Rola Ośrodków Doradztwa Rolniczego we wdrażaniu instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej na przykładzie powiatu tarnowskiego

Transkrypt

1 Rola Ośrodków Doradztwa Rolniczego we wdrażaniu instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej na przykładzie powiatu tarnowskiego Dystans dzielący polskie rolnictwo od wielu krajów zachodnich, będących członkami Unii Europejskiej, powoduje konieczność jego modernizacji w celu poprawy pozycji konkurencyjnej, przyspieszenia przemian strukturalnych czy wdrożenia technologii zgodnych z wymogami środowiskowymi. Istotnym utrudnieniem tego procesu jest ogólna słabość ekonomiczna większości gospodarstw rolnych oraz wynikający z tego brak kapitału niezbędnego do podjęcia działań modernizacyjnych. Dlatego też od wielu lat stosowane są liczne instrumenty, mające na celu ułatwienie i przyspieszenie unowocześniania rolnictwa. W okresie przedakcesyjnym istotną rolę pełniły kredyty preferencyjne, które były źródłem kapitału inwestycyjnego. Kolejne instrumenty wsparcia pojawiły się w momencie uruchomienia programu SAPARD w 2002 roku. Od 2004, Polska, jako członek Unii Europejskiej, objęta została zasadami Wspólnej Polityki Rolnej (WPR), zgodnie z którymi istotną rolę odgrywają działania związane z pomocą inwestycyjną dla gospodarstw. Mają one formę bezzwrotnych dotacji do części kosztów inwestycyjnych, a duże zainteresowanie ich wykorzystaniem przyczynia się do przyspieszenia procesów przemian struktury agrarnej. Istotnego znaczenia nabiera wiedza, znajomość poszczególnych form wsparcia i mechanizmów polityki rolnej, a także umiejętność podjęcia odpowiednich działań, takich jak sporządzenie wniosku, zebranie załączników czy wykonanie biznesplanu. Dlatego też, szczególnie w ostatnim czasie, ważną rolę pełni doradztwo rolnicze, pełnione przez państwowe jednostki doradztwa rolniczego, będące swoistym dostarczycielem kapitału wiedzy dla ludności rolniczej oraz wiejskiej. Obecny stan rozwoju systemów doradztwa rolniczego jest efektem wielu dziesiątek lat przemian instytucji doradczych i różnych doświadczeń w realizacji programów wsparcia doradczego dla rolników. Początki doradztwa rolniczego związane były głównie z działalnością oświatową. Dopiero w dalszych etapach rozwoju doradztwa rolniczego, działalność oświatowo-szkoleniowa stała się jednym z wielu elementów aktywności organizacji doradczych. Przekształcenia organizacji wspierających rolników usługami doradczymi były zawsze spowodowane koniecznością dostosowania się do nowych oczekiwań rolników oraz wyzwań jakie niosły przemiany gospodarcze. Poziom rozwoju wsi i rolnictwa był także wyznacznikiem zadań, celów i programów doradczych dla rolników. W ostatnich latach skala zmian, które następują w wielu dziedzinach, w tym przede wszystkim w przepisach związanych z Wspólną Polityką Rolną, stwarza konieczność ciągłego zdobywania nowej wiedzy. Zarówno jednak w odniesieniu do instrumentów polityki krajowej, jak i unijnej, zadania doradztwa, w tym szczególnie państwowego, koncentrują się na kilku najważniejszych aspektach, takich jak: informowanie ludności rolniczej i wiejskiej o bieżących priorytetach polityki rolnej, przekazywanie informacji potencjalnym beneficjentom o funkcjonowaniu poszczególnych form wsparcia oraz o ich założeniach formalnych, bezpośrednia pomoc w aplikowaniu o środki pomocowe, Ostatnie zadanie, ze względu na komercyjny charakter, jest realizowane także przez prywatne firmy doradztwa rolniczego. Ich istnienie nie umniejsza jednak roli jednostek doradztwa państwowego, przede wszystkim ze względu na znaczenie dwóch pierwszych zadań, które stanowią element edukacji pozaszkolnej i jako takie nie są przedmiotem zainteresowania przedsiębiorstw prywatnych. Poza tym, pomimo licznych zmian organizacyjnych, jednostki państwowego doradztwa funkcjonują na terenach wiejskich od wielu dziesiątek lat, obejmując swoim zasięgiem niemal każdą gminę. Są one dobrze 1

2 rozpoznawalne przez społeczność rolniczą. Potencjalni beneficjenci chętnie korzystają z ich usług, także w zakresie bezpośredniej pomocy przy aplikowaniu o środki pomocowe. Powiat tarnowski ziemski zlokalizowany jest we wschodniej części Małopolski. Graniczy z województwem podkarpackim (od wschodu), z powiatem gorlickim (od południowego wschodu), z nowosądeckim (od południowego zachodu) i brzeskim (od zachodu). Powiat tarnowski ma powierzchnie km2 i zajmuje ponad 8,8% powierzchni województwa małopolskiego. Powiat tworzy 16 gmin (Ciężkowice, Gromnik, Lisia Góra, Pleśna, Radłów, Ryglice, Rzepiennik Strzyżewski, Skrzyszów, Szerzyny, Tarnów, Tuchów, Wierzchosławice, Wietrzychowice, Wojnicz, Zakliczyn, Żabno) w tym 6 miast: Ciężkowice, Ryglice, Tuchów, Wojnicz, Zakliczyn, Żabno oraz 188 sołectw, 209 miejscowości. Powiat tarnowski leży na pograniczu dwóch krain geograficznych: Pogórza Ciężkowicko Rożnowskiego i Kotliny Sandomierskiej. Powoduje to znaczne zróżnicowanie hydrograficzne, klimatyczne, warunków glebowych oraz dużą różnorodność fauny i flory. Przez teren powiatu płyną trzy główne rzeki: Wisła, Dunajec i Biała. Niewątpliwym atutem powiatu tarnowskiego, mającym znaczący wpływ na kształtowanie polityki rozwoju społeczno-gospodarczego, są warunki naturalne i walory przyrodnicze, dające duże możliwości w zakresie rozwoju na szeroką skale działalności turystycznej i agroturystycznej. Istnieją tu bardzo dobre warunki do uprawiania turystyki pieszej, rowerowej czy konnej. Ważną dziedziną gospodarki jest rolnictwo. Gospodarstwa rolne są własnością prywatną, a ich przeciętna powierzchnia wynosi 3,8 ha. Nie jest to intensywna gospodarka nastawiona wyłącznie na ilość i wydajność, lecz ceniąca nade wszystko jakość produktów rolniczych. Obok tradycyjnych, wielofunkcyjnych gospodarstw istnieją również gospodarstwa specjalizujące się w hodowli trzody chlewnej, bydła, drobiu a także w produkcji truskawek, malin, jabłek, śliw czy fasoli. Rolnictwo tarnowskie charakteryzuje się dużym rozdrobnieniem gospodarstw rolnych, brakiem specjalizacji, niedoinwestowaniem i słabym wyposażeniem w infrastrukturę techniczną. Największą grupę tworzą gospodarstwa o powierzchni 1-5 ha, stanowiąc aż 85,7% ogółu gospodarstw. Gospodarstwa duże, ponad 10 ha to zaledwie 1,3% wszystkich gospodarstw w powiecie tarnowskim. Średnia powierzchnia gospodarstwa w powiecie tarnowskim jest taka sama jak w województwie i wynosi 3,88 ha. Przeciętna powierzchnia gospodarstwa jest największa w Wietrzychowicach (4,7 ha), zaś najmniejsza w Wierzchosławicach (2,5 ha). Strukturę gospodarstw charakteryzuje duże rozdrobnienie gruntów. Ukształtowanie wielu pól, rozdrobnienie na działki oraz szachownicowy układ powodują trudności w intensyfikowaniu produkcji rolnej. W powiecie tarnowskim użytki rolne stanowią - 65% wszystkich gruntów, lasy zajmują ok. 21%, sady - 0,9%, a grunty orne 49%. Produkcją zwierzęcą zajmuje się 14% gospodarstw, produkcją roślinną 31%, zaś produkcją mieszaną 55% gospodarstw. Produkcja bez specjalizacji nie sprzyja jej unowocześnianiu, warunkującemu poprawę jakości i zwiększenie konkurencyjności. Na terenie powiatu tarnowskiego działa, jako terenowa komórka organizacyjna Małopolskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego - Powiatowy Zespół Doradztwa Rolniczego z siedzibą w Tarnowie na ul. Mostowej 14. Zakres wykonywanych przez PZDR zadań uwzględnia specyfikę i aktualne potrzeby danego regionu oraz jest zgodny ze strategią rozwoju województwa. W PZDR Tarnów zatrudnionych jest 16 pracowników terenowych, którzy pełnią dyżury doradcze na terenach gmin powiatu tarnowskiego. Są to specjaliści i główni specjaliści 2

3 do spraw rozwoju obszarów wiejskich. Czterech pracowników terenowych posiada uprawnienia doradców rolnośrodowiskowych. Pracownicy stacjonarni PZDR Tarnów to specjaliści m. in. w zakresie: ekonomiki i przedsiębiorczości, projektowania rozwoju obszarów wiejskich i wykorzystania środków pomocowych, wiejskiego gospodarstwa domowego i agroturystyki, ekologii i ochrony środowiska z uprawnieniami doradców rolnośrodowiskowych oraz informacji rynkowej i obsługi informatycznej. Przy PZDR Tarnów działa Centrum Szkoleniowe Techniki Ochrony Roślin Małopolskiego Ośrodka Doradztwa Rolniczego, które zajmuje się m.in. przeprowadzaniem szkoleń z zakresu stosowania środków ochrony roślin oraz okresowym badaniem opryskiwaczy. Wśród doradców dominują kobiety, wyższe wykształcenie posiada 86% doradców i specjalistów. Według danych ARiMR dla gospodarstw powyżej 1 ha średnio na doradcę w województwie małopolskim przypada 580 gospodarstw. Dopłaty bezpośrednie do gruntów rolnych Jednym z podstawowych instrumentów wsparcia dochodów rolniczych w ramach Wspólnej Polityki Rolnej są dopłaty bezpośrednie. Spełniają one następujące funkcje: Wyrównują różnice w dochodach rolników wynikające z systematycznego obniżania cen minimalnych i interwencyjnych, Stabilizują rynek, Zapewniają odpowiedni poziom dochodów, Gwarantują niski poziom cen produktów spożywczych. Dopłaty obszarowe są najbardziej powszechną i najdogodniejszą formą wsparcia. W działalności rolniczej są istotnym narzędziem wspierającym realizację celu ekonomicznego. Są ważnym źródłem uzupełnienia budżetów rodzinnych i zabezpieczenia odpowiedniego poziomu dochodów rolników, bez potrzeby podwyższania cen dla konsumentów. Na obszarze powiatu tarnowskiego w latach złożono łącznie wniosków, na kwotę ponad 258 mln zł (tab.1). Od roku 2007 kwota wypłaty dopłat bezpośrednich systematycznie wzrasta, maleje natomiast liczba składanych wniosków. Wnioskowana powierzchnia gruntów rolnych ulega małym wahaniom i pozostaje na niezmienionym poziomie ponad 50 tys. ha. Tabela 1. Liczba złożonych wniosków o dopłaty bezpośrednie w powiecie tarnowskim w latach Rok Liczba złożonych Powierzchnia wnioskowana Kwota zrealizowanej płatności ogółem wniosków , , , , , , , , , , , ,00 Razem , ,69 3

4 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych z Małopolskiego Oddziału Regionalnego ARiMR Krakowie, Biuro Płatności Bezpośrednich. Pracownicy terenowi PZDR w Tarnowie pełnią dyżury doradcze we wszystkich gminach powiatu tarnowskiego i świadczą tam usługi doradcze polegające na wypełnianiu wniosków o dopłaty obszarowe. Ponadto pracownicy PZDR pełnią dyżury doradcze i świadczą swoje usługi podczas kampanii wniosków obszarowych w Biurze Powiatowym ARiMR w Tarnowie, gdzie jest duże zainteresowanie tymi usługami. W ostatnich trzech latach tj sporządzili łącznie 9559 wniosków o dopłaty bezpośrednie. Średnio na jednego doradcę przypada 434 wnioski. Liczbę wykonanych usług z zakresu dopłat obszarowych obrazuje tabela 2. Pracownicy PZDR Tarnów wykonali średnio od 20,44% do 26,68% wszystkich wniosków złożonych w Biurze Powiatowym ARiMR. Dzięki pracy doradczej tylko w zakresie dopłat bezpośrednich rolnicy otrzymali 9,5 mln zł w 2010 r., prawie 12 mln zł w 2011 r. i ponad 13,5 mln zł w 2012 r. (tab.2). Według danych ARiMR wartość średniej zrealizowanej płatności obszarowej na jednego beneficjenta w powiecie tarnowskim wyniosła w 2012 r. ok. 3,8 tys. zł. Tabela 2. Efekty doradztwa rolniczego we wdrażaniu dopłat bezpośrednich do gruntów rolnych w latach Rok złożone Wnioski wnioski kwota Kwota dopłat we wykonane ogółem w % wykonania zrealizowanych wnioskach PZDR przez PZDR powiecie dopłat Tarnów Tarnów tarnowskim , , , , , , , , ,00 Razem , , ,00 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ARiMR i PZDR Tarnów. Na terenie powiatu tarnowskiego wyznaczone zostały tzw. obszary o niekorzystnych warunkach gospodarowania, dlatego część rolników ubiega się o dodatkowe wsparcie z tego tytułu. W latach złożono 5043 wnioski o to wsparcie na łączną kwotę ,40 (dane bez roku 2012). Pracownicy PZDR Tarnów sporządzili ok. 23% tych wniosków co daje liczbę 1160 sztuk. Wartość wykonanych usług dla rolników to dodatkowo ok. 700 tys. złotych. Programy rolnośrodowiskowe Zainteresowanie pakietami rolnośrodowiskowymi było w ostatnich latach stosunkowo duże. Rolnicy wykorzystali możliwość uzyskania dodatkowego wsparcia finansowego w zamian za gospodarowanie na terenie swoich gospodarstw w zgodzie z naturą. Łączna kwota zobowiązań z tytułu uczestnictwa w programach rolnośrodowiskowych w Małopolsce w ramach PROW wynosi ,78 zł W latach w powiecie tarnowskim złożono 1644 wnioski rolnośrodowiskowe. W stosunku do wniosków obszarowych których złożono w analogicznym terminie szt. (tab.3), wnioski rolnośrodowiskowe stanowią zaledwie 3,03%. Ze względu na fakt, że sporządzenie wniosku i planu rolnośrodowiskowego wymaga udziału odpowiednio przeszkolonego doradcy, udział doradców PZDR Tarnów w przygotowaniu tych dokumentów jest bardzo duży. Wynosił on od 72,67% do 99,50%, co daje średnią liczbę wykonania na poziomie 87,13% (tab. 3). 4

5 Tabela 3. Efekty doradztwa rolniczego dla działania Program rolnośrodowiskowy Rok Liczba złożonych Liczba wniosków Średnia wartość wniosków w powiecie tarnowskim wykonanych przez PZDR Tarnów % wykonania wykonanych wniosków w zł , , , , ,67 0 Razem , ,80 Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych ARiMR i PZDR Tarnów. Inne działania W ramach działania PROW Modernizacja gospodarstw rolnych udział doradców PZDR Tarnów w opracowaniu wniosków i planów rozwoju gospodarstw wyniósł 19,23%. W Małopolsce nabór na to działanie miał miejsce w 2010 r. Ogółem w województwie złożono 1825 wniosków, natomiast w powiecie tarnowskim złożono ich 78, z czego doradcy ekonomiczni PZDR Tarnów wykonali 15 sztuk. Nabór na działanie Różnicowanie w kierunku działalności nierolniczej odbywał się w 2010 i 2011 r. W województwie małopolskim złożono ogółem 833 wnioski, z czego w powiecie tarnowskim w wnioski, a w wnioski. Pracownicy PZDR Tarnów przygotowani wnioski dla 13 (w 2010) i 10 (w 2011) wnioskodawców, co stanowiło odpowiednio 29,55% i 23,81% złożonych wniosków w powiecie. Nabór na działanie Przywracanie potencjału produkcji rolnej i leśnej zniszczonej w wyniku wystąpienia klęsk żywiołowych oraz wprowadzenie odpowiednich działań zapobiegawczych miał miejsce w 2010 i 2011 roku, kiedy w wyniku powodzi i innych kataklizmów zniszczeniu uległy nie tylko uprawy, ale również budynki gospodarskie oraz zginęły zwierzęta. Doradcy PZDR Tarnów również pomagali w przygotowaniu wniosków na to wsparcie. W ostatnich 3 latach tj złożono w województwie małopolskim 413 wniosków o pomoc, z czego w powiecie tarnowskim 72 wnioski. PZDR Tarnów przygotował wnioski dla 43 rolników, co daje wynik średni 59,72 % wszystkich złożonych wniosków. Podsumowanie Rola Ośrodków Doradztwa Rolniczego we wdrażaniu instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej jest bardzo duża. Pracownicy PZDR Tarnów przyczynili się, poprzez świadczone usługi doradcze, do pełnego wykorzystania środków finansowych kierowanych na polskie rolnictwo. Duże znaczenie mają również kampanie informacyjne oraz szkolenia organizowane dla rolników i mieszkańców terenów wiejskich a także doradztwo technologiczne, organizacyjno-ekonomiczne, marketingowe i rolnośrodowiskowe, świadczone w ramach działalności statutowej, które polega na udzielaniu informacji i drobnych porad, prowadzeniu szkoleń, organizowaniu pokazów, demonstracji polowych, targów, konkursów itp. 5

6 Należy podkreślić, że doradcy, poprzez dyżury w Urzędach Gmin oraz pracę w terenie, są zawsze blisko rolników, służą im swoja radą i wsparciem. Agnieszka Rapała-Pawluś PZDR Tarnów Źródło: 1. Bułkowska, M. 2011, Analiza efektów realizacji polityki rolnej wobec rolnictwa i obszarów wiejskich, praca zbiorowa pod red. dr M. Wigiery, IERiGŻ PIB; 2. Charakterystyka województwa małopolskiego 2010; Urząd Wojewódzki w Krakowie. 3. Chmurzyńska K, 2011, Efekty WPR w odniesieniu do obszarów wiejskich,ierigż PIB, Warszawa. 4. Kania J. 2008, Wybrane efekty doradztwa rolniczego we wdrażaniu instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej..Roczniki Naukowe SERiA., t. X, z Kania J. 2012, Status prawny doradztwa rolniczego w Polsce oraz jego rola we wdrażaniu instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej, Zagadnienia Doradztwa Rolniczego NR 4/2012; 6. dane liczbowe uzyskane z Małopolskiego Oddziału Regionalnego ARiMR w Krakowie, Biuro Działań Społecznych i Środowiskowych oraz Płatności Bezpośrednich. 6