STUDIA WSCHODNIOSŁOWIAŃSKIE

Transkrypt

1 UNIWERSYTET W BIAŁYMSTOKU WYDZIAŁ FILOLOGICZNY Instytut Filologii Wschodniosłowiańskiej STUDIA WSCHODNIOSŁOWIAŃSKIE TOM 11 BIAŁYSTOK 2011

2 RECENZENCI Tatsiana Autukhovich Feliks Czyżewski REDAKTOR NACZELNA Leonarda Dacewicz KOMITET REDAKCYJNY Zofia Abramowicz Lilia Citko Leonarda Dacewicz Roman Hajczuk Walentyna Jakimiuk-Sawczyńska Wanda Supa Halina Twaranowicz SEKRETARZ REDAKCJI Walentyna Mieszkowska OPRACOWANIE GRAFICZNE Stanisław Żukowski REDAKTOR Wanda Supa KOREKTA Zespół c Copyright by Uniwersytet w Białymstoku, Białystok 2011 ADRES REDAKCJI Studia Wschodniosłowiańskie Uniwersytet w Białymstoku Instytut Filologii Wschodniosłowiańskiej Białystok, ul. Plac Uniwersytecki 1 Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku Białystok, ul. Marii Skłodowskiej-Curie 14 tel , ac-dw@uwb.edu.pl, ISSN X Druk i oprawa: QUICK-DRUK s.c., Łódź Nakład 150 egz. Format B-5. Papier offsetowy 80 g.

3 STUDIA WSCHODNIOSŁOWIAŃSKIE TOM 11, ROK 2011 SPIS TREŚCI LITERATUROZNAWSTWO Agnieszka Baczewska-Murdzek Artysta nieszczęśliwy, czyli tragizm osobowości twórczej w powieści Władimira Nabokowa Obrona Łużyna 7 Walentyna Jakimiuk-Sawczyńska Impresjonistyczny charakter percepcji zorzywieczornejwlirycekonstantegofofanowa Joanna Nikołajuk Postmodernistyczna modyfikacja autobiografizmu wpowieściwiktorajerofiejewadobrystalin Iwona Ostaszewska Человек и природа в Экологическом романе С.П.Залыгина Ewa Pańkowska Koncepcja miłości w Świętej księdze wilkołaka WiktoraPielewina Helena Smorczewska Epinicjum albo Pieśń o tejże przesławnej wiktoryji TeofanaProkopowicza.Kilkauwagopoetyce Walentyna Sobol (Валентина Соболь) Гротескова образнiсть у творчостi ВалерiяШевчука Wanda Supa Terminy absurd, paradoks, nonsens w kontekście teorii satyryigroteski Anastazja Zieziulewicz (Анастасия Зезюлевич) Сатирическая инверсия как механизм трансформации вечного сюжета (на примере рассказовм.м.зощенколичнаяжизнь iфотокарточка) JĘZYKOZNAWSTWO Zofia Abramowicz Stereotyp Żyda utrwalony w polskiej i rosyjskiej frazeologii Jolanta Chomko Семантика русских существительных, обозначающих возвышенности Natalia Czajka (Наталья Чайка) Элiптычныя канструкцыi з адасобленымiчленамi Leonarda Dacewicz Nazwy rosyjskich uczelni wyższych w okresie postradzieckim Beata Edyta Dworakowska Ekwiwalencja formalno-estetyczna w rosyjskich przekładachwierszyksiędzajanatwardowskiego

4 Irena Łukaszuk Cecha percepcyjna wymiar w semantyce rzeczowników współczesnegojęzykarosyjskiego Mikadze Manana (Микадзе Манана) Реализация субъективно-оценочноймодальностичерезкогезиювромане Фараон Б.Пруса Michał Mordań Współczesne nazwiska mieszkańców Białostocczyzny pochodzeniawschodniosłowiańskiego Krzysztof Rutkowski Kilka uwag o adaptacji zapożyczeń leksykalnych zzakresuterminologiikomputerowejwjęzykurosyjskim Anna Rygorowicz-Kuźma Duma cnota czy grzech? O leksemach гордость iгордыняwsłownikachjęzykarosyjskiego Katarzyna Smoktunowicz Unifikacja form czasu przeszłego w języku staroruskimnaprzykładziekronikisupraskiej Joanna Szerszunowicz Łączliwość przymiotnika inteligentny we współczesnejpolszczyźnie InnaSzwed (IннаШвед) Мiфасемантыказялëнагаколеру утрадыцыйнайдухо унайкультурыпалесся Włodzimierz Zaika (Владимир Заика) Анализ рассказа Дмитрия ГорчеваГород 3васпектеатрибутизации DEBIUTY NAUKOWE Anna Kuchta Imiona w metrykach chrztu parafii prawosławnej pod wezwaniemśw.onufregowjabłecznej( ) Magdalena Maria Ługowska Элементы сатиры в поэзии Владимира ВысоцкогоElementysatyrywpoezjiWłodzimierzaWysockiego Joanna Sokołowska Piotr Wiaziemski( ). W kręgu spraw polskich 353 RECENZJE Zofia Abramowicz: Татьяна В. Скребнева, Антропонимикон современного белорусского города в динамическом и социолингвистическом аспектах (на материале русскоязычных личных имен г. Витебска), Автореферат,Минск Walentyna Jakimiuk-Sawczyńska: И. Кириллова, Образ Христа в творчестве Достоевского. Размышления, Центр книги ВГБИЛ им. М. И. Рудомино,Москва Joanna Szerszunowicz: Ewa Białek, Kolokacja w przekładzie. Studium rosyjsko- -polskie,lublin Joanna Szerszunowicz: Marija Stanonik, Le Folklore littéraire. Approche pluridisciplinaire d un phénomèn syncrétique, traduit du slovène par Florence Gacoin-Marks,Paris Joanna Szerszunowicz: Na tropach reproduktów. W poszukiwaniu wielowyrazowychjednostekjęzyka,red.nauk.wojciechchlebda,opole

5 Joanna Szerszunowicz: Phraseologie global areal regional. Akten der Konferenz EUROPHRAS vom in Helsinki, edited by Jarmo Korhonen, Wolfgang Mieder, Elisabeth Piirainen, Rosa Piñel, Tübingen SPRAWOZDANIA Joanna Szerszunowicz Międzynarodowa konferencja naukowa Tous les chemins mènent à Paris Diderot Colloque International de Parémiologie, Paryż,29czerwca 2lipca CONTENTS LITERATURE Agnieszka Baczewska-Murdzek An unhappy artist that is the tragedy of the creativepersonalityinvladimirnabokov snovel TheDefense... 7 Walentyna Jakimiuk-Sawczyńska The impressionist character of the perceptionoftwilightinlyricpoetrybyconstantinfofanov Joanna Nikołajuk Postmodern modification of autobiographism in Victor Jerofieev snovelthegoodstalin Iwona Ostaszewska Man and nature in the Ecological novel by S.P.Zalygin Ewa Pańkowska The Conception of Love in Victor Pelevin s novel The Sacred BookoftheWerewolf Helena Smorczewska Epinicjum albo Pieśń tryumfalna o tejże przesławnej wiktoryjibyfeofanprokopovich.afewremarksonthepoetica Walentyna Sobol (Валентина Соболь) Grotesque imaging in the works of ValeryShevchuk Wanda Supa The terms absurd, paradox, nonsense in the context of thetheoryofsatireandgrotesque Anastazja Zieziulewicz (Анастасия Зезюлевич) The satirical inversion as a mechanism for transformation of eternal story(by the example of M. M. Zoshchenko s stories The private life and The photograph ) 127 LINGUISTIC ZofiaAbramowicz StereotypeofaJewinpolishandrussianproverbsand idioms JolantaChomko SemanticsofRussiannounsnaminghills Natalia Czajka (Наталья Чайка) Elliptical constructions with the isolated member Leonarda Dacewicz Names of Russian institutions of higher education inthepost-sovietperiod

6 Beata Edyta Dworakowska Formal-aesthetic equivalence in Russian translations of poems by Father Jan Twardowski on example of animating 185 Irena Łukaszuk The perceptual feature size in the semantics of nouns in modernrussian Mikadze Manana (Микадзе Манана) A consideration of modality with cohesionintheb.prus snovel Pharaon Michał Mordań Contemporary surnames of Białostocczyzna people ofeastern-slavonicprovenance Krzysztof Rutkowski Some remarks on borrowed computer terms inrussianlanguage Anna Rygorowicz-Kuźma Praid virtue or sin? About the lexemes гордостьandгордыняinthedictionariesoftherussianlanguage Katarzyna Smoktunowicz Unification of past tense forms in the Old Russian exemplifiedbythesupraslchronicle Joanna Szerszunowicz Collocability of the adjective inteligentny ( intelligent )inthemodernpolishlanguage Inna Szwed (Iнна Швед) Mythological semantics of the green colour in thetraditionalspiritualcultureofthepoles e Włodzimierz Zaika (Владимир Заика) Analysis of the story Gorod 3 bydmitrygorchevintermsofattributivisation DEBUTS Anna Kuchta Names in baptismal certificates in Saint Onufry s Orthodox ParishinJabłeczna Magdalena Maria Ługowska Vladimir Vysotsky elements of satire in his poetry Joanna Sokołowska Pyotr Vyazemsky( ). In the circle of Polish affair REVIEWS REPORTS

7 STUDIA WSCHODNIOSŁOWIAŃSKIE TOM 11, ROK 2011 LITERATUROZNAWSTWO Agnieszka Baczewska-Murdzek Białystok Artysta nieszczęśliwy, czyli tragizm osobowości twórczej w powieści Władimira Nabokowa Obrona Łużyna Kreowanie postaci artysty w opozycji do przyziemnego społeczeństwa ma w historii literatury tradycję długą. Właściwie już w horacjańskim zawołaniu Odi profanum vulgus et arceo ( nienawidzę nieoświeconego tłumu iunikamgo 1 )wyraźniepobrzmiewakonfliktrysującysiępomiędzytwórcą, a pozostającymi poza sztuka, przeciętnymi ludźmi. Podobna opozycja zaznacza się również w literaturze epok późniejszych. Dzieje się tak zwłaszczawprzypadkudzieł,tworzonychwdobiemodernizmu 2,nazwanegoprzez IrvingaHowa kulturąmniejszości 3,któraokreślasiebiepoprzezopozycję wobec kulturydominującej 4.TowłaśniewzdłużliniielitarnychdokonujesięzdaniemIhabaHassanamodernistycznadehumanizacja 5,prowadząca wprost do określenia poczucia kryzysu epoki. Kwestia przepaści dzielącej świat twórcy od pozaliterackiej rzeczywistości szczególnego znaczenia nabiera zwłaszcza w prozie Władimira Nabokowa. 1 Horacy,Pieśni,(3,1,1),cyt.za:W.Kopaliński,Słownikwyrazówobcychizwrotów obcojęzycznych, Warszawa 1988, s Ф.Ренье,Тезисыкдисциплине,именуемой«литература»,пер.сфр.С.Фокина, под ред. С. Зенкина), Новое литературное обозрение, 2003, 59, russ.ru/nlo/2003/59/ren.html, 3 I.Howe,Społeczeństwomasowe,aprozapostmodernistyczna,[w:]Nowaprozaamerykańska, Warszawa 1985, s M.Calinescu,Awangardaipostmodernizm,[w:]Postmodernizm kulturawyczerpania?, Warszawa 1988, s I.Hassan,POSTmodernIZM.Bibliografiaparakrytyczna,[w:]Postmodernizm kultura wyczerpania?, Warszawa 1988, s

8 8 AGNIESZKA BACZEWSKA-MURDZEK Tworzenie to powoływanie do życia czegoś nowego, oryginalnego. Owo nowewchodzizwyklewkonfliktzestarym,zktórymświatjestjużzżyty, ztym,coznanejestdoskonale,aprzeztopowszechnieuznawanejestza jedynie słuszne i prawdziwe. Znalazłszy się w podobnej sytuacji dowolny twórca pisarz, malarz, kompozytor czy wreszcie utalentowany mistrz szachowy narażony jest na niezrozumienie otoczenia i powszechną krytykę, co w konsekwencji prowadzić go może ku życiowej tragedii i zdaje się podpowiadać ucieczkę przed wrogim światem w krainę irrealną, w pełni wymyśloną i fantastyczną. Jest rzeczą naprawdę zdumiewającą, pisze José Ortega y Gasset jak jednolita jest każda epoka historyczna we wszystkich swych przejawach. We wszystkich dziedzinach sztuki można rozpoznać tę samą inspirację, ten sam stylbiologiczny.młodymuzyk wcalesobieztegoniezdającsprawy dąży do tych samych wartości artystycznych co jego współcześni koledzy malarz, poeta, dramaturg. Tożsamość celów artystycznych prowadzi, siłą rzeczy, do tych samych socjologicznych konsekwencji. Niepopularność nowej muzyki idzie niewątpliwie w parze z niepopularnością pozostałych muz. Cała nowa sztuka jestniepopularnainiejesttodziełemprzypadku wynikatozjejistoty iprzeznaczenia 6. Niezgodność stworzonego przez artystę świata z prawdziwym życiem staje się jednym z naczelnym tematów twórczości Wladimira Nabokowa. Kwestię istnienia na granicy dwu światów porusza on niemal we wszystkich swoich utworach. Nabokowa charakteryzuje przy tym fatalistyczne postrzeganie twórcy, skazanego na błądzenie pomiędzy światem sztuki i dalece od niego różną krainą realności, przy czym jak słusznie zauważa Władysław Chodasiewicz przejście z jednej rzeczywistości do drugiej jest u niego zawszepodobnedośmierci 7. W takich właśnie okolicznościach umiera między innymi bohater jednego z najlepszych, zdaniem krytyki, rosyjskojęzycznych utworów Władimira Nabokowa 8 powieściobronałużyna(защита Лужина, ,wydanie książkowe 1930). Jej tytułowa postać rosyjski emigrant i wybitny szachista, osobowość, jakiej nie obce jest to naturalne doznanie harmonii, 6 Zob.J.OrtegayGasset,Dehumanizacjasztuk,[w:]J.OrtegayGasset,Dehumanizacja sztuki i inne eseje, Warszawa 1980, s W.Chodasiewicz,OSirinie, Literaturanaświecie 1986,nr3,s Zob.Э. Найман,Литландия:аллегорическаяпоэтика«ЗащитыЛужина»,«Новое литературное обозрение» 1998, 32,

9 ARTYSTA NIESZCZĘŚLIWY, CZYLI TRAGIZM OSOBOWOŚCI TWÓRCZEJ... 9 któretakdobrzeznanejesttwórcom 9 przeżywatragedięsprzeczności ujawniającej się pomiędzy stworzonym przez niego światem szachowych figur i posunięć, a rzeczywistym istnieniem. A zatem za słuszne należy uznać stwierdzenie, iż Obrona... to utwór przede wszystkim o twórczości, o mistrzostwie w sztuce, o twórczych zwycięstwachiklęskach 10. Nabokowowskie spojrzenie na szachy jako na formę prawdziwej sztuki odnaleźć na kartach powieści może jednak tylko czytelnik uważny, taki który nie dał się zwieść wcześniejszym zapewnieniom autora, iż podobne związki pomiędzy obiema tymi formami ludzkiej aktywności nie istnieją i istnieć nie mogą. Pierwsza, choć nieco przewrotna w formie, wzmianka o tym, że szachy i muzykę może coś jednak łączyć, dokonuje się już w autorskiej przedmowie do angielskiego wydania powieści. Pojawia się w niej odwołanie do słów rzekomego amerykańskiego wydawcy, który zaproponować miał niegodzącemu się na rzecz całą Nabokowi zamianę szachów na muzykę i przedstawienie Łużyna,jako obłąkanegoskrzypka 11. Podsuwając czytelnikowi tę przewrotną tezę o przepaści dzielącej przestrzeń szachowych zmagań od poczynań każdego prawdziwego artysty, gracz 12,jakimjednogłośnieokrzyknęłaNabokowakrytyka 13,próbujeodciągnąć uwagę czytelnika od rozwiązania prawdziwego. Mistyfikacja ta wydaje się być oczywistą kiedy uważniej przyjrzymy się zawartości samego dzieła. Oto już na wstępie dowiadujemy się, że ojciec Łużyna w marzeniach chce widzieć swe utalentowane dziecko jako pianistę, nieco później z ust pewnego skrzypka płynie ku nam informacja o tym, iż kombinacje szachowe podobne są do melodii, a sam bohater wspominając historię swojej młodzieńczej przygody z szachami, przechyla głowę jakby wsłuchiwał się w poszczególne dźwięki muzyki. 9 V.Nabokov,ObronaŁużyna,Warszawa2005,s Роман преждевсего отворчестве,опервенствевискусстве,отворческихпобедах и поражениях. Б. Носик,МиридарНабокова.Перваярусскаябиография, Москва 1995, с V.Nabokov,ObronaŁużyna,Warszawa2005,s PoetykęgierrozwijaNabokovidoskonaliwkolejnychswoichutworach.Itak,doperfekcji wręcz opanowuje ją w napisanej po latach Rozpaczy(Отчаяние, 1934; wydanie książkowe 1936), w której, nie kryjąc się już z tym zupełnie, jawnie kpi sobie z łatwowiernościczytelnika. Ta ra bum.ijeszczerazbum..taksięczłowiekcieszy kiedynabije kogośwbutelkę.zob.v.nabokov,rozpacz,gdańsk1993,s Pisaliotymm.in. Э. Найман,Литландия:аллегорическая поэтика «Защиты Лужина», «Новое литературное обозрение», 1998, 32, authors/n/enajman/.

10 10 AGNIESZKA BACZEWSKA-MURDZEK Onniebawisiępoprostuszachami,onsłużybóstwu 14. Za muzyka biorą Łużyna między innymi jego przyszła żona i znajomi. Ale pełnię podobieństw jakie znajduje pisarz między szachami i muzyką wyraża opisując turniejowe zmagania dwóch szachowych mistrzów, których potyczka przypomina raczej spotkanie wielkich muzyków w sali koncertowej. Potem,nistądnizowąd,łagodniezaśpiewałastruna.TojednazsiłTuratiego zajęła linię diagonalną. Od razu jednak i Łużynowi zabrzmiała jakaś melodia. Na drgnienie rozedrgały się tajemnicze możliwości, a potem znów zapadła cisza: Turati cofnął się i sprężył... i nagle znów niespodziewany wybuch, szybkie zespolenie dźwięków: starły się dwie drobne siły i obie od razu zostały zmiecione:błyskawicznywirtuozerskiruchpalców 15. Równie niespodziewanie i gwałtownie kończy się życie samego szachowego mistrza, który umiera, kiedy wyskakując z okna na jasne i ciemne na przemian kwadraty szachownicy podwórza w Berlinie wypada z realnej rzeczywistości, by ostatecznie pogrążyć się w świecie swojej sztuki. Będąc już w stanie myśleć jedynie układami szachowymi, Łużyn utwierdza się w przekonaniu, ze całe jego życie jest grą z tajemniczym przeciwnikiem, który stara się na niego ściągnąć nieuchronne i nie dające się pomyśleć nieszczęście 16. Bohater podejmuje wysiłek odnalezienia duchowej równowagi, towarzyszy mu bowiem nieustanny lęk. Wszelkie próby obrony przed wyrafinowanym atakiem zawodzą jednak. Jedynym wyjściem i ratunkiem wydaje się byćzatem wypaśćzgry 17 masekikonwencjizjakichskładasięotaczająca go rzeczywistość. Łużynwyskakujewięcprzezoknowłazience,aletenruch pozornie na nic się zdaje, bohater leci bowiem ku rozpościerającej przed nim usłużnie i nieubłaganie wieczności, która rozpadła się na blade i ciemne kwadraty V.Nabokov,ObronaŁużyna...,s V.Nabokov,ObronaŁużyna...,s Ibidem,s Ibidem,s Ibidem,s.228.Wprzytoczonymfragmencieznaleźćtumożnapewneodpowiedniki malarskich kompozycji. Chodzi nam przede wszystkim o kubizującą wizję świata, roztaczającego się przed bohaterem w postaci geometrycznych figur.

11 ARTYSTA NIESZCZĘŚLIWY, CZYLI TRAGIZM OSOBOWOŚCI TWÓRCZEJ Prototypem mistrza Łużyna jest niewątpliwie postać równie tragiczna, którejnazwiskobrzmiznajomo 19.BohateropowiadaniaPrzypadek(Случайность, 1924) Aleksiej Lwowicz, także Łużyn, nie widząc dla siebie miejsca w świecie go otaczającym, opuszcza ten ziemski padół rzucając się pod koła pociągu, w którym pracował wcześniej jako lokaj. Doszukując się w obu zdarzeniach pewnych podobieństw i analogii możemy wysnuć tezę, iż Sirin, pozostając w Obronie Łużyna w kręgu tematów związanych z pracą twórczą, rozpatruje problem również pod czysto zawodowym, profesjonalnym kątem. Łużyn znalazł się w sytuacji artysty, który u początku swej drogi owładnąwszy tym, co w sztuce najnowsze, i zdumiewając przez pewien czas oryginalnością metody twórczej, widzi nagle, że niepostrzeżenie dokonały się wokół niego zmiany, że inni, którzy nie wiedzieć skąd się wzięli, wyprzedzają go w metodzie, w jakiej jeszcze niedawno był pierwszy, i wtedy czuje się okradziony w wyprzedzających go śmiałkach widzi tylko niewdzięcznych naśladowców prawie nigdy nie rozumie, że wszystkiemu winien jest on sam, zaskorupiały wswejsztuce,którakiedyśbyłanowa,alejużposzładalej 20. Porażką Łużyna wydaje się zarzucenie pracy nad doskonałością form wyrazu. A takie potraktowanie działalności artystycznej prowadzić może nie tylko do odarcia sztuki z jej oryginalność, ale też prowadzi od artyzmu w stronę czystego profesjonalizmu. Zdaniem Władysława Chodasiewicza autor przedstawił okropności takiego profesjonalizmu, pokazał jak ciągle przebywanie w świecie pracy twórczej niejako wysysa z artysty..., krew przeobrażając go w automat niedostosowany do rzeczywistości i ginący w zetknięciu z nią. Tak wiec pod maską arcymistrza możemy dostrzec twarz artysty i idąc dalejtymtropemdopatrzyćsięwsztucegroźnejniszczącejsiły 21. Mamy tu więc, zdaniem współczesnego pisarzowi krytyka, do czynienia z tragedią człowieka, który zatracił się w swojej pracy na tyle, że traci kontakt ze światem rzeczywistym. 19 Wkrótkiejrecenzji,odnoszącejsiędojednejzpóźniejszych,bojużzangielskojęzycznej, powieści Nabokowa Pnin czytamy m.in. Komentatorzy tej twórczości często gęsto używają określenia powieści pułapki, mając na uwadze fakt, iż przedstawione w nich historie okazują się tylko pretekstem do innych historii, które odsyłają czytelnika jeszcze gdzie indziej, ku innym znaczeniom. Por. Kuglarstwo Nabokowa, Literatura na świecie, 1987,nr11/12,s.94.Sytuacja,zktóramamydoczynieniawObronieŁużynawydajesię być podobna. 20 V.Nabokov,ObronaŁużyna...,s W.Chodasiewicz,OSirinie, Literaturanaświecie,1986,nr3,s.296.

12 12 AGNIESZKA BACZEWSKA-MURDZEK Możnateżutrzymywać,żeŁużyn,jakchceinnyzkoleikrytyk,jestartystą nieudanym, nieumiejącym oddzielić sztuki od życia, co w konsekwencji pociąga za sobą twórcze niepowodzenie. Można wreszcie tajemniczego przeciwnika utożsamić z osoba autora, który umieścił Łużyna w świecie do jakiegotenniepasuje 22. A zatem właściwy temat dysonans między światem realnym, a przestrzenią sztuki poddaje się wielorakim interpretacjom. Najpełniej ujawnia się on jednak w powieści, w odmiennym zgoła miejscu. Pobrzmiewa on na styku duszy artysty ze sztywnymi normami, zakazami i nakazami społecznymi. Warto bowiem pamiętać, iż dla emigracyjnego pisarza, co słusznie podkreśla Katarzyna Szumlewicz, wrogiem literatury jest zdrowy rozsądek wraz ze swoimi nieodłącznymi towarzyszkami: statystyką, użytecznością i normalnością 23. Niezgodność sztuki i wrogiej wobec niej rzeczywistości ujawnia się w utworze dość wcześnie. Ukazuje się naszym oczom wtedy, kiedy nie możemy jeszcze nawet podejrzewać, iż poznajemy oto historię życia przyszłego mistrza. Wrażliwość duszy artysty daje o sobie znać już wtedy, gdy Łużyn, jako małe jeszcze dziecko, poddając się ogólnie panującym konwencjom, powinien zacząć stapiać się z otaczająca go rzeczywistością, tracąc coś najbardziej cennego własne imię. Odtąd do małego chłopca wszyscy będą zwracać się po nazwisku. Najbardziejzdumiałogo,żeodponiedziałkubędzieŁużynem 24. Małemu jeszcze człowiekowi, już na starcie jego artystycznej drogi, dane jest doznać poczucia wykorzenienia. Stojąc u progu swego dorosłego życia, a zatem i przyszłej kariery, poprzez odkrycie, że wszystko również on sam jest jedynie wytworem międzyludzkich stosunków, i istnieć może jedynie wodgrywanychprzezsiebierolach, wunderkind 25 doświadczapodstawowej absurdalności egzystencji. By nie rozpłynąć się w nicości już wtedy bohater powieści musi tworzyć swą tożsamość poprzez konfrontację ze światem zewnętrznym i postawami innych ludzi, którzy, zdaniem Nikołaja Anastasjewa próbują burzyć to co 22 J.W.Connolly,Nabokov searlyfiction:patternsofselfandother,cambridge 1992,s K.Szumlewicz,Metaforyimotyle, Odra,2000,s V.Nabokov,ObronaŁużyna...,s Ibidem,s.214.

13 ARTYSTA NIESZCZĘŚLIWY, CZYLI TRAGIZM OSOBOWOŚCI TWÓRCZEJ piękne 26.Łużynodrzucawięcwszystkocoirracjonalne,nawetjeślirzecz dotyczyojcowskichpieszczot 27. Łużyn powiedziałzesztucznymrozweseleniem noico,łużyn?ipod pledem łagodnie trącił syna nogą. Łużyn podciągnął kolana. Mamy tu do czynienia z sytuacją charakterystyczną dla Nabokowa, którą Ludmiła Saraskina nazywa specyficzną konspiracją i wyjaśnia: (...) за позой неприятия скрывалась мучительная зависимость от мира,,совершеннобезумныхперсонажей 28. Kontakt ojca z synem urasta do rangi groteskowej sytuacji. Hiperbola zastosowana w powyższym opisie zostaje wymierzona przeciw mitom, absolutom, stereotypom. Deformacja postawy rodzicielskiej, poprzez zaprzeczenie sensu obcowania z najbliższym człowiekiem, to kpina z tak zwanych oczywistości, obnażenie prawdy na temat uzależnienia jednostki od stereotypów. W otaczającym Łużyna świecie nie ma miejsca na odmienność. Stąd prawdziwe imię bohatera poznajemy dopiero wtedy, gdy ten popełnia samobójstwo, a więc na zawsze zrywa z wpisanym w ludzką egzystencję uzależnieniem jednostki od pewnych zewnętrznych względem niej i niezależnych od niej samej sił. Po raz pierwszy i jedyny zabrzmiało ono w przedostatnim zdaniu powieści. Drzwi wysadzono. Aleksandrze Iwanowiczu, Aleksandrze Iwanowiczu! ryczało kilka głosów. AleżadnegoAleksandraIwanowiczaniebyło 29. Dla świata był on bowiem i pozostał ostatecznie wytworem międzyludzkiego aktorstwa, postrzeganym przez maskę wielkiego szachowego mistrza Łużyna, którego tak naprawdę nie poznał nikt, nawet jego własna, nie rozumiejąca go nigdy, żona. Powieść, nakreślającażyciowątragedięfenomenalnegoszachisty 30, opowiada bowiem o tym, jak trudno być artystą, będąc zarazem człowie- 26 Zob.Н. Анастасьев,ФеноменНабокова,Москва, 1992,с Zob. Л. Сараскина, Набоков, которыйбранится...,[w:] В. Набоков,Proet contra. Личность и творчество Владимира Набокова в оценке русских и зарубежных мыслителей и исследователей, Санкт Петербург 1997, с V.Nabokov,ObronaŁużyna...,s Ibidem,s Большаясоветскаяэнциклопедия,Москва 1974,т. 17,с. 187.

14 14 AGNIESZKA BACZEWSKA-MURDZEK kiem, uwikłanym w wielość odgrywanych przez siebie ról, skazanym na nieustanne potyczki i zmaganie się z realnym światem, rzeczywistością obojętnąwobecwzlotówiupadkówduszy,atakżewrogąwstosunkudowszelkiej inności. Bohater powieści wtrącony został w metafizyczną otchłań ludzkiego doświadczenia. Dane mu było poznać tragizm losu uniwersalnego, spełniającego się w cierpieniu, rozpaczy i śmierci. Tragizm ów wyraża się również w sytuacji artysty za życia niedocenianego. Wyważenie drzwi do pokoju, w którym miał znajdować się Łużyn, oznaczać może przecież spóźnione próby rozumienia i poznawania jego twórczości. Nabokow dowodzi tym samym aktualności odwiecznej prawdy głoszącej, iż trzeba śmierci artysty, by zaczął on żyć w świadomości odbiorców sztuki 31. Metafora samounicestwienia posłużyła Sirinowi nie tylko do określeniasytuacjitwórcywobecświatazewnętrznego 32,lecztakżepozwoliłana odcięciesiępisarzaodrealnejrzeczywistości 33.SamobójstwoŁużynabyło, w rozumieniu Nabokowa, nie tylko przerwaniem spoistości wewnętrznej jednostkowego istnienia, lecz także ucieczką od stereotypów, odrzuceniem społecznej roli i obrazu twórcy związanego z konkretną zbiorowością. Rozpatrywanie postępku bohatera w kategoriach choroby psychicznej, komentowanie go wyłącznie jako przejawu obłędu, jak chcą niektórzy komentatorzy powieści, nie wydaje się być zatem uzasadnione. Artysta Łużyn świadomie wybiera meta-rzeczywistość zanurzając się w sztuce, po to, by stałasiętoonajegoobroną, ruchemodchaosudoformy. Этим метафорическим сожжением мостов было положено начало творческомуподвигу 34. I tylko pozbawiony wrażliwości i ciepła świat, otaczających wcześniej genialnego mistrza ludzi, nie potrafi odczytać tego inaczej niż tylko jako 31 Por.: Pierwszymwarunkiemnieśmiertelnościjestśmierć.S.Lec,Aforyzmy.Fraszki, [w:]s.lec,utworywybrane,kraków1977,n.2,s (...)слишкомнежна,слишкомранимадушалужина,чтобымогонпринятьвнеë всеболиирадостиземные. Zob.Г. Муриков,Память, Звезда, 1987, 12,с PowyższypoglądjestbezpośrednimodbiciemfilozofiiFeuerbacha.Por.: Negacjażycia, która jest tylko końcem życia, wcale nie jest żywą, rzeczywistą negacją życia. A zatem kres indywiduum, ponieważ nie istnieje dla niego samego, nie ma też dla niego żadnej realności, bowiem dla indywiduum realne jest tylko to, co jest przedmiotem jego doznania, cojestdlaniego.l.feuerbach,wybórpism,t.2,warszawa1988,s Н. Крылова, МОЛЧАНЬЕЛЮБВИ,илиВладимирНабоковкакзеркалорусскойреволюции,«Север» 1999, 5,с. 14.

15 ARTYSTA NIESZCZĘŚLIWY, CZYLI TRAGIZM OSOBOWOŚCI TWÓRCZEJ przejaw szaleństwa. Tym, i tylko tym, właśnie należałoby tłumaczyć pojawiające się na kartach książki komentarze o obłędzie. Bo tak naprawdę, zdaniem jej autora, zwariował nie główny bohater Obrony Łużyna lecz cały otaczającygoświat 35. Uciekając przed nimi, warto, zdaniem Nabokova skryć się w tak zazwyczaj pogardzanej artystowskiej«wieży z kości słoniowej», traktowanej jednakniejakowięzienie,alestalemiejscezamieszkania 36. Tak oto powieść Nabokowa, przez losy artysty nieszczęśliwego, formułuje pewną ideę filozoficzną, która w finale zyskuje wymiar egzystencjalny. W konfrontacji z metafizyczną istotą dziejów indywiduum twórcze przegrywa 37.Wsamymsobienatomiast,wpokładachwłasnychartystycznych wizji,odnajdujenajprawdziwsząwolność 38. ANUNHAPPYARTISTTHATISTHETRAGEDYOFTHECREATIVE PERSONALITY IN VLADIMIR NABOKOV S NOVEL THE DEFENSE SUMMARY This article is a suggested interpretation of one aspect of Vladimir Nabokov s multi-faceted work. The thesis put forward in the introduction to the analysis is that the structure of the novel enables readers to understand the fate of a brilliant chessplayerasametaphoroflifejourneyofanyartist.thisconcepthasallowedthe author of this interpretation to reveal Nabokov s thoughts in a broad philosophical andliterarycontextandtoshowthattheproblemofrelationsgenius theworld aroundhimisanimportantissueateveryage,fromtheancienttimesuntilthe present. According to the author of this article Nabokov s novel has not only the existential dimension of modernism but also a broader philosophical sense. 35 «Реальность» начинает восприниматься как «бред», а «бред» как действительность. Прием «каламбура» выполняет, таким образом, функцию восстановления какой-то действительности, прикрываемой привычной «реальностью. Zob. П. Бицилли,Рец.на:Приглашение наказнь, [в:]классикбезретуши:литературный мир о творчестве В. Набокова: Критические отзывы, эссе, пародии, Под общейредакциейн.г.мельникова,москва 2000,с K.Szumlewicz,Metaforyimotyle, Odra,2000,s Rozumianajakorealneszachoweposunięcie: защита Лужина не защищает (...) И понимая это, Лужин оказывается не в состоянии жить, выбрасывается из окна. Zob. Г. Му р и к ов, Память, Звезда, 1987, 12, с Zasprawąautoranaoczachczytelnikadokonujesięzatemwyzwolenie.Takainterpretacje uprawnia naszym zdaniem tytuł w którym pojawia się słowo klucz do zrozumienia powieści. Odwołajmy się raz jeszcze do słów samego pisarza. W przedmowie, którą napisał w 1964 roku do wydania amerykańskiego powieści Obrona Łużyna : odnosi się ono do obrony wymyślonej przez mojego bohatera. Tytułowa obrona, staje się zatem tarczą zasłaniającą przed pełnym niezrozumienia, wrogim ludziom sztuki światem.

16

17 STUDIA WSCHODNIOSŁOWIAŃSKIE TOM 11, ROK 2011 Walentyna Jakimiuk-Sawczyńska Białystok Impresjonistyczny charakter percepcji zorzy wieczornej w liryce Konstantego Fofanowa Badania nad liryką przyrody Konstantego Fofanowa dowodzą, iż w przypadkutegorosyjskiegopoetykońcaxixw. 1,istniejespecyficznytypwrażliwości estetycznej, który emanuje w stronę impresjonizmu. Impresjonizm jak wiadomo wykrystalizował się we Francji w II połowie XIX w. i największy wpływ wywarł na malarstwo, chociaż, jako niezwykle silny prąd estetyczny, oddziaływał również na inne dziedziny sztuki, w tym na literaturę. Jednym z jego głównych założeń było przedstawienie percepcji świata zewnętrznego przez pryzmat osobowości i nastroju artysty w zsubiektyzowanym i momentalnym opisie. W obrazie przedstawianego świata dominujące było wrażenie estetyczne, wywołane przez środki zaczerpnięte z innych dziedzin sztuki. W praktyce tendencje stylistyczne ujawniały się w nagromadzeniu epitetów z różnych szeregów semantycznych 2.Prawidłowości,októrychmowa,mająmiejscerównieżwlicznych przedstawieniach zorzy wieczornej, występujących w liryce przyrody Konstantego Fofanowa. Przykładem jest wiersz Первая заря. W utworze tym 1 KonstantyFofanowżyłwlatach ,lecznajlepszyokresjegotwórczościprzypadanalata80.i90.XIXw.PawełPiercow,znanykrytykrosyjskitegoczasuuważa, że okres, który w literaturze rosyjskiej upłynął od śmierci Siemiona Nadsona do manifestu pierwszych symbolistów można nazwać fofanowowskim(п. П ер ц ов, Литературные воспоминания, Москва-Ленинград 1933, с. 153). Jewgienij Tarłanow, współczesny rosyjski badacz twórczości Fofanowa przyznaje, iż nie był to wprawdzie długi czas, lecz posiadał swe charakterystyczne oblicze(е. Тар л ан ов, Константин Фофанов. Легенда и действительность, Петрозаводск 1993, с. 5). 2 Zob.:Słownikterminówliterackich,podred.J.Sławińskiego,Wrocław2002,s.211.

18 18 WALENTYNA JAKIMIUK-SAWCZYŃSKA przyroda jest wyjątkowym tworem, który żyje własnym życiem, tajemniczym i pięknym, a ze względów estetycznych stanowi niewyczerpane źródło wrażeń. Poeta występuje w roli maga, który powoli i systematycznie odkrywa pokłady jej piękna: (...)когдавпервыея Почувствовал душой всю прелесть бытия, Когда сознание мелькнуло метеором, Иявокругсебяокинуляснымвзором. Был вечер. Таяла весëлая заря, Всë светом розовым приветно озаря. Ложилась косо тень; по яблоням и липам Чуть ветер пробегал; и шмель с гудящим шипом, Качаясь на цветке акации густой, Пугал меня своей мохнатою спиной. В нагретом воздухе струился запах тмина, Настурций и гвоздик; и тихо паутина Качалась серою, чуть видною струной Меж гроздий наливных рябины молодой... Мнебылохорошо. (...) 3. Перваязаря, 1962,с. 80 Utwór napisany w roku 1887, a więc na początku drogi twórczej, jest charakterystycznym przykładem maniery twórczej autora Barona Kłaksa, której pozostanie wierny niemal do końca swoich dni. Przytoczony opis ukazuje konkretny moment z życia przyrody, uwzględniający przechodzenie dnia w wieczór z uchwyceniem zapadającego zmroku. Konstrukcja obrazu poetyckiego opiera się na zapisie wrażeń różnego typu i odznacza się wyjątkowym nagromadzeniem walorów fonicznych, kolorystyczno-malarskich, zapachowych, wpisanych w roślinno-zwierzęcy świat. Wśród nich ważną rolę odgrywa kolor zorzy wieczornej, który posiada wartości zmienne. Posługiwanie się kolorem świadczy o umiejętnościach dobrego kolorysty i chociaż poeta nie posiadał stosownej wiedzy z dziedziny malarstwa, to w analizowanym utworze odnosi się wrażenie jakoby obraz poetycki maluje artysta, który świadomie wybiera z palety barw odpowiednie, adekwatne do widzianej rzeczywistości, i szerokim pociągnięciem pędzla kładzie je na płótno( Таяла весëлая заря// Всë светом розовым приятно озаря ), by następnie przejść do szczegółów( ложилась 3 Przytoczonyutwórpochodzizwydania: К. М. Фофанов,Стихотворенияипоэмы. вст. ст. Г. М. Цуриковой, Москва-Ленинград Występujące dalej cytaty liryki Fofanowa z podaniem tytułu wiersza i strony przytaczane są według tegoż wydania. Wyodrębnienia kursywą W. J-S.

19 IMPRESJONISTYCZNY CHARAKTER PERCEPCJI ZORZY WIECZORNEJ косо тень ). Owa prawidłowość w artystycznym warsztacie poety powtarza się, gdy w przyrodzie zauważa on kolejną zmianę związaną z upływem czasu( Но гаснет блеск зари; Багряный небосклон стал сизым небосклоном; Далëкая звезда зажглась над спящим миром ; небо синее ). Z malarskiego punktu widzenia obok barw chromatycznych( розовый, бягряный, серебряный, лазоревый, синий ) występują achromatyczne szarości( ложилась косо тень, серою, чуть видною струной, зарю, потерянную в тьме ) ze zwróceniem szczególnej uwagi na światłocień i fakturę( шмель(...) мохнатою спиной ). Zauważa się też wyczulenie na barwę w kontekście szarości, które wzmacniają jej intensywność, powodując, że obraz daje większe pole wyobraźni, wpływa na optykę i przez to jest niezwykle malarski(chodzi, międzyinnymi,otzw. zjawiskopurkyniego 4 гаснет блескзари,свежей в саду зелëном ). Poeta, kładąc różne plamy obok siebie rozmywaichkontury,przyczymniebezwpływunajakośćbarwypozostaje sąsiedztwo zapachu ziół, kwiatów( в нагретом воздухе струился запах тмина// Настурций и гвоздик ) oraz ledwie wyczuwalnego dźwięku( чуть ветер пробегал ) lub szmeru( шмель с гудящим шипом, тихо паутина// Качалась..., слушал шум задумчивых берëз, каркая, летит семья ворон ). Barwna oraz akustyczna gradacja w połączeniu z ruchem, ze stawaniem się, przeistaczaniem powoduje niesamowite wrażenie, gdyż w rzeczywistości tworzy nową jakość każdej z barw, intensyfikującoddziaływanieartystyczne 5.Opisowitowarzyszydynamizm, spowodowany konsekwentnie stosowaną animizacją( таяла... заря, ложилась... тень, ветер пробегал, струился... запах, звезда зажглась, ночь плывëт ). Ów dynamizm wskazuje na zasięg obserwacji i pozycję obserwatora. Oglądanie świata odbywa się w porządku zgodnym z aktem percepcji z wysokości wzrostu człowieka wraz z charakterystycznym i wyraźnie odczuwalnym dążeniem wzwyż, podobnie jak to ma miejsce u innego rosyjskiego poety, Fiodora Tiutczewa. Ekspozycja rzeczywistości odbywa się więc w aspekcie barwnym, przestrzennym oraz dźwiękowym. Wymienione wyżej dźwięki, które jak zauważono 4 ZjawiskoPurkyniego poleganatym,żebłękityizieleniewciemności,wcieniulub na tle ołowianych chmur przed burzą, stają się bardziej intensywne. 5 Zob.: С. Соловьев, Цветкак категория поэтики, Знание-сила 1971, 1; К. П и гар ев, Русская литература и изобразительное искусство (Очерки о русском национальном пейзаже середины XIX в.), Москва 1972; Б. Мей л ах, Взаимодействие искусств и задачи изучения художественного творчества, Вопросы литературы 1964, 3.

20 20 WALENTYNA JAKIMIUK-SAWCZYŃSKA wpływają na wartość barwy, służą też ewokowaniu ciszy. Wyrażenia typu чуть ветер пробегал, тихо паутина качалась, тихо ночь плывëт wysubtelniają ekspresję wypowiedzi. Ich obecność niekoniecznie jest słyszalna. Takie widzenie nie jest z pewnością tylko obserwacją natury. Podpowiada je raczej wyobraźnia romantyczna i pozytywny stosunek do widzianego piękna. Podmiot liryczny w cytowanym wierszu z przyjemnością przeżywa piękno, wczuwa się w sytuację, jak sam mówi, с восторгом ненасытным ; Почувствовал душой всю прелесть бытия ; мне было хорошо ; раем первобытным казался... ; прелесть небесного чертога. Wzloty ku tej samej wprawdzie, lecz w pewnym sensie ulepszonej rzeczywistości wskazują na powinowactwo z koncepcją poety-demiurga, tworzącego lub przetwarzającego świat na swój użytek. Urządzić nowy świat było jednym z zadań poety-maga i architekta rzeczywistości bardziejharmonijnej 6. Fofanow kierującsię swą intuicją, jakby na sposób sobie tylko wiadomy, próbował dotrzeć do zawartych w przyrodzie pokładów piękna, dobra i prawdy, a odczucia zmysłoweprzetwarzałwidealne 7.TakimsposobemautorwierszaЗвëздыясные zbliżył się do swoich wielkich poprzedników, szczególnie do wspomnianegotiutczewa 8. Gdyby pokusić się o wyrażenie stosunku Fofanowa do przyrody, najbardziej adekwatnym określeniem byłby właśnie zachwyt. Cechą jego liryki jest wyostrzone uwrażliwienie na piękno w całej przyrodzie. Oczarowany doskonałością otaczającego świata poeta w wiadomy sobie sposób wychwytywał je w postaci pojedynczych szczegółów, przy czym piękno w jego odczuciu posiadało szeroką amplitudę znaczeń: jest to miłość, wolność i oczarowanie. Aby je wydobyć poeta nie używa jedynie tradycyjnego określenia красота, lecz stosuje niejako wyższy stopień tego pojęcia прелесть, очарование, uciekając się do określeń, które tradycyjnie już współtworzą określonąatmosferęodbioruiwpływająnatzw. estetycznysądwartościujący 9. 6 H.Peyre,Cotojestromantyzm?...,str.332;J.Starzyński,Oromantycznejsyntezie sztuk(delacroix, Chopin, Baudelaire), Warszawa 1965, s Por.: писатель использует (цвет W.J.S.) (...) неумышленно, интуитивно,подсознательно, как правило, это естественная, натуральная функция (Р. Н азар ьян, Цветкаккатегорияпоэтики, [в:]трудысамаркандс.государств.ун-та,вып. 254, Самарканд 1974, с. 35). 8 Por.:K.Prus,ŚwiadomośćestetycznaFiodoraTiutczewa, PraceHumanistyczne. Studia z literatury rosyjskiej i radzieckiej, zesz. 25, Rzeszów 1985, s. 178; С. Вай ман, Художественная оригинальность Тютчева, [в:] Известия Воронежского государств. педагог.ун-та,воронеж 1976,т. 180,с Zob.R.Ingarden,Studiazestetyki,Warszawa1958,t.II,s.156.