TADEUSZ ŒLIPKO SJ ZARYS ETYKI OGÓLNEJ. Wydanie V

Transkrypt

1 TADEUSZ ŒLIPKO SJ ZARYS ETYKI OGÓLNEJ Wydanie V Wydawnictwo WAM Kraków 2009

2 SPIS TREŒCI Od Autora 17 Etyka chrzeœcijañska: czym jest, jej potrzeba i zadania 19 Rozdzia³ II. Etyka chrzeœcijañska a wspó³czesne kierunki filozoficzno- -etyczne 26 ELEMENTY METAETYKI Definicja etyki, jej Ÿród³a i metoda, etyka a inne nauki 35 Definicja etyki 35 a) Nauka 36 b) Filozoficzna 36 c) Ogólne zasady i szczegó³owe normatywy 36 d) Ludzkie dzia³anie 39 e) Wrodzone cz³owiekowi zdolnoœci poznawcze 39 Struktura podanej definicji Ogólne okreœlenie przedmiotu materialnego i formalnego Przedmiot materialny i formalny etyki ród³a etyki 41 Metoda etyki Historia problemu Klasyfikacja stanowisk Okreœlenie stanowiska 45 Etykaametafizykaiinnenauki 50 Etyka a metafizyka 50 Etyka a inne nauki Etyka a pozosta³e dyscypliny filozoficzne Etyka a nauki szczegó³owe Etyka a teologia moralna 52 Podzia³ etyki 53 Konkluzja 56

3 6 Spis treœci OGÓLNOFILOZOFICZNE PODSTAWY ETYKI Wprowadzenie 59 Tezy z zakresu teorii poznania 60 Tezy z zakresu filozofii cz³owieka jako osoby 62 Tezy z zakresu filozofii rozumnych dzia³añ osoby ludzkiej 66 Podstawy etyki a identyfikacja etyki 70 NAUKA O AKTACH LUDZKICH Podstawowe pojêcia z ogólnej teorii aktów ludzkich 73 Wprowadzenie 73 Rozwój problematyki 73 Wstêpne uœciœlenia terminologiczne 74 Pojêcie aktu rozumnego 74 Pojêcie aktu rozumnego wolnego i rozumnego koniecznego Akt rozumny konieczny Akt rozumny wolny 77 Podstawowe podzia³y aktów wolnych Akty samorodne i akty nakazane Akty w pe³ni œwiadome i akty czêœciowo œwiadome Akty zamierzone aktualnie, wirtualnie i habitualnie 80 Akty niechcenia 82 Akty zachcenia 82 Struktura aktu woli 83 Rozdzia³ II. Przeszkody ograniczaj¹ce dobrowolnoœæ aktów ludzkich 84 Pojêcie i najwa niejsze rodzaje przeszkód aktu ludzkiego 84 Przeszkody aktualne Niewiedza Uczucia Strach Przymus 89 Przeszkody habitualne B³êdne opinie i uprzedzenia Wrodzone sk³onnoœci i na³ogi Choroby psychiczne 91

4 Spis treœci 7 EUDAJMONOLOGIA CZYLI NAUKA O CELU I SZCZÊŒCIU CZ OWIEKA Wprowadzenie 97 Wstêpne za³o enia Byt uto samia siê z dobrem Dobro jest to byt doskona³y, doskonal¹cy i godny po ¹dania Cel jest to dobro zamierzone przez dany podmiot ze wzglêdu na nie samo 99 Geneza, historyczny rozwój oraz sformu³owanie podstawowej problematyki celu i sensu ludzkiego ycia 101 Wprowadzenie 101 Sk¹d siê bierze etyczny problem celu? Ustalenie faktu Egzystencjalne warunki d¹ enia do celu Filozoficzny opis d¹ enia do celu Sformu³owanie zagadnienia 105 Problem celu i szczêœcia w historii etyki Rozwój pogl¹dów Klasyfikacja kierunków 107 Wstêpne sformu³owanie stanowiska etyki chrzeœcijañskiej 108 NAUKA O CELU OSTATECZNYM Rozdzia³ II. Istnienie celu ostatecznego 111 Wprowadzenie 111 Analiza zjawiska d¹ enia do celu 111 Dok³adniejsze sprecyzowanie metodologicznych podstaw zagadnienia 115 Podstawowe pojêcia 117 a) Pojêcie celów bli szych, celu naczelnego oraz ostatecznego 117 b) Pojêcie szczêœcia niedoskona³ego, relatywnie najwy szego i doskona³ego 119 Istotny sens stanowiska zajêtego w zagadnieniu celu i szczêœcia cz³owieka 120 Uzasadnienie tezy 122 Objaœnienie uzasadnienia 124

5 8 Spis treœci Rozdzia³ III. Identyfikacja celu ostatecznego oraz jego wewnêtrzna konstytucja 126 Wprowadzenie 126 Kierunki rozwi¹zania 126 Objaœnienie pojêæ 128 a) Dobra przygodne 128 b) Warunek konieczny i wystarczaj¹cy szczêœcia doskona³ego 129 c) Osi¹gniêcie Boga 129 Uzasadnienie stanowiska 130 a) Stanowi warunek konieczny 131 b) Stanowi warunek wystarczaj¹cy 132 Zagadnienie wewnêtrznej konstytucji celu ostatecznego 132 NAUKA O IMMANENTNYM CELU YCIA LUDZKIEGO Rozdzia³ IV. Pe³ny rozwój osoby immanentnym celem ycia ludzkiego 137 Wprowadzenie 137 Przedstawienie stanowisk 138 Stanowisko etyki chrzeœcijañskiej 138 Ogólne wnioski Uœciœlenie terminu sens ludzkiej egzystencji Strukturalny aspekt d¹ enia cz³owieka do szczêœcia Cel a dobro moralne Ogólna charakterystyka zaprezentowanej koncepcji szczêœcia 144 Zagadnienia dodatkowe Etyczny charakter idei szczêœcia i doskonalenia siê cz³owieka Eudajmonologia a obiektywny porz¹dek moralny 150 AKSJOLOGIA ETYCZNA CZYLI NAUKA O MORALNEJ SPECYFIKACJI AKTU LUDZKIEGO I O WARTOŒCIACH MORALNYCH Wstêpne pojêcia i twierdzenia 155 Najogólniejszy podzia³ problematyki etyczno-aksjologicznej 160 NAUKA O MORALNEJ SPECYFIKACJI AKTU LUDZKIEGO Geneza, historyczny rozwój i sformu³owanie podstawowych zagadnieñ moralnej specyfikacji aktu ludzkiego 165

6 Spis treœci 9 Ustalenie faktu wartoœciowania moralnego 165 Filozoficzny opis zjawiska wartoœciowania 165 Historyczny rozwój pogl¹dów w sprawie moralnej specyfikacji aktów ludzkich Rozwój pogl¹dów Klasyfikacja stanowisk 170 Sformu³owanie stanowiska 171 Rozdzia³ II. Zagadnienie moralnej specyfikacji aktu prostego 173 Zakresowy obszar aktów prostych 173 Analiza zjawiska wartoœciowania aktu prostego 173 Podstawowe pojêcia 178 Uœciœlenie stanowiska 182 Uzasadnienie 184 Konkluzje Pojêcie aktu wewnêtrznie dobrego wzglêdnie z³ego Zagadnienie aktów moralnie obojêtnych 188 Rozdzia³ III. Zagadnienie moralnej specyfikacji aktu z³o onego 189 Filozoficzna analiza aktu z³o onego 189 Pojêcie aktu z³o onego 191 Sformu³owanie tezy i jej uzasadnienie 191 Celaœrodki 192 O za ywaniu przyjemnoœci 194 Egzystencjalizm i utylitaryzm w krytycznym naœwietleniu 196 NAUKA O WARTOŒCIACH MORALNYCH Rozdzia³ IV. Geneza, historyczny rozwój i sformu³owanie podstawowej problematyki wartoœci moralnych 199 Nawi¹zanie 199 Ustalenie faktu prze ycia wartoœci moralnych 199 Filozoficzny opis zjawiska wartoœci moralnych 201 Historyczny rozwój filozoficznych teorii na temat wartoœci moralnych Przegl¹d stanowisk Klasyfikacja stanowisk 206 Sprecyzowanie stanowiska etyki chrzeœcijañskiej i podstawowej problematyki 206

7 10 Spis treœci Rozdzia³ V. Istnienie obiektywnych i absolutnych wartoœci moralnych 207 Wprowadzenie 207 Filozoficzna analiza zjawiska wartoœci 207 Pojêcia 211 a) Wartoœæ moralna 211 b) Absolutne wartoœci 212 c) Obiektywne wartoœci 214 Istotny sens tezy chrzeœcijañskiej 214 Uzasadnienie tezy ród³a argumentacji Zasadniczy tok wywodu 217 Zagadnienia dodatkowe 220 Pojêcie dobra godziwego 220 Rozdzia³ VI. Zagadnienie zasady konstytutywnej obiektywnych i absolutnych wartoœci moralnych 222 Wprowadzenie 222 Zasadnicze stanowiska filozoficzno-etyczne 223 Sprecyzowanie stanowiska 225 Znaczenie terminów zasada konstytutywna i natura osoby ludzkiej integralna i celowoœciowo uporz¹dkowana 225 Transcendentny wymiar absolutnych wartoœci moralnych 230 Uzasadnienie zarysowanego pogl¹du 231 Podstawowe cechy zaproponowanej koncepcji wartoœci moralnych 231 Zagadnienia koñcowe Geneza pojêæ wartoœci Hierarchia wartoœci Cz³owiek jako byt w mo noœci do doskonalenia siê Spór o myœl œw. Tomasza w sprawie normy moralnoœci 233 Rozdzia³ VII. Etyka a konflikt wartoœci 235 Nawi¹zanie 235 Laickie ujêcie problemu 235 Pojêcie aktu wewnêtrznie z³ego 236 Konflikt psychologiczny i konflikt aksjologiczny 237 Tradycyjne ujêcie konfliktu wartoœci 238 Próba rozwi¹zania 239

8 Spis treœci 11 Rozdzia³ VIII. Rola ogólnych s¹dów wartoœciuj¹cych w moralnym postêpowaniu cz³owieka 243 Wartoœci moralne jako podstawa formowania ogólnych s¹dów wartoœciuj¹cych, czyli ocen Uœciœlenie pojêcia ogólnych s¹dów wartoœciuj¹cych Tworzenie ogólnych s¹dów wartoœciuj¹cych 244 Ogólne s¹dy wartoœciuj¹ce jako kryterium dobra i z³a w moralnym postêpowaniu cz³owieka 246 Zagadnienie uzupe³niaj¹ce 247 Kwestia prawdy etycznej i uprawnionego logicznie przejœcia od zdañ opisowych do zdañ wartoœciuj¹cych 247 DEONTOLOGIA ETYCZNA CZYLI NAUKA O OBIEKTYWNYM PRAWIE MORALNYM ORAZ O POWINNOŒCI I UPRAWNIENIU MORALNYM Wstêpne pojêcia i twierdzenia z deontologii ogólnej 253 DEONTOLOGIAAETYKA Moralny charakter zjawiska deontycznego: postawienie problemu, rozwój pogl¹dów, sformu³owanie stanowiska 259 Wprowadzenie 259 Ustalenie faktu 259 Filozoficzny opis prze ycia deontycznego 261 Historia zagadnienia Przegl¹d stanowisk Klasyfikacja stanowisk 264 Rozdzia³ II. Struktura zjawiska deontycznego i jego moralny charakter 266 Filozoficzna analiza zjawiska deontycznego 266 Wyjaœnienie terminów i uœciœlenie stanowiska 270 Uzasadnienie tezy 271 Wyjaœnienia terminologiczne 272 Wstêpna dyspozycja deontologii etycznej 274

9 12 Spis treœci NAUKA O OBIEKTYWNYM PRAWIE MORALNYM Rozdzia³ III. Geneza, historyczny rozwój oraz podstawowe zagadnienia prawa moralnego 277 Wprowadzenie 277 Historyczne dzieje problematyki prawa moralnego Rozwój pogl¹dów Klasyfikacja pogl¹dów 281 Dyspozycja rozwa añ na temat obiektywnego prawa moralnego 282 NAUKA O PRAWIE NATURALNYM Rozdzia³ IV. Istnienie moralnego prawa naturalnego 287 Wyjaœnienie pojêæ 287 Uœciœlenie zajêtego stanowiska 289 Uzasadnienie tezy ród³a argumentacji W³aœciwy tok wywodu 292 Prawo naturalne a ewolucja 294 Rozdzia³ V. Powszechnoœæ, niezmiennoœæ i obiektywnoœæ prawa naturalnego 298 Wprowadzenie 298 Powszechnoœæ i niezmiennoœæ prawa naturalnego 299 Ogólna klasyfikacja norm prawa naturalnego 299 Podstawowe rozró nienia w sprawie niezmiennoœci prawa naturalnego 300 Dalsze uwagi konieczne do zrozumienia w³aœciwego sensu powszechnoœci i niezmiennoœci prawa naturalnego 301 Sprecyzowanie stanowiska w sprawie powszechnoœci i niezmiennoœci prawa naturalnego Powszechnoœæ poszczególnych norm prawa naturalnego Niezmiennoœæ prawa naturalnego 305 Wnioski koñcowe Powszechnoœæ i niezmiennoœæ prawa naturalnego a jego obiektywna struktura Mo liwoœæ b³êdu w poznaniu prawa naturalnego Metodologiczne znaczenie idei powszechnoœci prawa naturalnego 308 Obiektywnoœæ prawa naturalnego 308

10 Spis treœci 13 Wprowadzenie 308 Istotny sens zagadnienia 309 Rozwi¹zania 310 Uwagi krytyczne 310 Propozycja rozwi¹zania 311 Rozdzia³ VI. Transcendentna podstawa i sankcja prawa naturalnego. Pojêcie moralnej natury cz³owieka 313 Wprowadzenie 313 Prawo odwieczne jako transcendentna podstawa prawa naturalnego 313 Typowe rozwi¹zania 313 Koncepcja chrzeœcijañska 314 Czym jest prawo odwieczne? 315 Czy prawo odwieczne jest prawem we w³aœciwym tego s³owa znaczeniu? 315 Zagadnienie dodatkowe 316 Problem uzasadniania imperatywów i norm prawa naturalnego 316 Sankcja prawa naturalnego 317 Sankcja a istota prawa 317 Pojêcie i zasadnicze podzia³y sankcji 318 Cele sankcji 319 Stanowisko etyki chrzeœcijañskiej i jego uzasadnienie 320 Uwagi krytyczne i inne spojrzenie na problem sankcji 321 Pojêcie moralnej natury cz³owieka 324 Zagadnienia dodatkowe Znaczenie terminu etyka laicka Zagadnienie tzw. norm docelowych Czy mamy obowi¹zek spe³niania aktów moralnie doskonalszych? 328 Zasadnicze trudnoœci wysuwane przeciwko teorii prawa naturalnego Przedstawienie zarzutów OdpowiedŸ na przytoczone zarzuty 330 NAUKA O PRAWIE POZYTYWNYM Rozdzia³ VII. Etyczne aspekty prawa pozytywnego 335 Wprowadzenie 335 Historia zagadnienia 335

11 14 Spis treœci 1. Przegl¹d stanowisk Klasyfikacja stanowisk 337 Czy prawo pozytywne jest potrzebne? 338 Zale noœæ prawa pozytywnego od prawa naturalnego 340 Prawo pozytywne a obowi¹zek w sumieniu 341 Zagadnienie prawa czysto karnego 343 Zagadnienie szczegó³owe 344 Problem definicji obiektywnego prawa moralnego 344 a) Klasyczne tomistyczne definicje prawa moralnego 345 b) Próba odpowiedzi 345 NAUKA O PODMIOTOWYM PRAWIE MORALNYM Rozdzia³ VIII. Podstawy moralnych praw cz³owieka 353 Wprowadzenie 353 Ontologia prawa podmiotowego 354 Powinnoœæ (officium) iuprawnienie(ius) 356 Uprawnienia etyczne i uprawnienia jurydyczne 356 Relacja jurydyczna (stosunek prawny, relatio iuridica) 357 Pojêcie sprawiedliwoœci i porz¹dku prawnego 358 Klasyfikacja relacji jurydycznych 360 Stanowisko etyki chrzeœcijañskiej w sprawie moralnych uprawnieñ cz³owieka i jego uzasadnienie 362 SYNEJDEZJOLOGIA CZYLI NAUKA O SUMIENIU Geneza problematyki sumienia i jej historyczne dzieje 367 Wprowadzenie 367 Wstêpne wyjaœnienia terminologiczne 367 Ustalenie faktu 368 Filozoficzny opis sumienia 369 Historia problemu Rozwój pogl¹dów Klasyfikacja stanowisk i ogólny zarys problematyki sumienia w ujêciu etyki chrzeœcijañskiej 371 Rozdzia³ II. Sumienie jako subiektywna norma dzia³ania moralnego 373 Filozoficzna analiza sumienia 373 Definicja sumienia 377

12 Spis treœci 15 Sumienie a moralna praktyka cz³owieka 378 Istotne cechy sumienia 378 Najwa niejsze rodzaje sumienia Sumienie przeduczynkowe i sumienie pouczynkowe Sumienie prawdziwe i sumienie b³êdne Sumienie pewne, sumienie w¹tpliwe, sumienie zawik³ane Sumienie trafne, sumienie szerokie, sumienie skrupulanckie 382 Podstawowe zasady etyczne funkcjonowania sumienia 382 Zagadnienia dodatkowe Sumienie a metoda prób i pomy³ek w postêpowaniu moralnym Sumienie a prawo 384 Rozdzia³ III. Metody urabiania sumienia pewnego 386 Wprowadzenie 386 Droga bezpoœrednia urabiania sumienia pewnego 386 Droga poœrednia W¹tpliwoœæ co do normy prawa pozytywnego W¹tpliwoœæ co do normy prawa naturalnego W¹tpliwoœæ co do faktu z zakresu prawa pozytywnego 390 Wychowanie sumienia 391 ARETOLOGIA CZYLI NAUKA O CNOTACH MORALNYCH Ogólna teoria cnót, czyli sprawnoœci moralnych 395 Wprowadzenie 395 Zagadnienie cnót moralnych w historii etyki 396 Pojêcie cnoty moralnej 397 Integralne elementy cnoty moralnej Nabywanie cnoty moralnej Umiar w cnocie moralnej Zwi¹zek cnót 404 Zasadnicze podzia³y cnót moralnych 405 Ogólna charakterystyka cnót kardynalnych 408 Wady moralne 410 Etyka a charakterologia 414

13 16 Spis treœci NAUKA O ODPOWIEDZIALNOŒCI MORALNEJ Pojêcie odpowiedzialnoœci moralnej i zasady ponoszenia odpowiedzialnoœci 419 Podstawowe pojêcia i stan zagadnienia 419 Akty bezpoœrednio zamierzone i akty poœrednio zamierzone 421 a) Wstêpne wyjaœnienia 422 b) Pojêcia 422 Zasady okreœlaj¹ce odpowiedzialnoœæ cz³owieka za spe³niony akt 429 Zagadnienie zasady podwójnego skutku 432 Skorowidz nazwisk 435 Skorowidz rzeczowy 439