Elementy przedchrześcijańskiego obrządku sakralnego na Słowiańszczyźnie w zarysie

Transkrypt

1 Uniwersytet Opolski Wydział Historyczno Pedagogiczny Stacjonarne Studia Historyczne Instytut Historii Zakład Archeologii Krzysztof Michlik Elementy przedchrześcijańskiego obrządku sakralnego na Słowiańszczyźnie w zarysie Praca zaliczeniowa na proseminarium na III roku historii napisana pod kierownictwem dra hab. prof. UO Sławomira Moździocha Opole 2005

2 Spis treści Rozdział I. Wstęp 4 Rozdział II. Kwestia słowiańska oczami dziejopisów wczesnośredniowiecznych 8 Rozdział III. Archeologiczne i antropologiczne pozostałości słowiańskiego obrządku sakralnego w okresie przedchrześcijańskim...14 Rozdział IV. Pogańskie obrzędy słowiańskie w świetle źródeł pisanych.19 Rozdział V. Zakończenie. 23 Bibliografia

3 A także co się tyczy innych szczegółów te same mają, krótko mówiąc, urządzenia i obyczaje jedni i drudzy ci północni barbarzyńcy. Uważają bowiem, że jeden tylko bóg, twórca błyskawicy, jest panem całego świata i składają mu w ofierze woły i wszystkie inne zwierzęta ofiarne Prokopiusz z Cezarei 3

4 WSTĘP Wiara jest czymś, co towarzyszy ludziom praktycznie od zarania dziejów. Mnogość elementów w otaczającym świecie niemożliwych do rozumowego objaśnienia przez proste umysły przedstawicieli dawnych kultur była aż nadto wystarczającym powodem do powstania rozmaitych systemów wierzeń. Wraz z kształtowaniem się i rozwojem ówczesnej świadomości społecznej systemy owe krzepły i obrastały w elementy obrzędowości mające na celu utwierdzenie wiernych w przekonaniu, że bogowie istnieją, są groźni i potężni a ich władza nad śmiertelnikami praktycznie nieograniczona. System wierzeń słowiańskich nie jest łatwy do odtworzenia z kilku względów. Najpoważniejszym utrudnieniem jest brak rodzimych źródeł pisanych z tamtego okresu co zmusza badaczy do opierania się na dziełach obcych dziejopisów. Dodatkowym problemem jest kulturowe, a co za tym idzie religijne rozdrobnienie ludów zamieszkujących ziemie polskie we wczesnym średniowieczu. Nie są to oczywiście rozdźwięki w kwestiach zasadniczych, a raczej drobne różnice w ramach pewnych granic, ale rozbieżności chociażby w nazewnictwie dotyczącym poszczególnych bóstw poważnie utrudniają skompilowanie czegoś, co można by nazwać jednolitym słowiańskim panteonem i prowadzą do licznych przekłamań i nadinterpretacji. Niejednokrotnie zdarza się również, że środkowo i późnośredniowieczne kroniki, jak np. kronika Jana Długosza wprowadzają dodatkowy zamęt do piśmienniczego materiału badawczego mnożąc istniejące lub czasami tworząc całkowicie nowe bóstwa będące dziełem wyobraźni autora. W tej sytuacji poważnym wsparciem dla naukowców są wyniki badań archeologicznych. Zabytki kultury materialnej umożliwiają weryfikowanie danych przekazywanych przez źródła pisane i tym samym zredukowanie ilości nadinterpretacji do rozsądnego poziomu. Niestety ilość przeprowadzonych prac wykopaliskowych jest na dzień dzisiejszy ciągle niewystarczająca, podobnie, jak kulejący jest proces naukowego opracowywania materiału badawczego. Przy skłonności Słowian oddawania czci swoim bóstwom na łonie natury, poprzez tworzenie świętych gajów, a także w terenach polnych i łąkowych możliwości archeologii również są ograniczone. 4

5 W związku z powyższymi utrudnieniami słowiański obrządek sakralny stawia historykom i archeologom szereg pytań, na które bardzo trudno jest dziś odpowiedzieć. Samo pojęcie obrządku sakralnego korzeniami swoimi tkwi w łacinie i wywodzi się od słowa sacrum, którego sens jest dość szeroki i znaczy święty przedmiot, świętość, święte narzędzie, ofiara, nabożeństwo, religia, uroczystość, święto, tajemnica, misteria oraz sacro, czyli święcić, uczynić nietykalnym, czcić, uwiecznić, ubóstwiać 1. Obejmuje ono swoim zakresem praktyki religijne oraz magiczne zazwyczaj wywodzące się z religijnych i ich materialne pozostałości. Do pozostałości tych zaliczyć należy nie tylko zabytki ruchome, ale również świątynie i inne miejsca kultu. Na potrzeby tej pracy nie będzie dotykało obrządku pogrzebowego, który sam w sobie jest obszernym tematem wymagającym osobnego opracowania. W próbie przybliżenia grupy plemion będącej przedmiotem dalszych rozważań należy wspomnieć o kwestii etnogenezy Słowian. Niedobór źródeł zarówno pisanych, jak archeologicznych spowodował powstanie licznych teorii na ten temat, często ze sobą sprzecznych. Również topo- i hydronimia w wielu przypadkach tworzą więcej pytań niż odpowiedzi. Na podstawie źródeł pisanych ustalono, że w okresie wczesnorzymskim w południowej, a przypuszczalnie również w środkowej części Polski zamieszkiwały ludy wchodzące w skład wieloplemiennego związku lugijskiego. Podejrzewa się tożsamość Lugiów z ludnością kultury przeworskiej. Pochodzenie nazwy związku jest prawdopodobnie celtyckie. Badacze wskazują na jej zbieżność z imieniem Luga jednego z bogów celtyckich, nazwami miejscowości o celtyckim charakterze ( Lugudunum, Lugidunum), a także imieniem wodza Cymbrów Lugiusa, który był władcą plemienia germańskiego pod silnym wpływem celtyckim 2. Drugim ludem zlokalizowanym na ziemiach polskich przez źródła pisane są Wenetowie stanowiący według Ptolemeusza bardzo liczną grupę. Ich przynależność etniczna jest jednym z głównych punktów w dyskusji o słowiańskości tych ziem przed okresem wczesnośredniowiecznym. Zgodnie z poglądem zwolenników teorii autochtonicznej są oni pochodzenia słowiańskiego, a ich siedziby lokalizuje się nad dolną Wisłą, nad Zatoką Gdańską. Mieliby oni być dowodem ciągłości kulturowej i osadniczej na ziemiach polskich, łączącej m.in. okres rzymski i wczesną fazę okresu wczesnośredniowiecznego. Wiele argumentów przemawia jednak przeciw tej hipotezie. Ich nazwa nie jest słowiańska. Poza tym 1 K. Komaniecki, Słownik łacińsko polski, Warszawa 1964, s P. Kaczanowski, J. K. Kozłowski, Wielka historia Polski t.1, Najdawniejsze dzieje ziem polskich, Kraków 1998, s

6 nazwą Wenetów określa się plemiona zamieszkujące różne regiony Europy, zapewne również Anatolii. Prawdopodobne jest, że pod tą nazwą kryje się jakiś lud indoeuropejski, którego język nie jest nam znany, ponieważ nie przetrwał do czasów historycznych 3. Kolejną z teorii dotyczących pochodzenia Słowian jest teoria allochtoniczna czyli lansująca późne przybycie Słowian na ziemie polskie i masowe osiedlenie się na nich. Początki owego osadnictwa miałyby się datować na przełom V i VI w.n.e. Jako obszar macierzysty Słowian wielu badaczy uznaje tereny w górnym i częściowo środkowym dorzeczu Dniepru. Stamtąd właśnie według nich miałaby się rozpocząć migracja plemion słowiańskich, obejmująca swym zasięgiem również tereny polskie. Zasiedlanie dorzeczy Wisły i Odry miałoby charakter stopniowy 4. Żadna z powyższych teorii nie wyjaśnia problemu w sposób jednoznaczny. Nie są one również w stanie wykluczyć ostatniej możliwości, mianowicie takiej, że migracja ludności na ziemie polskie nie miała charakteru masowej wędrówki jakiegoś plemienia. Mógł to być stopniowy napływ różnych elementów etnicznych, a istniejąca później na tym terenie kultura była powstałą już na miejscu wypadkową wymieszanych kultur przybyłych plemion. W przypadku ziem polskich udokumentowany początek osadnictwa związanego z wczesnośredniowieczną kulturą słowiańską datuje się na początek VI wieku. Świadczyć by o tym miały źródła archeologiczne, takie jak pewna liczba osad oraz pojedyncze znaleziska grobowe 5. W ujęciu niektórych jednak badaczy tendencje wiążące w jedną całość większe jednostki terytorialne, tworzące jakieś wczesnopaństwowe organizmy miały miejsce praktycznie już od początku naszej ery. Inicjatywa ta miałaby wychodzić z bogatego regionu podkarpackiego. Tendencje te miałyby się załamać około VIII wieku. Ich rezultatem miałoby jednak być uformowanie się nowych warunków społecznych, co prowadziłoby do tym intensywniejszego dążenia do stworzenia wspierających je stosunków politycznych, czyli państwa 6. Wyniki badań archeologicznych wydaja się jednak zaprzeczać tym stwierdzeniom. Na samych ziemiach śląskich początki osadnictwa słowiańskiego datowane są rozmaicie. Wyniki badań dawniejszych cofają je nawet do V wieku. Najnowsze jednak prace badawcze studzą zapał naukowców. Obecnie za w miarę pewną datę początkową tego procesu można uznać wiek VII. W miarę upływającego czasu, w okresie od VIII do X wieku następowało stopniowe transformowanie się wspólnoty rodowej we wspólnotę terytorialną. Poszczególne 3 Ibidem, s Ibidem, s Ibidem, s W. Hensel, Początki państwa polskiego i jego kultury, Wrocław 1971, s

7 grupy ludzkie rozpoczęły proces organizowania się na skalę osady wraz z otaczającym ją terytorium niezależnie od używanego języka, czy też pochodzenia. W obrębie tych grup coraz wyraźniej rysowało się zróżnicowanie społeczne, krzepła coraz bardziej struktura władzy. Jej ośrodkiem były grody, początkowo o małej powierzchni, z czasem rozbudowywane jednak. Ich funkcje były zazwyczaj obronne lub kultowe, a niekiedy łączone 7. W strukturze plemiennej ziem śląskich na plan pierwszy wybijają się plemiona Ślężan i Dziadoszan. Pisze o nich Thietmar, wspomina dokument praski z 1086 roku. Nie należy zapominać jednakże o Trzebowianach, Obrzanach, a na obszarze Górnego Śląska Opolanach oraz Golęszycach. Co do faktu istnienia pozostałych organizmów plemiennych na tych obszarach, to z braku mocnego potwierdzenia w postaci wyników prac wykopaliskowych nie jest on pewny i pozostaje przedmiotem dyskusji 8. 7 S. Moździoch, Castrum munitissimum Bytom: lokalny ośrodek władzy w państwie wczesnopiastowskim, Warszawa 2002, s Ibidem, s

8 KWESTIA SŁOWIAŃSKA OCZAMI DZIEJOPISÓW WCZESNOŚREDNIOWIECZNYCH Pierwsze wspominki o Słowianach są dosyć niepewne. Mają charakter pośredni, ponieważ odnoszą się do jakichś wielmożów występujących u boku znanych z imion władców całych odłamów Słowiańszczyzny. Jordanes wymienia 70 primates należących do grupy etnicznej Słowian południowowschodnich. Zostali oni pod koniec IV wieku ukrzyżowani wraz z synami królewskimi w czasie walk z Antami króla Ostrogotów Winitara, który występuje także w dziejach rzymskich Ammiana Marcelina 9. Jordanes w swoim dziele Getica datowanym na VI wiek wspomina także, że Słowianie dzielili się na dwa zasadnicze odłamy. Byli to Antowie mieszkający w leśno stepowym międzyrzeczu środkowego Dniestru i Dniepru, oraz Sklawenowie, których wschodnie siedziby graniczyły z terytorium Antów, w kierunku zaś północno zachodnim sięgały aż do źródeł Wisły 10 : [ ] jest Dacja, na kształt diademu uwieńczona stromymi Alpami, a wzdłuż ich lewego stoku, który skłania się ku północy, rozsiadł się, poczynając od źródeł rzeki Wiskla, na niezmierzonych obszarach liczny naród Wenedów. A choć ich imiona zmienne są teraz, stosownie do rozmaitych szczepów, to przecież głównie nazywa się ich Sklawenami i Antami 11. O wydarzeniach związanych z tymi ludami wspomina także pisarz bizantyński Menander, który w swojej historii państwa bizantyńskiego powstałej w latach notuje fakt zabicia przez Awarów posła Antów, który miał wśród swoich duże wpływy, a ponadto był zdolnym wodzem 12. Teofilakt Simokattes w źródle z 1 połowy VII wieku umieszcza wzmiankę o trzech ludziach pochodzenia sklawińskiego, którzy nie mieli przy sobie żadnego żelaza ani oręża, nieśli jedynie cytry, a niczego poza tym nie mieli ze sobą. Cesarz wypytywał ich, z jakiego są plemienia, gdzie mają siedziby i dlaczego znaleźli się na terytorium rzymskim. Oni zaś odparli, że pochodzą ze szczepu Sklawinów, mieszkają nad brzegami oceanu zachodniego i że Chagan (najprawdopodobniej awarski) aż tam wysłał posłów do 9 L. A. Tyszkiewicz, Plemiona słowiańskie we wczesnym średniowieczu [w:] Słowiańszczyzna w Europie średniowiecznej t.1, Wrocław 1996, s P. Kaczanowski, J. K. Kozłowski, op. cit., s G. Labuda, Fragmenty dziejów Słowiańszczyzny zachodniej, Poznań 2002, s W. Hensel, op. cit., s

9 zgromadzenia sił zbrojnych ofiarowując dowódcom poszczególnych plemion wielkie dary 13. Kolejnym kronikarzem współczesnym Jordanesowi i równie jak on znaczącym dla prób odtworzenia dziejów Słowian jest Prokopiusz z Cezarei, towarzysz wypraw wojennych wodza bizantyńskiego, Belizariusza. O kwestii słowiańskiej wspomina on w swym dziele Wojna z Gotami: [ ] te plemiona, Sklawinowie i Antowie, nie podlegają władzy jednego człowieka, lecz od dawna żyją w ludowładztwie i dlatego zawsze wszystkie pomyślne i niepomyślne sprawy załatwiane bywają na ogólnym zgromadzeniu. ( ) Mieszkają w nędznych chatach rozsiedleni z dala jedni od drugich, a przeważnie każdy zmienia kilkakrotnie miejsce zamieszkania. Stając do walk na ogół pieszo idą na nieprzyjaciela, mając w ręku tarczę i dzidę, pancerza natomiast nigdy nie wdziewają. Niektórzy nie mają ani koszuli, ani płaszcza, lecz jedynie długie spodnie podkasane aż do kroku i tak stają do walki z wrogiem. ( ) Także i imię mieli z dawien dawna jedno Sklawinowie i Antowie; jednych i drugich zwano bowiem dawniej Sporami, sądzę, że dlatego, ponieważ z dala rozproszeni z dala od siebie zamieszkują swój kraj. Dlatego mają też u siebie wiele ziemi; po drugiej stronie Istru bowiem przeważnie oni mieszkają 14. Poziom nauki w Bizancjum stał na wysokim poziomie, co zaowocowało dużą ilością prac, które wyszły spod pióra działających tam dziejopisów. Obok wyżej wymienionych tworzyli tam także Pseudo Maurycjusz, Leon III oraz Konstantyn Porfirogeneta. Pamiętać należy jednak o tym, że najstarsze przekazy zazwyczaj nie mówią bezpośrednio o samych plemionach słowiańskich, a raczej o pochodzących z nich dostojnikach, których funkcja i znaczenie jest bardzo trudna do określenia. Zazwyczaj do pewników należy tylko fakt, że pełnili oni jakieś funkcje przy boku władców większych odłamów Słowiańszczyzny 15. Znacznie ciekawsze są te dostarczające informacji bezpośrednich. Przykładem może być relacja o Serbach Konstantyna VII Porfirogenety znajdująca się w powstałym w połowie X wieku dziele De administrando imperio: Wiedzieć należy, że Serbowie pochodzą od nie chrzczonych Serbów, którzy się też nazywają Białymi i mieszkają z tamtej strony Turki, w okolicy zwanej u nich Boiki. Z nimi graniczy kraj Franków, równie jak i Wielka Chrobacja nie chrzczona, czyli tak zwana Biała. Tam to więc początkowo Serbowie mieszkali. Gdy zaś dwóch braci odziedziczyło panowanie nad Serbią po ojcu, jeden z nich z połową narodu schronił się do cesarza rzymskiego Heraklesa. Którego też przyjął rzeczony cesarz Herakleos i dał mu krainę do zamieszkania: 13 Ibidem, s M. Sobańska Bondaruk, S. B. Lenard., Wiek V XV w źródłach, Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, Warszawa 1999, s L. A. Tyszkiewicz, op. cit., s.45. 9

10 Serbię na półwyspie tessalonickim, która od tego czasu przyjęła tę nazwę. Serbi zaś znaczą w języku rzymskim: niewolnicy [ ] 16. Dużą ilość przydatnych informacji można znaleźć w pracach Pseudo Maurycjusza, pisarza żyjącego na przełomie VI i VII wieku. Jest on autorem dzieł z zakresu historii pisanych pod kątem wojskowości co zmniejsza prawdopodobieństwo przekazywania informacji zmyślonych i mitologicznych. Fragment jednej z jego najbardziej znanych prac Strategikon zdaje się potwierdzać to przypuszczenie: Plemiona Słowian i Antów podobne sposobem życia i zwyczajami, i miłością ku wolności; żadnym sposobem nie można ich skłonić do niewolnictwa względnie podległości w swoim kraju. Jest ich bardzo wielu, są wyniośli [ ], łatwo znoszą spiekotę, głód, deszcz i niedostatek w jedzeniu. Do przybywających do nich cudzoziemców odnoszą się przyjaźnie, pokazując im drogę z jednego miejsca do drugiego, chronią ich od nieprzyjemności, tak że jeżeliby się okazało, iż z powodu niedbalstwa tego, który przyjmował u siebie cudzoziemca, ten ostatni poniósł jakąkolwiek szkodę, przyjmujący go wcześniej rozpoczyna wojnę przeciwko winnemu, uważając za punkt honoru mścić się za cudzoziemca. Znajdujących się u nich w niewoli nie trzymają w niewolnictwie jak inne plemiona przez czas nieograniczony, lecz ograniczają czas terminem, dają im wybór, albo za umowny wykup wrócą do swoich lub pozostaną jako wolni i przyjaciele. Mają wielką ilość różnorodnego bydła i płodów ziemi, leżących w gromadach, a szczególnie prosa i pszenicy. Skromność ich niewiast przewyższa wszelkie ludzkie pojęcie, tak że większość ich uważa śmierć swojego męża za swoją śmierć i dobrowolnie pozbawia się życia, nie uważając przebywania we wdowieństwie za życie. Osiedlają się w lasach, przy trudno przeprawnych rzekach, błotach i jeziorach, budując w swoich pomieszczeniach wiele wyjść, ze względu na bezpieczeństwo. Konieczne dla nich rzeczy utrzymują w schronach, na pozór niczego nie mając [ ]. Każdy uzbrojony dwoma niewielkimi włóczniami, niektórzy mają także tarcze, mocne, lecz łatwe do przenoszenia. Posługują się także drewnianymi łukami i niewielkimi strzałami, namaczanymi w specjalnej dla strzał truciźnie, mocno działającej, jeśli raniony wcześniej nie przyjmie przeciwtrucizny, względnie innych środków znanych doświadczonym lekarzom, względnie nie wytnie natychmiast wokół zranionego miejsca 17. Dość bogate wspominki o Słowianach, ich pochodzeniu, siedzibach i nazewnictwie można spotkać w piśmiennictwie arabskim. Al Masudi jest jednym z najwcześniejszych 16 M. Sobańska Bondaruk, S. B. Lenard, op. cit., s Ibidem, s

11 autorów arabskich poruszających tę problematykę. Za wartą uwagi uważa się jego relację z pochodzącego z X wieku dzieła Złote łąki (Murudż adhabad): Ich siedziby znajdują się na północy i rozciągają się aż do zachodu. Oni dzielą się na różne szczepy, które się wzajemnie zwalczają. Mają oni królów, z których jedni wyznają chrześcijaństwo, a mianowicie wyznanie jakobickie, drudzy zaś nie posiadają żadnej księgi Objawienia i nie słuchają żadnych przepisów religijnych, ale są poganami, którzy nic nie wiedzą o prawdach wiary. Tworzą oni liczne narody. Otóż między nimi jest jeden, przy którym z dawna od samego początku była władza; jego król nazywał się Madżak. Naród ten zwie się Walinjana; i temu narodowi zwykły się podporządkowywać pozostałe plemiona słowiańskie, ponieważ przy nim była władza i inni ich królowie jej ulegali ( ) Lud ten jest wśród plemion słowiańskich najczystszej krwi; był on czczony pośród ich narodów i mógł się między nimi powołać na stare zasługi 18. Piszący z kolei w drugiej połowie XI wieku al Bekri w swoim dziele Księga dróg i krajów przytacza podobną relację do wcześniejszych zapisków al Masudiego: Stanowią oni liczne, różniące się między sobą plemiona. W ubiegłych czasach zbierał ich razem pewien król, noszący tytuł Maha. Był on z ich plemienia zwanego Wolinana, a to plemię jest wielce poważane wśród nich. Potem poróżnili się między sobą, tak że ustał u nich ład; a plemiona ich potworzyły oddzielne grupy, zaś nad każdym plemieniem ich zapanował król 19. Ostatnim i w zasadzie najbardziej znanym arabskim autorem jest żydowski kupiec pochodzenia arabskiego, wywodzący się z Hiszpanii Ibrahim ibn Jakub, właśc. Abraham ben Jakub z Tortosy, który w drugiej połowie X wieku odbył podróż po zachodniej i środkowej Europie. W swojej relacji z tej podróży zawarł opis zwyczajów Słowian i państwa mieszkowego: Meszko. Obszerne państwo w krainach Słowian, nad morzem, wśród gęstych lasów, przez które trudno się wojskom przedzierać. Imię króla jego Mieszko; zostało ono nazwane jego imieniem. Jest to miasto obfitujące w żywność, mięso i rybę. Jego król posiada oddziały piesze, ponieważ konnica nie może się poruszać w ich krajach. Do niego należą daniny w jego państwie. Oddziałom swoim daje co miesiąc żołd, a w razie potrzeby daje im konie, siodła, uzdy i broń i wszystko, czego potrzebują G. Labuda, op. cit., s Ibidem, s M. Sobańska Bondaruk, S. B. Lenard, op. cit., s

12 Wiele wiadomości wreszcie dotyczących Słowiańszczyzny w różnych jej aspektach dostarczają źródła łacińskie. Dotyczą one w pierwszym rzędzie tych części ziem słowiańskich, które pozostawały w bliższych kontaktach z łacińskim Zachodem. Są to głównie wzmianki w kronikach frankijskich i rocznikach, rozmaite źródła papieskie, weneckie, niemieckie, wreszcie prace łacińskie powstałe w miastach słowiańskich 21. Pierwszą próbą kompleksowego opisania ziem zamieszkałych przez ludy o słowiańskim rodowodzie jest pochodzące z IX wieku anonimowego autorstwa dzieło Opis grodów i plemion na północ od Dunaju, zwanego powszechnie Geografem Bawarskim. Pośród mnóstwa nazw plemiennych można tam natrafić na dość zagadkową notatkę, do dziś będącą obiektem sporów badaczy: Zeriuani, które jest takim krajem, że z niego wszystkie plemiona słowiańskie wyszły i ród, jak zapewniają, wywodzą 22. Spośród sporej grupy pozostałych kronikarzy łacińskich na uwagę zasługuje również Adam z Bremy, niemiecki kanonik i kronikarz zarazem, działający w XI wieku. O plemionach Słowiańszczyzny pisze on w swoim dziele Gesta Hammaburgensis ecclesiae pontificum: Liczne są plemiona słowiańskie. Z tych wpierw od zachodu, na pograniczu z Nordalbingami, Wagrowie; ich miastem nadmorskim Starogand. Dalej idą Obodrzyce, których teraz zwą Reregami, a miastem ich Mechlin. Bliżej nas Połabianie, których miastem Racibórz. Z tyłu za nimi Glinianie i Warnowie. Blisko nich mieszkają Chyczanie i Czrezpienianie, których od Dołężan i Redarów oddziela rzeka Pina i miasto Dymin. Tam jest granica diecezji hamburskiej. Są jeszcze inne plemiona słowiańskie, które mieszkają między Łabą i Odrą, jak Hawelanie, którzy są nad rzeką Hawelą, i Doszanie, Lubuszanie, Wolinianie i wiele innych 23. O państwie Samona z kolei można przeczytać w pochodzącej z VII wieku kronice Fredegara: Kiedy Winidowie ruszyli zbrojnie przeciwko Hunom, kupiec Samo, o którym mówiłem wyżej, podążył z ich wojskiem; tam oto okazał się tak uzdolniony w walce z Hunami, że dziwiono się powszechnie i ogromna ich liczba poległa od miecza Winidów. Winidowie widząc zdolności Samona wybierają go sobie królem, gdzie przez 35 lat panował szczęśliwie. 21 Z. Kurnatowska, Słowiańszczyzna południowa, Wrocław 1977, s G. Labuda, op. cit., s M. Sobańska Bondaruk, S. B. Lenard, op. cit., s

13 Więcej jeszcze bitew stoczyli Winidowie z Hunami za jego rządów; dzięki jego pomysłowości i zdolności Winidowie zawsze Hunów zwyciężają 24. Na koniec wypada wreszcie wspomnieć o kronice biskupa merseburskiego Thietmara pochodzącej z XI wieku, Helmolda Kronice Słowian a także dziełach należących do grupy zabytków rodzimego słowiańskiego piśmiennictwa, przede wszystkim Żywoty Konstantyna i Metodego, Zakon sudnyj ljudem, Apologia mnicha Chrabra, Szestodniew Jana Egzarchy 25, Powiest wriemiennych let Nestora, Kosmasa kronika Czechów, latopis Popa Dukljanian z Dukli, a z polskich źródeł kronika Galla Anonima, Wincentego Kadłubka, Kronika Wielkopolska i wiele innych. 24 Ibidem, s Z. Kurnatowska, op. cit., s

14 ARCHEOLOGICZNE I ANTROPOLOGICZNE POZOSTAŁOŚCI SŁOWIAŃSKIEGO OBRZĄDKU SAKRALNEGO W OKRESIE PRZEDCHRZEŚCIJAŃSKIM Skromna ilość źródeł czyni proces odtworzenia słowiańskiego obrządku sakralnego w okresie przedchrześcijańskim dziełem trudnym i pracochłonnym. Obok źródeł archeologicznych nie bez znaczenia są także te antropologiczne, gdyż wiele elementów dawnych wierzeń pogańskich przetrwało w tradycji ludowej aż do dnia dzisiejszego. Niektóre z nich zaadaptowane przez tradycję chrześcijańską trwają w zmienionej nieco formie od wczesnego średniowiecza. Odbicie w źródłach archeologicznych znajdują sanktuaria pogańskie, ze względu na charakter religii niestety mniej liczne, niż by sobie tego można życzyć. Do grupy pozostałości prawdopodobnych świątyń przedchrześcijańskich zaliczyć można ślady odkryte w roku 1908 w Kijowie przez W. Chwojkę. Są one zlokalizowane w obrębie najstarszego, o małych rozmiarach grodu kijowskiego w północno zachodniej krawędzi Góry Andrzejewskiej. Zabytek ten to niewielki pokład kamienny o rozmiarach 4,2 x 3,5 m. Z jednego jego boku widać niewielkie wzniesienie składające się z warstwy gliny oraz węgli i popiołu. Wokół znaleziono dużą ilość kości zwierzęcych należących do zwierząt przeważnie domowych, co w sumie pozwoliło interpretować całe to znalezisko jako obiekt sakralny. Z kolei w miejscowości Peryń położonej w odległości 4 km od Nowogrodu W. W. Siedow kierując się wzmianką w III latopisie nowogrodzkim przeprowadził badania archeologiczne i w pobliżu dawnej cerkwi Bogarodzicy odkrył ślady pogańskiego uroczyska. Miało ono postać kręgu o średnicy 21 m otoczonego rowem wypełnionym piaskiem. W centrum zachowana była jama o średnicy 65 cm będąca pozostałością po jakimś potężnym słupie być może posągu Peruna. W okalającym rowie znaleziono symetrycznie rozmieszczone ślady 8 ognisk. Przy głównym kręgu odkryto ślady drugiego identycznego, co może sugerować, że w miejscu tym oddawano cześć więcej niż jednemu bóstwu 26. Obiekt podobny do peryńskiego został odkryty pod Rochaczewem na lewym brzegu Dniepru. W jego skład wchodził kolisty rów o średnicy 7 m, w którego obrębie znajdowała 26 H. Łowmiański, Religia Słowian i jej upadek, Warszawa 1979, s

15 się jama, prawdopodobnie po słupie, a obok kilka pomniejszych jam, zarówno w obrębie jak i poza kręgiem. Obok znajdował się drugi, mniejszy krąg o średnicy 5 m 27. Na ziemiach polskich ślady uroczyska odkopano w Płocku na Mazowszu. Ten datowany na IX X wiek obiekt to zespół pięciu pozbawionych typowego dla zwykłych palenisk kamiennych w domach i palenisk gospodarczych przy zagrodach kamiennego rusztu jam paleniskowych. Ich rozmieszczenie to półkole, a jego ramiona zwrócone są ku południowi. Analizując w inny sposób można dopatrzyć się w ich rozmieszczeniu zarysu trójkąta równoramiennego o wysuniętym ku północy wierzchołku wyznaczonym jedną z jam paleniskowych i parami palenisk w pozostałych rogach u podstawy. Flankowały one niejako centralną część uroczyska, która wysunięta była ku północy. Składała się ona z wymienionego paleniska z towarzyszącym mu zagłębieniem ułatwiającym jego obsługę oraz kamiennego ołtarza, dużego słupa i kojca dla kur. W okolicy tych obiektów odkryte zostały ślady mogące świadczyć o ofierze ludzkiej i praktykach magii płodności. Jamy wchodzące w skład opisanego wcześniej trójkąta nosiły ślady długotrwałego użytkowania, o czym świadczyły duże ilości popiołu i spalenizny nagromadzone w ich wnętrzu. Przy centralnym palenisku odkryto niewielką płaską strukturę o kształcie owalnego plastra kamieni polnych, długiego na półtora metra i pełniącego prawdopodobnie funkcję bruku. Na jego środku znajdował się większy spłaszczony kamień, mogący pełnić funkcję kamienia ofiarnego, a przy południowym skraju trzy zgniecione naczynia, czaszka 12 letniej dziewczynki, fallus z poroża, tłuk kamienny oraz duża ilość kości zwierzęcych i fragmentów rozbitych naczyń. Przedmiotem czci był najprawdopodobniej usytuowany centralnie słup czworokątny, na którego ślad o wymiarach 20 x 30 cm natrafiono w trakcie prac. W pobliżu znajdował się ponadto kojec złożony z palików ułożonych w krąg o średnicy 1 m. Przypuszcza się, że przechowywano w nim ptactwo używane do celów rytualnych i magicznych np. wróżenia. Natrafiono również na ślady działalności kowalskiej w tym miejscu w postaci pozostałości kuźni usytuowanej w odległości kilkunastu metrów od zespołu obiektów uroczyska, co było typowe dla ówczesnego społeczeństwa, ponieważ często zdarzało się, że kapłan żrec był jednocześnie kowalem. Na kamieniach paleniska w głębokiej jamie leżała czaszka końska, która mogła być osadzona na paliku w płocie ogradzającym obejście kowala kapłana. Dokonywano tego celem zapewnienia urodzaju owoców sadom i obfitości miodu pasiekom. Niewykluczone jest jednak, że czaszka owa jest pozostałością po ofierze z głowy zwierzęcej. Kwestia ta pozostaje jednak w sferze domysłów Ibidem, s W.Szafrański, Prahistoria religii na ziemiach polskich, Wrocław 1987, s

16 Podczas prac wykopaliskowych w Lubomi pod Rybnikiem odkryto ślady miejsca kultowego. Miało ono postać budynku o rozmiarach 3 x 24 m. Cechą charakterystyczną były ławy gliniane usytuowane w obrębie budynku. Przypuszcza się, że ławy owe służyły do obrad i uczt rytualnych. Nie jest to obiekt odosobniony. Podobną strukturę architektoniczną ma znalezisko ze Wszczyżu nad Desną. Jego rozmiary to 26 m długości i 4 szerokości. Budynek ustawiony był w podkowę i pełnił najprawdopodobniej podobne funkcje co świątynia z Lubomi 29. Kolejnym elementem materialnym wierzeń, który często przewija się w wynikach badań archeologicznych są kamienie sakralne. Służyły nie tylko jako przedmioty kultu, ale i jako ołtarze ofiarne. Przykładem może być wielki głaz pod Kołbielą nad Świdrem, z kilkoma zagłębieniami, w które składano pierwsze święto Wielkanocy resztki święconego i pieniądze, obrzęd ten nazywając jościem. Wokół niektórych narosły lokalne legendy, czego dowodem zdaje się być kamień w Strzelnie przed kościołem Świętej Trójcy. Kamieniom posiadającym kształty z grubsza ludzkie nadawano często imiona i obdarzano własnościami leczniczymi, zwłaszcza mocą przywracania płodności kobietom oraz możliwością wpływania na pogodę, co miało miejsce na przykład na Pokuciu i Białorusi. Głazem o znaczeniu kultowym i pierwotnie pogańskim niewątpliwie był wielki, płaski kamień w Międzygórzu Monastyrku nad Seretem. Miał on powierzchnię 4,6 x 2,5 m i podparty był trzema mniejszymi kamieniami, a na jego powierzchni wyryto wgłębiony krzyż o rozmiarach 72 x 80 cm 30. Podczas prac wykopaliskowych niejednokrotnie natrafić można na wyobrażenia czczonych bóstw. Takie posążki kultowe zazwyczaj wykonywano z drewna, kamienia, metalu bądź tworzyw ceramicznych. Ze względu na ich często zły stan zachowania trudno w niektórych przypadkach wypowiadać się konkretnie na ich temat. Do takich znalezisk należy wydobyta z dna Warty w Dąbrówce pow. Radomsko drewniana rzeźba głowy ludzkiej, której towarzyszył fragment sczerniałego drzewa o kształcie nogi oraz płaski kamień z wyrzeźbionymi bliżej nieokreślonymi znakami. Rzeźba jest popiersiem mężczyzny o wysokości 45,5 cm, z czego na samą głowę przypada 29 cm. W górnej części czoła zauważyć można trójkątne zagłębienie o niewiadomym przeznaczeniu. Łuki brwiowe wyobrażonej twarzy są grube, brak gałek ocznych, a w miejscu lewego oczodołu biegnie ukośna bruzda. Zarost to zwisające wąsy oraz ogolony podbródek. Ze względu na zły stan zabytku trudno określić jego chronologię i przeznaczenie. 29 Ibidem, s A. Gieysztor, Mitologia Słowian, Warszawa 1982, s

17 Podobne cechy posiada rzeźba z Jankowa. Jest to głowa mężczyzny o wysokości 22,5 cm. Wyobrażona jest z przystrzyżoną brodą oraz wąsem. W jej szyi wydrążony jest otwór, co może świadczyć o tym, że była ona gdzieś osadzona. Jej chronologia to wczesne średniowiecze. Do innego rodzaju posążków należy brązowa figurka przedstawiająca uzbrojonego mężczyznę, znaleziona w Zakroczymiu koło Modlina. Ma ona 14 cm wysokości, jej głowę okrywa hełm, posiada brodę i wąsy, a zakończona jest wielokątną tabliczką, w której otworze umieszczano prawdopodobnie jakieś godło lub narzędzie. Z kamiennych wyobrażeń humanoidalnych, mogących pełnić funkcje kultowe warto wspomnieć o znalezisku z jeziora w Łubowie pow. Szczecinek. Jest to wykonany z piaskowca posąg o wysokości 120 cm przedstawiający głowę męską z brodą. Jest on podobnym przykładem co wykonana z czerwonego granitu rzeźba z Glisna w powiecie chojnickim. Ma ona wysokość 1m, głowę oddzieloną od tułowia rowkiem oraz uszkodzoną twarz, z której zachowały się tylko oczodoły i nos 31. W sytuacjach, w których archeolodzy rozkładali bezradnie ręce, z pomocą przychodziły wyniki badań antropologicznych, które potrafiły niejednokrotnie dość wiernie odwzorować elementy obrzędowości wczesnosłowiańskiej przetrwałe w tradycji ludowej. Jednym z elementów wierzeń plemion wczesnopolskich były obrzędowe dramaty zabijania i wskrzeszania zwierząt, odgrywanych przez aktorów. Naśladowano kozę, niedźwiedzia, konia i żurawia, lecz największą zdecydowanie popularnością cieszyła się koza. Obrzęd z nią związany odbywał się prawdopodobnie na przedwiośniu lub w zimowe święto przesilenia słonecznego. Podejrzewa się jego związek z magią płodności, a odprawianie go miałoby zapewnić gospodarzom urodzaj i pomyślne rozmnażanie się zwierząt hodowlanych. Aktor przedstawiający kozę zakładał kożuch obrócony sierścią do góry i drewnianą maskę oraz rogi. Kozę oprowadzano po całym gospodarstwie, a uczestnicy rytuału prosili o urodzaj dla mieszkańców śpiewając odpowiednie pieśni obrzędowe. W pewnym momencie koza padała na ziemię i symulowała śmierć, po czym na apel śpiewających ożywała i zaczynała skakać i tańczyć. Podejrzewa się, że obrzęd ten w pierwotnej wersji był krwawą ofiarą ze zwierzęcia będącego przedstawieniem ducha roślinności i mającego na celu ożywienie na wiosnę przyrody z zimowej martwoty 32. Inną z istot nadprzyrodzonych, z której kultem wiążą się pewne obrzędy, które mogły być przeprowadzone praktycznie przez każdego było Uboże. Było to bóstwo związane z kultem 31 M. Kowalczyk, Wierzenia pogańskie za pierwszych Piastów, Łódź 1968, s K. Moszyński, Kultura ludowa Słowian t. II Kultura duchowa cz. 2, Warszawa 1968, s

18 Niedoli (licha, biedy), który obok kultu Doli czyli szczęścia był szeroko rozpowszechniony wśród Słowian. Jego nazwa związana jest prawdopodobnie z wyrazem ubogi, ubóstwo. Każde gospodarstwo posiadało swoje uboże od którego mieszkańcy spodziewać się mogli samych nieszczęść chorób, ognia, czy też pomoru inwentarza. Aby je udobruchać należało się nim troskliwie opiekować, karmić je i pozostawiać nienaruszoną jego siedzibę za piecem. Kult ubożąt utrzymywał się na ziemiach polskich bardzo długo, czego dowodem może być fragment kazania XV wiecznego kaznodziei ilustrujący obrazowo obrzędy, za pomocą których oddawano cześć ubożu: Niektórzy nie umywają półmisków po wieczerzy w Wielki Piątek, duszom, albo temu, co zwą uboże, na pokarm; niektórzy zostawiają ostatki naumyślnie na półmiskach po wieczerzy niby na karmienie dusz czy jakiegoś diablęcia (demonium) zwanego uboże, co śmiechu godne, boć mniemają głupcy, że co zostawili, zje pomienione uboże 33. Z prastarym kultem zmarłych przodków wiążą się obrzędy, które odprawiano ku czci dziadków, czy też dziadów czyli mieszkańców świata podziemnego. Stworzenia te domagały się od swoich żyjących potomków pożywienia, ogrzania, a nawet zabiegów higienicznych. Starano się bardzo, aby tylko zapewnić sobie ich przychylność. Dusze te były zapraszane do domów, karmione, ba, przygotowywano nawet dla nich łaźnię, aby mogły dokonać ablucji. Co jakiś czas urządzane były dla nich uczty na cmentarzach na mogiłkach żalach, połączone z paleniem ogni, których zadaniem było ogrzać dziady. W źródłach czeskich i u autora arabskiego ibn Fadlana wspomniane jest istnienie niewielkich figurek będących materialnymi wyobrażeniami owych przodków. W czasie wykopalisk prowadzonych w Wolinie i pod Gdańskiem odkryto laleczki mogące funkcjonować w tej właśnie roli. Podejrzewa się, że w domkach budkach dusz, o których pisze Kosmas, a które Czesi rozstawiali po rozstajach dróg umieszczano drewniane postaci przedstawiające wyobrażenia zmarłych przodków. Istnieje nawet teza, że rzeźba Chrystusika Frasobliwego, który do niedawna często był widywany w przydrożnych kapliczkach we wsiach polskich korzeniami swoimi tkwi w pogańskiej tradycji przedstawiania dusz zmarłych za pomocą drewnianych figurek A. Brückner, Dzieje kultury polskiej, Warszawa 1957, s W. Szafrański, op. cit., s

19 POGAŃSKIE OBRZĘDY SŁOWIAŃSKIE W ŚWIETLE ŹRÓDEŁ PISANYCH O sanktuariach pogańskich i zwyczajach z nimi związanych możemy przeczytać także w źródłach pisanych. U Thietmara znaleźć można informacje o skarbcu kultowym w Radogoszczy stołecznym grodzie Redarów. Znajdowała się tam świątynia w której ustawiony był otaczany wielką czcią posąg Swarożyca. Wyznawcy po wyprawach wojennych zakończonych zwycięstwem składali jemu i innym bogom z miejscowego panteonu należne dary przechowywane najprawdopodobniej w świątyni. W razie potrzeby łagodzili też ich gniew sporadycznymi krwawymi ofiarami z ludzi i bydła. Wzmianki o podobnej organizacji na Rugii zapisane są u późniejszego Helmolda. Odbierał tam cześć Świętowit, a okoliczne plemiona słowiańskie uiszczały mu regularny coroczny trybut. Nie wiadomo do końca, czy daniny owe były dobrowolnymi datkami wiernych, czy były egzekwowane odgórnie 35. U Saksa Gramatyka znajduje się obszerny opis zarówno samej rugijskiej Świętowita jak i obrzędów, które się w niej dokonywały: Środek grodu zajął plac, na którym widziałeś wcale piękną bożnicę z drzewa, słynną nie tylko dla okazałej służby, ale i dla posągu w niej umieszczonego. Zewnętrzny obwód bożnicy ciekawił rzeźbami i malowidłami rozmaitymi bardzo pierwotnymi. Otworem w nim stało dla przechodniów tylko jedno wejście. Samą świątynię otaczał rząd podwójny: Zewnętrzny ze ścian o dachu czerwonym, wewnętrzny tylko o czterech słupach miał zamiast ścian kobierce zawieszone, a podzielał z zewnątrz tylko dach i kilka belek poprzecznych. W świątyni stał olbrzymi posąg, przewyższający wielkością wszelkie rozmiary ciała ludzkiego, rażący czterema głowami i tyluż szyjami; dwie w przód, dwie w tył patrzyły, jedna głowa na prawo, druga na lewo. Wąs był tak ogolony, a głowa tak przystrzyżona, że umyślnie wyraził artysta fryzurę u Rugian zwyczajną. W prawej ręce trzymał róg urobiony z wszelakiego kruszcu, który kapłan świadomy obrzędu dorocznie winem nalewał, aby móc z płynu wróżyć o urodzaju przyszłego roku. Lewe ramię opierało się o bok niby zgięciem. Suknia posągu sięgała goleni, z drzewa innego urobionych, a tak nieznacznie w kolanach wpojonych, żeś tylko przy starannych oględzinach dojrzał miejsce znitowania. Nogi spoczywały wprost na ziemi, gdyż sama podstawa była w ziemi ukryta. Obok widziałeś wędzidło, siodło i liczne odznaki; miecz niezwykłej wielkości powiększał dziw, którego pochwę i rękojeść pysznej roboty srebro 35 H. Łowmiański, Początki Polski t.1, Warszawa 1963, s

20 zalecało. Uroczystości obchodzono w sposób następujący. Kapłan co przeciw zwykłemu ziomkom strojowi długimi wąsami i włosami się wyróżniał, umiatał dzień przed uroczystością najstaranniej świątynię, do której sam jeden mógł wstępować, bacząc, aby w niej nie oddychał; więc ilekroć miał wydychać, tylekroć biegł ku wejściu, aby oddech ludzki boga nie owionął, a przez to nie pokalał. W dzień następny, gdy lud przed wejściem czekał, brał posągowi puchar z ręki, a bacznie obejrzawszy, czy co z własnego płynu nie ubyło, wieszczył o nieurodzaju przyszłym, a gdy to sprawdził, polecał, aby nowe żniwo na przyszły czas zachowano. Jeżeli zaś nic nie ubyło, wieścił o przyszłej obfitości; na tej to podstawie rozstrzygał o hojniejszym lub ściślejszym szafowaniu zasobami. Wylawszy stare wino u nóg posągowych na ofiarę, świeżym puchar napełnił, a uczciwszy posąg, jakby mu dał pić, błagał potem w uroczystej modlitwie najpierw sobie, potem krajowi o wszystko pomyślne, ziomkom zaś o pomnożenie majątku i nowe zwycięstwa. Po modlitwie przechylił puchar ku ustom i duszkiem go wypił, napełniwszy go znowu winem, włożył ponownie posągowi w prawicę. Przyniesiono także na ofiarę miodownik okrągły, niemal na wielkość człowieka. Stawiał go kapłan między siebie a gmin i pytał, czy go za nim widzą. Gdy to potwierdzali wyrażał życzenie, aby go ci sami po roku dojrzeć mogli; lecz nie o śmierć ani sobie, ani ziomkom upraszał, ale o przyszłe żniwo obfitsze. Potem pozdrawiał zebranych niby od bożka, a upomniawszy ich, aby i nadal mu wierni zostali, a uroczystość troskliwie obchodzili, obiecywał im zwycięstwa na lądzie i na morzu jako najpewniejszą odpłatę. Resztę dni zapełniali dziką wesołością, spożywając potrawy ofiarne aż do przesytu, gdyż ofiary bogu ślubowane służyły ich obżarciu. Za czyn bogobojny uchodziło w te gody mierności unikać, za grzech jej przestrzegać 36. Wiele źródeł pisanych zwraca uwagę na fakt składania ofiar przez pogańskich Słowian. Żertwa była według nich jedną z podstawowych form oddawania czci bóstwu. Jedno z najstarszych źródeł latopisarskich wspomina, że Polanie składali żertwy jeziorom, studniom i gajom. Podobnie mieszkańcy Nowogrodu składali żertwy Perunowi. Składały się one przeważnie z przedmiotów drobnych, jak: drób, mięso, sery, masło, jajka, pieczywo, miód, piwo. Oprócz latopisów pisali o tym także ibn Fadlan oraz Konstantyn Porfirogeneta. Ibn Fadlan oraz Prokopiusz z Cezarei wspominali także o ofiarach składanych z owiec i bydła. Były to jednak okazjonalne ofiary dziękczynne. Istnieje wiadomość latopisarska oraz przekaz autora bułgarskiego z drugiej połowy X wieku, Kosmy Prezbitera o ofiarach z ludzi składanych bogom. Podejrzewa się ofiary z jeńców wojennych składane w podzięce za 36 J. Wyrozumski, Wielka historia Polski t.2, Dzieje Polski piastowskiej (VIII w. 1370), Kraków 1998, s

21 zwycięstwo oraz ofiary z dzieci składane dla zapewnienia urodzaju. Obrzędom tym towarzyszyły zazwyczaj uczty rytualne, w których uczestniczyli wyznawcy. Wierzono powszechnie, że udziałem w nich zaszczycają wiernych sami bogowie. Jedzono i pito w wielkiej obfitości, bawiono się hucznie, odprawiano liczne tańce rytualne, królowała swoboda seksualna i rozpusta. Uczty takie odbywały się w konkretnych, corocznych terminach, jak np. wiosenne rusalia przypadające około Zielonych Świąt 37. Fakt długiego utrzymywania się pogaństwa na Pomorzu Zachodnim również pozostawił swoje ślady w piśmiennictwie zachodnioeuropejskim. Żywot Ottona bamberskiego autorstwa Herborda prezentuje opis jednej ze świątyń szczecińskich: Były zaś w mieście Szczecinie cztery kąciny, ale jedna, będąca pomiędzy nimi główną, była zbudowana z przedziwną czcią i sztuką wewnątrz i zewnątrz ozdobiona rzeźbami ze ścian występującymi. Były tam obrazy ludzi, ptaków i zwierząt dzikich, tak dokładnie podług swych właściwości wyrażone, że zdawały się oddychać i żyć; co zaś uważałbym za rzecz niezwykłą, barwy obrazów zewnętrznych przez niepogody śnieżne lub deszczowe zaczernić ani zatrzeć się nie dały, tak jak je przemyślność malarzy od tego zabezpieczyła 38. Szczegóły dotyczące pogańskiego kultu fallicznego zamieszczone są w kronikach staroruskich opisujących nie tylko elementy mityczne, ale i obrzędowe wierzeń pogańskich. Kwestia ta poruszona jest w Słowie Chrystolubca: I jeśli u którego z nich będzie brak, czynią to z bębnami i piszczałkami, i z wielu dziwami diabelskimi, a inne od tego jeszcze gorsze jest: zdziaławszy członek męski i wkładając w wiadra i w czasze piją i wyjąwszy obsysają go i oblizują, i całują; nie gorsiż od Żydów, heretyków i Bułgarów ci, co w wierze i chrzcie będąc, tak czynią 39. Problem ten omawia pokrótce również Słowo jak pogani bałwanom służyli: Słowianie na swaćbach, wkładając sramotę i czosnek w wiadra, piją, od nich Bułgarzy nauczywszy się pożywają zmazę wyciekłą z członków wstydliwych, twierdząc że takim pożywaniem oczyszczają się grzechy i są obrzydliwsi i bardziej przeklęci od wszystkich poganów 40. Nieco miejsca w swoich dziełach zwyczajom religijnym Słowian poświęcił wspomniany wcześniej Prokopiusz z Cezarei: Uważają bowiem, że jeden tylko bóg, twórca błyskawicy, jest panem całego świata i składają mu w ofierze woły i wszystkie inne zwierzęta ofiarne. O przeznaczeniu nic nie 37 H. Łowmiański, Warszawa 1979, op. cit., s W. Szafrański, op. cit., s A. Brückner, Mitologia słowiańska i polska, Warszawa 1985, s Ibidem, s

22 wiedzą, ani nie przydają mu żadnej roli w życiu ludzkim, lecz kiedy śmierć im zajrzy w oczy czy to w chorobie, czy na wojnie, ślubują wówczas, że jeśli jej unikną, złożą natychmiast bogu ofiarę w zamian za ocalone życie, a uniknąwszy składają ją, jak przyobiecali, i są przekonani, że kupili sobie ocalenie za tę właśnie ofiarę. Oddają ponadto cześć rzekom, nimfom i innym jakimś duchom i składają im wszystkim ofiary, a w czasie tych ofiar czynią wróżby 41. Analizując źródła pisane pamiętać należy o częstej niekonsekwencji autorów. Uciekali oni od obiektywizmu często, czy to z powodów religijnych, bo sami będąc chrześcijanami brzydzili się pogaństwa, czy to na polecenie swoich opiekunów. Dlatego wskazane jest porównywanie i konfrontowanie kilku źródeł i dopiero na ich podstawie wyciąganie ostatecznych wniosków. 41 M. Sobańska Bondaruk, S. B. Lenard, op. cit., s

23 ZAKOŃCZENIE Religia jest specyficzną dziedziną życia społecznego, gdyż jako oparta na wyobrażeniach uważanych za prawdziwe, lecz bez możliwości udowodnienia z trudem poddaje się naukowej analizie. Nie można jej wszakże ignorować, gdyż wielokrotnie w przeszłości zdarzało się jej być motorem procesu dziejowego, a za jej sprawą dokonywały się wielkie zmiany. Jej ewolucja była zwykle nierozdzielnie związana z ewolucją życia politycznego i społecznego struktur państwowych niezależnie od obszaru na którym miało to miejsce. Dotyczyło to także ewolucji wierzeń słowiańskich. Kultura stworzona przez ludność zamieszkałą na terenach Słowiańszczyzny we wczesnym średniowieczu pozostaje w dużym stopniu kulturą niemą. Do sytuacji tej doprowadziła nieznajomość pisma będąca wielkim brakiem cywilizacji słowiańskiej. Źródła archeologiczne pozostają niestety w znacznym stopniu nieme. To zawęża obraz, który co prawda jest rozjaśniany przez kronikarzy obcego pochodzenia, ale w sposób fragmentaryczny. Można, dla przykładu, być przekonanym, że znaleziona w Jazdowie rzeźba to posąg bóstwa pogańskiego, ale jego imię i posiadane przez nie cechy pozostają dla badaczy tajemnicą. Można z trudem odtworzyć wygląd dawnego sanktuarium pogańskiego, ale przebieg odbywających się tam ceremoniałów pozostaje jedynie w sferze domysłów. Nieznane są pieśni i tańce im towarzyszące. Pomocną okazuje się być obrzędowość ludowa, ale i ona pozostawia wiele białych plam, gdyż należy się spodziewać, że wraz z postępującą chrystianizacją ulegała daleko czasem idącym zmianom 42. Późniejsze pisane źródła rodzime próbowały czasami rozświetlać problematykę przedchrześcijańskich wierzeń słowiańskich, ale sposób, w jaki tego dokonywano pozostawia wiele do życzenia i częstokroć stawia więcej pytań niż udziela odpowiedzi. Przykładem może próba dokonana przez Jana Długosza, który biorąc za wzór hierarchię rzymskich bóstw stworzył słowiański panteon mający z prawdą bardzo niewiele wspólnego. Dodatkowa kwestia to problem współpracy pomiędzy dwiema podstawowymi dziedzinami nauki zajmującymi się tym tematem, mianowicie historią i archeologią. Historycy niechętnie korzystają ze źródeł i opracowań archeologicznych, a archeologowie często nie posiadają umiejętności krytycznego korzystania z prac historyków. Wybiórcze traktowanie źródeł archeologicznych przez historyków nie jest może zjawiskiem masowym, 42 B. Gierlach, Sanktuaria słowiańskie, Warszawa 1980, s.8. 23

24 ale niestety ma miejsce, podobnie jak dopasowywanie faktów archeologicznych do danych zawartych w źródłach pisanych, co niejednokrotnie prowadzi do przekłamań i nadinterpretacji. Dużym utrudnieniem dla badacza jest żałośnie niska ilość kompletnych opracowań naukowych poszczególnych stanowisk archeologicznych. Przytłaczająca większość z nich to nieinterpretowane omówienia, a czasem tylko krótkie, katalogowe notki bez analizy i wykazu znalezisk 43. Pomimo tych wszystkich utrudnień wiedza naukowa na temat wierzeń słowiańskich, dawniej przedstawianych w sposób niejasny lub wręcz nie budzący zaufania stale się rozrasta, co stwarza potrzebę kontynuowania badań w tej dziedzinie i tworzenia opracowań naukowych z uwzględnieniem najnowszych ich wyników. 43 S. Moździoch, op. cit., s

25 BIBLIOGRAFIA: Brückner A., Dzieje kultury polskiej, Warszawa Gierlach B., Sanktuaria słowiańskie, Warszawa Gieysztor A., Mitologia Słowian, Warszawa Hensel W., Początki państwa polskiego i jego kultury, Wrocław Kaczanowski P., Kozłowski J. K., Wielka historia Polski t.1, Najdawniejsze dzieje ziem polskich, Kraków Komaniecki K., Słownik łacińsko polski, Warszawa Kowalczyk M., Wierzenia pogańskie za pierwszych Piastów, Łódź Kurnatowska Z., Słowiańszczyzna południowa, Wrocław Labuda G., Fragmenty dziejów Słowiańszczyzny zachodniej, Poznań Łowmiański H., Początki Polski t.1, Warszawa Łowmiański H., Religia Słowian i jej upadek, Warszawa Moszyński K., Kultura ludowa Słowian t. II Kultura duchowa cz. 2, Warszawa Moździoch S., Castrum munitissimum Bytom: lokalny ośrodek władzy w państwie wczesnopiastowskim, Warszawa Sobańska Bondaruk M., Lenard S. B., Wiek V XV w źródłach, Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, Warszawa Tyszkiewicz L. A., Plemiona słowiańskie we wczesnym średniowieczu [w:] Słowiańszczyzna w Europie średniowiecznej t.1, Wrocław