): MIREK Z., PIÊKOŒ-MIRKOWA H., ZAJ C A., ZAJ C M Flowering plants and pteridophytes of Poland. A checklist. Krytyczna lista roœlin naczyniowych Polski. W: MIREK Z. (red.), Biodiversity of Poland. Ró norodnoœæ biologiczna Polski. 1: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków.

14 84 Ryszard Markowski, Joanna Bloch-Or³owska, Katarzyna ó³toœ OCHYRA R., ARNOWIEC J., BEDNAREK-OCHYRA H Census Catalogue of Polish Mosses. Katalog mchów Polski. W: MIREK Z. (red.), Biodiversity of Poland. Ró norodnoœæ biologiczna Polski. 3: Instytut Botaniki im. W. Szafera PAN, Kraków. OLACZEK R S³ownik szkolny. Ochrona przyrody i œrodowiska. WSiP, Warszawa, 308 ss. OLACZEK R., CHOJNACKA I., LIANA A., RUBINOWSKI Z., SYMONIDES E., TOBOLSKI K., WIŒ- NIEWSKI R. J., ZIELONY R (mscr.). Instrukcja sporz¹dzania planów ochrony dla rezerwatów przyrody. Narodowa Fundacja Ochrony Œrodowiska. PAW OWSKI B Sk³ad i budowa zbiorowisk roœlinnych oraz metody ich badania. W: SZAFER W., ZARZYCKI K. (red.), Szata roœlinna Polski. 1: Wyd. 3. PWN, Warszawa. Plan urz¹dzania gospodarstwa rezerwatowego Wyspa na jeziorze Przywidz na okres od do , wykonany przez BULiGL O/Gdynia Gdynia. Rozporz¹dzenie Ministra Œrodowiska z dnia 9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko wystêpuj¹cych roœlin objêtych ochron¹. Dz. Ust. 168, Poz. 1764: Wytyczne sporz¹dzania planów ochrony rezerwatów przyrody (mscr.). Ministerstwo Ochrony Œrodowiska, Zasobów Naturalnych i Leœnictwa. Departament Ochrony Przyrody, Warszawa. ZARZYCKI K., SZEL G Z Red list of the vascular plants in Poland. Czerwona lista roœlin naczyniowych w Polsce. W: MIREK Z., ZARZYCKI K., WOJEWODA W., SZEL G Z. (red.), Red list of plants and fungi in Poland. Czerwona lista roœlin i grzybów Polski. W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, Kraków, s UKOWSKI W., JACKOWIAK B Lista roœlin naczyniowych gin¹cych i zagro onych na Pomorzu Zachodnim i w Wielkopolsce. List of endangered and threatened vascular plants in Western Pomerania and Wielkopolska (Great Poland). W: UKOWSKI W., JAC- KOWIAK B. (red.), Gin¹ce i zagro one roœliny naczyniowe Pomorza Zachodniego i Wielkopolski. Endangered and threatened vascular plants of Western Pomerania and Wielkopolska. Prace Zak³adu Taksonomii Roœlin UAM w Poznaniu 3: Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznañ. Summary The paper presents plant cover values of the Wyspa na Jeziorze Przywidz nature reserve and the concept of its strict law protection continuation. The article was prepared according to the nature inventory of the reserve, made in The flora of the reserve has a high degree of naturalness. Among 81 vascular plants and pteridophyte species, found in the studied area, there were only 2 anthropophytes and they occur sporadically. Low diversity of the flora is connected with domination of poor habitats and plant communities, as well as with the small area of the reserve. Plant communities of the reserve were represented by 2 associations: acidophilous beech forest Luzulo pilosae-fagetum (in typicum and cladonietosum subassociations) and oak-hombeam forest Stellario holosteae-carpinetum betuli as well as by Alnus glutinosa- Betula pubescens community. As a consequence of its island character and isolation from many forms of anthropopression, Wyspa na Jeziorze Przywidz nature reserve is of a great value as a research area for both scientific and practical purposes. It allows to observe the return of large groups of organisms connected with decomposing wood.