Filozofia i teoria prawa

Transkrypt

1 STUDIA PRAWNICZE Filozofia i teoria prawa Jerzy Oniszczuk C.H.BECK

2 STUDIA PRAWNICZE Filozofia i teoria prawa

3 Ewie

4 Filozofia i teoria prawa Jerzy Oniszczuk Prof. zw. dr hab. Szko³a G³ówna Handlowa Wy sza Szko³a Przedsiêbiorczoœci i Zarz¹dzania im. L. KoŸmiñskiego

5 Propozycja cytowania: Oniszczuk, Filozofia i teoria prawa, Nb. 23, Warszawa 2008 Redakcja: Magdalena Cymerska Wydawnictwo C. H. Beck 2008 Wydawnictwo C. H. Beck Sp. z o.o. ul. Bonifraterska 17, Warszawa Sk³ad i ³amanie: TiM-Print, Warszawa Druk i oprawa: Elpil, Siedlce ISBN

6 Wstêp Niemal ka dy cz³owiek ma swoj¹ Wstêp prawdê o prawie. Pewien typ przekonañ ma posiadacz wiedzy absolutnej, który ³atwo staje siê arbitrem wszelkich spraw. Inny rodzaj przekonañ cechuje ludzi otwartych na pogl¹dy innego. Poszukiwanie prawdy o ludziach i ich prawie to zw³aszcza zmierzanie po ogromnej przestrzeni pogl¹dów i argumentów na ich rzecz. Przedstawienia koncepcji maj¹ sens zw³aszcza w odniesieniu do tych, którzy nie ufaj¹ zapewnieniu, e jest tylko jeden krajobraz œwiata i jest to ten, który widaæ z konkretnego jednego i tylko jednego okna. Tak widziany œwiat jest bardzo powa ny; a jak niektórzy mówi¹, ludzie mog¹ byæ powa ni, gdy cisn¹ ich buty lub umys³. Skoro jednak osi¹gniêciem XXI w. s¹ wygodne buty ka dego, to bycie powa nym sta³o siê mniej dwuznaczne. Zastanawiaj¹c siê nad sposobami przeciwdzia³ania ucieczce ludzi w krótkowzroczne myœlenie, dostarczaj¹ce doraÿnego zadowolenia oraz uzale nienia od teraÿniejszoœci, Nicolas Tenzer proponuje dzia³anie na rzecz krytycznego myœlenia za pomoc¹ przedmiotów humanistycznych, a zw³aszcza przez historiê i filozofiê. Uwa a, e t¹ drog¹ mo na uczyæ samodzielnego myœlenia, przeciwdzia³aj¹c rozwojowi postaw schlebiaj¹cych temu, co doraÿne, powierzchowne i rozrywkowe modom. Skierowanie uwagi na nauki humanistyczne wpisuje siê w spostrze enie Wilhelma Diltheya, e s¹ to nauki rozumiej¹ce, bez których wiedza, zw³aszcza pochodz¹ca z nauk œcis³ych, ma zgubne skutki dla ludzi. Dostrzega siê kapitalny wp³yw nauk humanistycznych np. na utrzymanie i rozwój demokracji znaczenia. To dziêki jej refleksjom, zarówno techniczna i biologiczna, jak i matematyczno-fizyczna wiedza staje siê zrozumia³a z punktu widzenia cz³owieka i jego relacji do œwiata. Jednak zauwa a siê, e o ile model naukowoœci nauk œcis³ych polegaj¹cych na poznawaniu, tj. ci¹g³ym dokonywaniu nowych odkryæ, sprzyja³ ocenie o ich u ytecznoœci, to takiej bezpoœredniej pragmatycznoœci i ekonomicznoœci nie dostrze ono w przypadku nauk humanistycznych. Wobec tego, e weryfikowanie ustaleñ humanistycznych trwa czêsto dziesiêciolecia i rzadko ma bezpoœrednie znaczenie u ytkowe, to nie dostrzega siê wartoœci pragmatycznych humanistycznych poszukiwañ. Jednak bez swoistych filozoficznych niezmienników myœlenia, np. p³yn¹cych z arystotelesowskich rozwa añ, brakuje narzêdzi niezbêdnych do zrozumienia œwiata. W ocenie Tadeusza Gadacza rezultatem

7 VI Wstêp upadku poszukiwañ filozoficznych jest za³amanie poziomu debaty publicznej i jakoœci oraz trafnoœci demokratycznych decyzji. Ale dostrzega siê te okolicznoœæ, e ludzie, stosownie do wzrostu przewagi techniczno-ekonomicznego pragmatyzmu, zaczynaj¹ jednak uœwiadamiaæ sobie znaczenie humanistyki, bez której materia dusi cz³owieka. Inna sprawa, e jak przypomnia³ filozof, poszukiwania humanistyczne tak e dostarczaj¹ podstaw rozwojowi technologii, albowiem Komu sto lat temu mog³o przyjœæ do g³owy, e prace filozoficzne szko³y lwowsko-warszawskiej stan¹ siê podstaw¹ rozwoju nauk komputerowych? A dziœ t³umaczy siê na œwiecie jej prace nawet pomniejszej wagi, bo okazuje siê, e znakomicie wpisuj¹ siê we wspó³czesne badania myœli analitycznej, które maj¹ znaczenie praktyczne. Dziesi¹tki lat temu ktoœ w Krakowie, Warszawie czy Lwowie coœ rozwa a³ pozornie poza histori¹, poza dramatami epoki, a dziœ to okazuje siê uniwersalnie wa ne. Mo na powiedzieæ, e zaniechanie humanistycznej analizy rozwoju nauk œcis³ych powoduje braki w udzielaniu odpowiedzi na pytania o charakterze moralnym i filozoficznym, jakie pojawiaj¹ siê w nastêpstwie rozwoju np. informatyki, biotechnologii. Poszukiwanie miar, granic ró nych wartoœci, cnót, prawd nale y do ludzi, których decyzje s¹ rezultatem ich rozs¹dku, przy czym rozs¹dek ten, jak zauwa a T. Gadacz, nie bierze siê znik¹d i twierdzi dalej, e J¹ trzeba æwiczyæ od ma³ego. Jak grê na skrzypcach albo na fortepianie. Wobec tego kiedy cz³owiek wyæwiczy myœlenie i nabierze rozs¹dku, to du o mniej siê myli, wiêc ma lepsze ycie. I wszyscy wokó³ niego tak e 1. Mo na ³atwo dostrzec, e przy braku filozoficznych analiz w dalszej kolejnoœci pojawiaj¹ siê te niedostatki co do koncepcyjnych podstaw s³u ¹cych projektowaniu wzorców spo³ecznie po ¹danego postêpowania w demokracji prawnej, pojawia siê niemo liwoœæ przygotowania projektów regulacji prawnych s³u ¹cych ju nie tylko wielkim has³om w postaci bezpieczeñstwa i rozwoju gatunku ludzkiego, narodu, ale prawid³owego kojarzenia dzisiejszych, nawet prozaicznych, ró nych grupowych interesów. St¹d m.in. parlamenty w demokracji musz¹ popadaæ w sta³¹ niemo noœæ prawn¹ ( impotencjê normatywn¹ ) i próby politycznego rozwi¹zywania tych kryzysów w drodze wyborów (nawet czêstych) oraz przekazywania w³adzy opozycji s¹ ja³owe wobec sta³ego faktu braku humanistycznego materia³u koncepcyjnego (próbuj¹cego rozumieæ). Zrozumia³e jest, e jednym z politycznych wyt³umaczeñ tego stanu rzeczy mo e byæ myœl o uwi¹dzie ywotnoœci demokracji i jej modelu tworzenia i stosowania prawa, o wyczerpaniu jej zdolnoœci do prowadzenia spraw spo³ecznych. Warszawa, kwiecieñ 2008 r. Jerzy Oniszczuk 1 Nie ma szczêœcia bez myœlenia, rozmowa z prof. Tadeuszem Gadaczem, Polityka z r.

8 Przegl¹d treœci Przegl¹d treœci Str. Nb. Wstêp... V Rozdzia³ I. Filozofia, jurysprudencja i teoria prawa Uwagi ogólne Filozofia prawa Jurysprudencja ogólna (generalna) Teoria prawa i pañstwa Uwagi ogólne dotycz¹ce koncepcji pojmowania prawa Zagadnienia metod prawnych Rozdzia³ II. Koncepcje prawnonaturalnego ujêcia prawa Uwagi ogólne Klasyfikacja koncepcji prawnonaturalnych Ujêcia prawnonaturalne staro ytnoœci Teologiczne ujêcia prawnonaturalne. Œredniowiecze Prawnonaturalne wizje okresu Odrodzenia. Reformacja. Kontrreformacja Neotomizm Laickie ujêcia prawnonaturalne i ich przes³anki Wspó³czesne ujêcia prawnonaturalne Personalizm Sprawiedliwoœæ Rozdzia³ III. Prawnopozytywne koncepcje prawa Uwagi ogólne Rozumienie pozytywizmu Tradycja i pojmowanie pozytywizmu prawniczego Ogólne cechy prawa w ujêciu prawnopozytywnym Nurty tradycyjnego pozytywizmu Wspó³czesny pozytywizm Neopozytywizm Rozdzia³ IV. Realistyczne pojmowania prawa Uwagi ogólne

9 VIII Przegl¹d treœci Str. Nb. 2. Rozumienie realizmu prawniczego Koncepcje realistycznego nurtu amerykañskiego Koncepcje realistycznego nurtu europejskiego Socjologiczna jurysprudencja amerykañska. In ynieria spo³eczna Krytyka realistycznego podejœcia do prawa Wp³ywy realistycznego podejœcia do prawa Rozdzia³ V. Rozumienie. Hermeneutyka. Hermeneutyka prawnicza Rozumienie Pojmowanie hermeneutyki Hermeneutyka i filozofia Hermeneutyka jako epistemologia i ontologia Hermeneutyka prawnicza Analityczna hermeneutyka prawnicza Rozdzia³ VI. Analityczno-jêzykowe podejœcie do prawa Uwagi ogólne Pojêcie analizy. Filozofia analityczna Metoda analityczna w prawoznawstwie Metody analizy Logika prawnicza. Logika jako instrument analizy Rozdzia³ VII. Koncepcje argumentacji prawniczej i dzia³ania komunikacyjnego Ogólna charakterystyka poszukiwañ argumentacyjnych i komunikacyjnych Topiczno-retoryczne i proceduralne koncepcje argumentacyjne Komunikacyjne podejœcie do prawa. Komunikacyjna koncepcja prawa Jürgena Habermasa Rozdzia³ VIII. Inne podejœcia do prawa Uwagi ogólne Prawo w ujêciu ontologicznym i teoriopoznawczym Prawo jako technika spo³eczna Ujêcie fenomenologiczno-egzystencjalne Prawo w ujêciu dziejowo-historycznym Determinizm spo³eczny i prawny (tzw. darwinizm prawny) Solidarystyczne wizje prawa Neokantyzm Teoria systemów Pragmatyzm i neopragmatyzm Integralna filozofia prawa

10 Przegl¹d treœci IX Str. 12. Negocjacyjne ujêcie prawa Teoria ekologiczna Prawo w ujêciu postmodernistycznym Indeks autorów Indeks rzeczowy Nb.

11

12 Spis treœci Spis treœci Str. Nb. Wstêp... V Rozdzia³ I. Filozofia, jurysprudencja i teoria prawa Uwagi ogólne Filozofia prawa Jurysprudencja ogólna (generalna) Teoria prawa i pañstwa Uwagi ogólne dotycz¹ce koncepcji pojmowania prawa Zagadnienia metod prawnych Rozdzia³ II. Koncepcje prawnonaturalnego ujêcia prawa Uwagi ogólne Klasyfikacja koncepcji prawnonaturalnych Ujêcia prawnonaturalne staro ytnoœci I. Wykszta³canie nurtów prawnonaturalnych II. Mitologiczne wyobra enia prawnonaturalne III. Filozofowie przyrody IV. Nurt myœli atomistycznej V. Filozofia sofistów VI. Filozofia Sokratesa VII. Filozofie sokratyczne VIII. Filozofia Platona IX. Filozofia Arystotelesa X. Filozofia stoicka, epikureizm i sceptycyzm XI. Marek Cyceron XII. Lucjusz Seneka XIII. Znaczenie antycznego dorobku myœli prawniczej Teologiczne ujêcia prawnonaturalne. Œredniowiecze I. Staro ytne chrzeœcijañskie prawo naturalne II. Wczesnoœredniowieczny nurt prawnonaturalny III. Nurty prawnonaturalne XII i XIII wieku. Œw. Anzelm, œw. Tomasz z Akwinu

13 XII Spis treœci Str. IV. PóŸnoœredniowieczne nurty prawnonaturalne. John Szkot, William Ockham, Marsyliusz z Padwy V. G³ówne cechy œredniowiecznych nurtów prawnonaturalnych. Woluntaryzm i intelektualizm Prawnonaturalne wizje okresu Odrodzenia. Reformacja. Kontrreformacja I. Warunki kszta³towania odrodzeniowych koncepcji prawnonaturalnych II. Niccolo Machiavelli III. Jean Bodin IV. Projekty utopijne. Thomas More, Francis Bacon, Tomasz Campanella V. Michel de Montaigne VI. Ruchy reformacyjne. Martin Luther, Jan Calvin VII. Kontrreformacja. Francisco Suárez VIII. Znaczenie teologicznej koncepcji prawnonaturalnej IX. Polski nurt prawniczej myœli odrodzeniowej i reformacyjnej Neotomizm I. Warunki odnawiania teologicznej wizji prawnonaturalnej. Joseph Marie Comte de Maistre II. Odrodzony tomizm III. G³ówne nurty neotomizmu IV. Victor Catherein V. Jacques Maritian VI. Emmanuel Mounier VII. Alfred Verdross VIII. Michael Villey IX. Polska myœl neotomistyczna Laickie ujêcia prawnonaturalne i ich przes³anki I. Prawnonaturalne ujêcia XVII w Kartezjusz Hugo Grocjusz Thomas Hobbes Benedykt Spinoza John Locke Samuel Pufendorf Christian Thomasius II. Prawnonaturalne poszukiwania oœwieceniowe Przes³anki i rozwój nurtów prawnonaturalnych Charles Louis Montesquieu Christian Wolf Wolter Denis Diderot Nb.

14 Spis treœci XIII Str. Nb. 6. Jean Jacques Rousseau George Berkeley David Hume Thomas Reid Antoine-Nicolas de Condorcet Immanuel Kant Johann Gottlieb Fichte Myœl prawnonaturalna polskiego Oœwiecenia Wspó³czesne ujêcia prawnonaturalne I. Przes³anki i rozwój wspó³czesnych koncepcji prawnonaturalnych II. Rudolf Stammler III. Gustaw Radbruch IV. Leon Luvois Fuller V. John Wild VI. Alfred Verdross VII. Filmer Stuart Cuckow Northrop VIII. Edmond Cahn IX. Clarence Morris X. Jerome Hall XI. John Finnis XII. Michael Moor XIII. Egdar Bodenheimer XIV. Helmut Coing Personalizm Sprawiedliwoœæ I. John Rawls II. Chaïm Perelman III. Robert Nozick IV. Wojciech Sadurski Rozdzia³ III. Prawnopozytywne koncepcje prawa Uwagi ogólne Rozumienie pozytywizmu I. Kszta³towanie siê wizji pozytywistycznej II. Auguste Comte III. Claude Henri de Saint-Simon IV. John Stuart Mill V. Richard Avenarius, Ernst Mach VI. Polski pozytywizm Tradycja i pojmowanie pozytywizmu prawniczego I. Inspiracje pozytywizmu prawniczego II. Pojêcie pozytywizmu prawniczego Ogólne cechy prawa w ujêciu prawnopozytywnym Nurty tradycyjnego pozytywizmu

15 XIV Spis treœci Str. Nb. I. Rozumienie nurtów tradycyjnych II. Pozytywizm anglosaski Analiza pojêciowa Jeremy Bentham John Austin III. Pozytywizm kontynentalny Kontynentalna analiza pojêciowa Karl Bergbohm Rudolf von Jhering (Ihering) Georg Jellinek Hans Kelsen Czes³aw Znamierowski Wspó³czesny pozytywizm I. Problemy wspó³czesnego pozytywizmu. Krytyka II. Pozytywizm Herberta L. A. Harta III. Pozytywizm Josepha Raza IV. Pozytywizm instytucjonalny Neopozytywizm Rozdzia³ IV. Realistyczne pojmowania prawa Uwagi ogólne Rozumienie realizmu prawniczego Koncepcje realistycznego nurtu amerykañskiego I. Rozwój, cechy i wersje realizmu Koncepcje realistycznego nurtu europejskiego I. Uwagi ogólne II. Szko³a wolnego prawa III. Skandynawski realizm prawny Charakterystyka skandynawskiego realizmu Axel Hägerström Vilhelm Lundstedt Karl Olivecrona Alf Ross IV. Realizm prawniczy Leona Petra yckiego Socjologiczna jurysprudencja amerykañska. In ynieria spo³eczna Krytyka realistycznego podejœcia do prawa Wp³ywy realistycznego podejœcia do prawa I. Uwagi ogólne II. Ekonomiczne podejœcie do prawa III. Szko³a krytycznego prawa Rozdzia³ V. Rozumienie. Hermeneutyka. Hermeneutyka prawnicza Rozumienie

16 Spis treœci XV Str. Nb. 2. Pojmowanie hermeneutyki Hermeneutyka i filozofia Hermeneutyka jako epistemologia i ontologia I. G³ówne podejœcia hermeneutyczne II. Metodologiczna koncepcja hermeneutyczna III. Ontologiczna koncepcja hermeneutyczna Rozumienie jako sposób istnienia bytu. Edmund Husserl Martin Heidegger Hans Georg Gadamer Paul Ricoeur Jürgen Habermas Hermeneutyka prawnicza I. Prawnicze zastosowania hermeneutyczne II. Teoria interpretacji tekstu prawnego III. Hermeneutyka jako filozofia prawa IV. Zagadnienia charakteru hermeneutycznego poznania Analityczna hermeneutyka prawnicza Rozdzia³ VI. Analityczno-jêzykowe podejœcie do prawa Uwagi ogólne Pojêcie analizy. Filozofia analityczna Metoda analityczna w prawoznawstwie I. Ogólna charakterystyka metody analitycznej w prawoznawstwie II. John Langshaw Austin III. Analityczne cechy projektu Hansa Kelsena. Wizja i krytyka neopozytywistycznego Ko³a Wiedeñskiego IV. Metoda analityczna w projekcie H. L. A. Harta V. Okreœlenie metody analizy lingwistycznej. Procedury analiz Metody analizy Logika prawnicza. Logika jako instrument analizy I. Projekty dotycz¹ce natury logiki. Specyficzna logika prawnicza II. Obraz logiki dyskursu prawniczego Rozdzia³ VII. Koncepcje argumentacji prawniczej i dzia³ania komunikacyjnego Ogólna charakterystyka poszukiwañ argumentacyjnych i komunikacyjnych I. Warunki poszukiwañ argumentacyjnych II. Rozwój koncepcji argumentacyjnych III. Cechy dyskursu argumentacyjnego. Dyskurs prawniczy

17 XVI Spis treœci Str. Nb. 2. Topiczno-retoryczne i proceduralne koncepcje argumentacyjne I. Topiczno-retoryczne ujêcia prawa Topiczne podejœcie do prawa Nowa retoryka prawnicza II. Teoria dyskursu prawniczego w ujêciu proceduralnym Komunikacyjne podejœcie do prawa. Komunikacyjna koncepcja prawa Jürgena Habermasa Rozdzia³ VIII. Inne podejœcia do prawa Uwagi ogólne Prawo w ujêciu ontologicznym i teoriopoznawczym Prawo jako technika spo³eczna Ujêcie fenomenologiczno-egzystencjalne I. Ogólna charakterystyka wizji egzystencjonalnej i fenomenologicznej II. Edmund Husserl III. Alfred Schütz IV. Adolf Reinach V. Martin Heidegger VI. Koncepcje badañ egzystencjalnych w prawie W. Maihofera, F. Kafki i R. Marcica VII. Emmanuel Lévinas VIII. Inspiracje poszukiwaniami egzystencjonalno-fenomenologicznymi Prawo w ujêciu dziejowo-historycznym I. Georg Wilhelm Friedrich Hegel II. Friedrich Carl von Savigny III. Georg Friedrich Puchta IV. Angielskie prawoznawstwo historyczne. Henry Maine V. Fryderyk Engels VI. Karol Marks VII. Jewgienij B. Paszukanis VIII. Krytyka marksizmu i jego nowa popularnoœæ Determinizm spo³eczny i prawny (tzw. darwinizm prawny) Solidarystyczne wizje prawa Neokantyzm Teoria systemów Pragmatyzm i neopragmatyzm I. Pragmatyzm II. Neopragmatyzm Integralna filozofia prawa Negocjacyjne ujêcie prawa Teoria ekologiczna Prawo w ujêciu postmodernistycznym

18 Spis treœci XVII Str. I. Odniesienie do modernizmu Pojmowanie modernizmu Filozofia ycia. Henri Bergson Friedrich Nietzsche II. Rozumienie postmodernizmu Pojawienie siê postmodernizmu. Ogólne cechy Podstawa postmodernizmu. Krytyka nauki III. Postmodernizm w filozofii Inspiracje postmodernizmu w filozofii Krytyczny wymiar postmodernizmu Wyró niki filozofii postmodernistycznej Jean François Lyotard, Jacques Derrida, Zygmunt Bauman IV. Modernizacja miêdzynarodowego ³adu. Znaczenie pañstwa i prawa V. Cechy prawa w debacie ponowoczesnej Indeks autorów Indeks rzeczowy Nb.

19

20 Rozdzia³ I. Filozofia, jurysprudencja i teoria prawa Rozdzia³ I. Filozofia, 1. Uwagi jurysprudencja ogólnei teoria prawa Ogólna nauka o prawie, podobnie jak nauki historyczne i dogmatyczne, zajmuje siê poznawaniem rzeczywistoœci (gromadzeniem w³aœciwie uzasadnionych twierdzeñ o prawie) oraz s³u y praktyce tworzenia i stosowania prawa, a tak e podejmuje rozwa ania z punktu widzenia sprawiedliwoœci nad rozwi¹zaniami prawnymi czy rozstrzygniêciami organów stosuj¹cych prawo, dostarczaj¹c np. argumentów umacniaj¹cych okreœlony system pañstwa i prawa. Uwa a siê, e bez wzglêdu na za³o enie o koniecznoœci ograniczenia zainteresowañ nauki prawa tylko do formu³owania twierdzeñ o rzeczywistoœci (stanowisko afilozoficzne), czy te e powinny one propagowaæ pewne wartoœci i s³u yæ im (jak implicite zak³ada filozofia prawa), to nauki prawne spe³niaj¹ tak e funkcje pozapoznawcze 1. Ta czêœæ prawoznawstwa, która ma charakter ogólny, bywa przedstawiana jako sporny obszar co najmniej trzech dyscyplin, tj.: filozofii prawa, jurysprudencji oraz teorii prawa. Wspomniane trzy okreœlenia odzwierciedlaj¹ ró ne perspektywy poznawcze, kierunki polityczne, zró nicowane zainteresowania stwarzaj¹ce podstawê do ró nego rodzaju pytañ stawianych w stosunku do prawa, zw³aszcza jego przedmiotu 2. Istniej¹ jednak, jak siê uwa a, trudnoœci z ustaleniem pierwszeñstwa którejœ z nich jako reprezentanta obszaru z uwagi na: 1) ró ny sposób uprawiania ich w poszczególnych krajach, 2) zró nicowanie ze wzglêdu na czas powstania i konteksty spo³eczno-polityczne, 3) kszta³towanie siê ka dej dyscypliny pod wp³ywem odmiennych filozofii 3. Wypowiadane s¹ te pogl¹dy o ró nych 1 1 Z. Ziembiñski, [w:] S. Wronkowska, Z. Ziembiñski, Zarys teorii prawa, Poznañ 2001, s J. Penner, D. Schaff, R. Nobles, Approaches to Jurisprudence, Legal Theory, and the Philosophy of Law, [w:] Jurisprudence and Legal Theory. Commentary and Materials, ed. J. Penner, D. Schaff, R. Nobles, Butterworths, Warszawa 2002, s R. Sarkowicz, [w:] R. Sarkowicz, J. Stelmach, Teoria prawa, Kraków 1996, s. 18. Nb. 1