UNIWERSYTET ŁÓDZKI WYDZIAŁ EKONOMICZNO-SOCJOLOGICZNY UZUPEŁNIAJACE STUDIA MAGISTERSKIE Kierunek: EKONOMIA

Transkrypt

1 UNIWERSYTET ŁÓDZKI WYDZIAŁ EKONOMICZNO-SOCJOLOGICZNY UZUPEŁNIAJACE STUDIA MAGISTERSKIE Kierunek: EKONOMIA Adam Ślązak POLITYKA PIENIĘśNA NARODOWEGO BANKU POLSKIEGO W KONTEKŚCIE AKCESJI POLSKI DO STREFY EURO Praca magisterska napisana pod kierunkiem: prof. nadzw. dra hab. Włodzimierza Pulińskiego Łódź 2006

2 Spis treści WSTĘP... 4 ROZDZIAŁ I POLITYKA PIENIĘśNA JAKO INSTRUMENT POLITYKI MAKROEKONOMICZNEJ PAŃSTWA POLITYKA PIENIĘśNA DEFINICJA, ZAKRES, CELE Istota polityki pienięŝnej Zakres polityki pienięŝnej Zadania i rola polityki pienięŝnej INSTRUMENTY POLITYKI PIENIĘśNEJ Podział i charakter instrumentów polityki pienięŝnej Polityka rezerw obowiązkowych Polityka otwartego rynku Polityka kredytu refinansowego Inne instrumenty polityki monetarnej MAKROEKONOMICZNE SKUTKI POLITYKI PIENIĘśNEJ (MODEL IS-LM) Istota i załoŝenia modelu Równowaga na rynku towarowym (krzywa IS) Równowaga na rynku pienięŝnym (krzywa LM) Efekty polityki monetarnej NBP JAKO PODMIOT POLITYKI PIENIĘśNEJ NBP polskim bankiem centralnym Organizacja NBP Cel NBP Instrumenty NBP w zakresie polityki pienięŝnej ROZDZIAŁ II DROGA DO CZŁONKOSTWA W STREFIE EURO PROCEDURA PRZYJMOWANIA WSPÓLNOTOWEJ WALUTY Jakim sposobem zastąpić złotego przez euro? Etapy przyjmowania euro Tryb uchylania statusu państwa objętego derogacją KRYTERIA KONWERGENCJI ICH ZNACZENIE Geneza warunków przystąpienia do strefy euro Kryteria zbieŝności i ekonomiczne motywy ich wprowadzenia

3 2.3. Nominalna a realna konwergencja MECHANIZM KURSÓW WALUTOWYCH II CZAS PRÓBY Zasady funkcjonowania ERM II Udział w ERM II a wypełnienie kryteriów konwergencji MIEJSCE NBP W EUROPEJSKIM SYSTEMIE BANKÓW CENTRALNYCH Cel i organizacja ESBC EBC jako centralny organ wspólnej polityki pienięŝnej Krajowe Banki Centralne Eurosystemu rola i wymogi NBP jako bank centralny ESBC nie wchodzący w skład Eurosystemu ROZDZIAŁ III ZADANIA NBP W OKRESIE PRZEDAKCESYJNYM DO UGiW STOPIEŃ REALIZACJI PRZEZ POLSKĘ PIENIĘśNYCH KRYTERIÓW ZBIEśNOŚCI Kryterium stabilności cen Kryterium kursu walutowego Kryterium stopy procentowej ZAGROśENIA ZWIĄZANE Z QUASI-SZTYWNYM KURSEM WALUTOWYM Systemy kursów walutowych i kryteria ich wyboru Determinanty polityki pienięŝnej w warunkach sztywnego kursu walutowego (trylemat trójkąta trzech swobód) Prawdopodobne problemy z utrzymaniem polskiej waluty w ramach dopuszczalnego pasma wahań systemu ERM II DYLEMATY WYBORU STRATEGII PRZYSTĄPIENIA DO STREFY EURO Wybór momentu wstąpienia do ERM II Warunki uczestnictwa w systemie ERM II Długość pobytu PROPOZYCJA DZIAŁAŃ NBP W PROCESIE AKCESYJNYM DO UGIW Uwarunkowania prowadzenia polityki pienięŝnej Uzyskanie monetarnej konwergencji Określenie kursu równowagi Stabilizacja kursu waluty w ERM II ZAKOŃCZENIE WYKAZ SKRÓTÓW SPIS RYSUNKÓW SPIS TABEL BIBLIOGRAFIA

4 Wstęp Współcześnie dla gospodarki rynkowej, która jest oparta na społecznym podziale pracy pieniądz stał się jednym z podstawowych elementów jej funkcjonowania. MoŜliwość kształtowania jego podaŝy jest zaś istotnym instrumentem polityki gospodarczej państwa. Mimo, iŝ na tematy związane z Unią Europejską ukazuje się znaczna liczba publikacji nie ma do tej pory pozycji, która całościowo obejmowałaby kwestie pienięŝnej strategii ewentualnego przystępowania Polski do unii walutowej. Ukazuje się wiele prac na temat poszczególnych problemów dotyczących akcesji do strefy euro zawierających takie kwestie jak teorie optymalnych obszarów walutowych, kryteria konwergencji, rozwiązania przyjęte przez państwa, które juŝ przyjęły wspólną europejską walutę. Jednak proces akcesyjny naleŝałoby ująć całościowo. Podniesiony wyŝej problem sprawił, iŝ pisanie niniejszej pracy było niezwykle nobilitujące. Pionierstwo stworzenia opracowania obejmującego swoim zakresem zarówno teorię ekonomiczną, przepisy prawa wspólnotowego, propozycje moŝliwych do zastosowania rozwiązań wzbogaconych o przykłady działań innych państw w tejŝe materii było największym motywem jej podjęcia. Podjęcie tego tematu jest takŝe o tyle ciekawe, Ŝe moŝe on stać się nie tylko czysto naukowym dyskursem, ale równieŝ dostarczyć wielu drogowskazów w niedalekiej przyszłości. Po wstąpieniu do Unii Europejskiej Polska jest bowiem zobligowana do przystąpienia do unii walutowej. Nie ma jednak ściśle określonych ram tego procesu poza sformułowaniem kilku kryteriów przystąpienia do niej. Tworzy to pole do dyskusji na ten temat. Przyczyny napisania pracy łączą się z jej celem. Jak wskazuje sam tytuł chciano, aby końcowym efektem pracy stała się propozycja działań dla Narodowego Banku Polskiego w zakresie polityki pienięŝnej. Uwzględniająca zarówno uwarunkowania prowadzenia polityki monetarnej, wymogi unijne w zakresie akcesji do unii walutowej, przedstawienie ewentualnych problemów na jakie mogą się natknąć decydenci oraz propozycje ich rozwiązania. Właśnie osiągnięcie takiej kompletnej analizy przyświecało pracom nad poniŝszym opracowaniem. Źródła na których oparto się przy pisaniu pracy są liczne i róŝnorodne. Obejmują swym zasięgiem zarówno akty prawne, publikacje jak i portale internetowe. MoŜna je podzielić na trzy grupy: dokumenty organów i instytucji Unii Europejskiej, opracowania i analizy banku centralnego oraz pozostałe publikacje. Przy charakterystyce teorii 4

5 ekonomicznej dotyczącej badanej kwestii pozycjami nie do przecenienia okazały się opracowania Z. Fedorowicza 1 oraz A. Kaźmierczaka 2. Opis procedury przystępowania do unii walutowej opierał się na publikacjach unijnych, a w szczególności Traktacie z Maastricht 3. Przy analizie poszczególnych kwestii związanych z wyzwaniami polityki pienięŝnej oraz poszukiwaniu danych statystycznych największą skarbnicą wiedzy okazał się portal internetowy Narodowego Banku Polskiego 4. Praca rozpoczyna się od przedstawienia teorii ekonomicznej dotyczącej polityki pienięŝnej oraz omówienia na tym tle celu i instrumentów Narodowego Banku Polskiego (rozdz. 1). Następna część ukazuje formalne i ekonomiczne kryteria oraz wymogi jakie naleŝy spełnić aby móc przystąpić do unii walutowej (rozdz. 2). Ostatnia część pracy została poświęcona pokazaniu prawdopodobnych zagroŝeń i problemów z jakimi moŝe zetknąć się państwo przystępujące do strefy euro oraz propozycjom ich rozwiązania (rozdz. 3) Z. Fedorowicz, Polityka pienięŝna, Poltext, Warszawa A. Kaźmierczak, Podstawy polityki pienięŝnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa Traktat o Unii Europejskiej z dn. 7 II 1992 roku. Portal internetowy Narodowego Banku Polskiego: 5

6 Rozdział I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa

7 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa 1. Polityka pienięŝna definicja, zakres, cele 1.1. Istota polityki pienięŝnej Punktem wyjścia do rozwaŝań nad danymi kwestiami jest zawsze określenie istoty podejmowanych zagadnień. NaleŜy więc takŝe i tu ponieść trud zdefiniowania pojęcia polityka pienięŝna, która wymiennie nazywana jest równieŝ polityką monetarną. JuŜ sam zwrot polityka pienięŝna daje zarys problemów, których dotyczy. Pojęcie polityka oznacza najogólniej przemyślany przez kogoś sposób postępowania mający doprowadzić do osiągnięcia zamierzonego celu 5 natomiast określające ją przymiotniki oznaczają: monetarny dotyczący pieniądza, kursu pieniądza i zagadnień związanych z pieniądzem 6 pienięŝny mający związek z pieniądzem 7. Z tych stwierdzeń wynika, iŝ polityka monetarna dotyczy kwestii pieniądza i zorganizowanych procedur ich regulacji. Słownikowe ujęcie pojęcia monetaryzm moŝe sugerować szerszy jego zakres znaczeniowy w stosunku do określenia pienięŝny. W teorii ekonomii jednak te dwie kategorie uŝywane są wymiennie i traktuje się je równorzędnie. Poszczególne nauki ekonomiczne: finansów, bankowości czy polityki gospodarczej proponują róŝne podejścia do określenia istoty pojęcia polityki monetarnej. Najbardziej syntetyczne ujęcie definicyjne formułuje polityka gospodarcza, która stwierdza, Ŝe polityka pienięŝna polega na uŝyciu podaŝy pieniądza jako instrumentu realizacji ogólnych celów polityki gospodarczej 8. Nauka finansów ukazuje natomiast politykę pienięŝną z funkcjonalnego punktu widzenia głosząc, Ŝe polityka pienięŝna polega na oddziaływaniu na gospodarkę za pomocą regulowania emisji pieniądza 9. Bankowość akcentuje dodatkowo rolę polityki pienięŝnej, która odnosi się do kreacji kredytu twierdząc, Ŝe polityka pienięŝna to całokształt rozwiązań i działań, które są podejmowane w gospodarce narodowej w celu zaopatrzenia jednostek gospodarujących Popularny słownik języka polskiego pod red. B. Dunaja, Wilga, Warszawa 2001, s. 490, pod hasłem polityka. TamŜe, s. 324, pod hasłem monetarny. TamŜe, s. 457, pod hasłem pienięŝny. J. Borowiec, Polityka pienięŝna [w:] Polityka gospodarcza pod red. Bolesława Winiarskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s J. Wolniak, Polityka finansowa i jej komponenty [w:] Finanse publiczne pod red. G. Polkowskiej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1997, s

8 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa w pieniądze i kredyt, a takŝe regulowania wielkości pieniądza 10. Jeszcze większy nacisk na cele kładzie definicja, która mówi, Ŝe polityka monetarna (pienięŝna) polega na regulowaniu stopy wzrostu podaŝy pieniądza w celu wspierania rozwoju gospodarczego oraz stabilizacji poziomu produkcji (cen) i zatrudnienia 11. Wszystkie przytoczone definicje zwracają uwagę na dwie rzeczy. Po pierwsze, jako przedmiot zainteresowania polityki pienięŝnej wskazują kwestie pieniądza, a konkretnie regulację jego podaŝy. Po drugie, wymieniają cele do których ta regulacja ma prowadzić i na ogół są to cele makroekonomiczne. Uogólniając moŝna stwierdzić, Ŝe polityka pienięŝna (monetarna) to część polityki gospodarczej państwa, dotycząca kwestii kształtowania podaŝy pieniądza, w celu osiągnięcia określonych celów ogólnogospodarczych. Mając na celu pełne zrozumienie istoty polityki pienięŝnej naleŝy ponadto wyjaśnić kwestie podaŝy i popytu na pieniądz, jak i czynniki je określające. Popyt na pieniądz jest to (...) ilość pieniądza, na jaką istnieje zapotrzebowanie zgłaszane przez podmioty gospodarcze. Natomiast podaŝ pieniądza jest to ilość pieniądza wprowadzonego do obiegu 12. Popyt na pieniądz związany jest z niektórymi pełnionymi przez niego funkcjami 13, a mianowicie: środka wymiany, środka płatniczego, środka przechowywania bogactwa (tezauryzacji). Bezpośrednio wyznacznikami popytu na pieniądz są: wielkość produkcji dóbr, liczba transakcji zachodzących w gospodarce, przeciętny poziom cen, stopa oprocentowania środków pienięŝnych, koszt posiadania pieniądza, koszt zmiany aktywów, kultura pienięŝna społeczeństwa W.L. Jaworski, Polityka pienięŝna banku centralnego i rynek pienięŝny [w:] W.L. Jaworski, Z. KrzyŜkiewicz, B. Kosiński, Banki. Rynek, operacje, polityka, Poltext, Warszawa 1997, s. 51. Portal internetowy studentów ekonomii Oeconomicus: data odczytu 14 maja 2005 r. A. Krajewska, R. Milewski, System pienięŝno-kredytowy [w:] Podstawy ekonomii pod red. R. Milewskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s Chodzi tu o te funkcje pieniądza, do których pełnienia pieniądz musi pojawić się w postaci realnej, natomiast bez znaczenia pozostaje funkcja jednostki obrachunkowej, gdyŝ przy niej pieniądz występuje w postaci idealnej (wyobraŝeniowej). 8

9 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa PodaŜ pieniądza natomiast podlega regulacji państwa, najczęściej w wyniku działalności banku centralnego. Na jej wielkość ma takŝe wpływ system bankowy poprzez mechanizm kreacji pieniądza oraz tak jak w przypadku popytu na pieniądz kultura pienięŝna. Teoretyczne ujęcie tych problemów moŝe wydawać się proste i nie nastręczające problemów, jednak w praktyce wiele znaków zapytania moŝe pojawić się w określaniu tego co zaliczyć do podaŝy pieniądza czy jak bardzo system bankowy wpływa na podaŝ pieniądza Zakres polityki pienięŝnej Zakres polityki pienięŝnej nierozerwalnie wiąŝe się z zakresem pojmowania zasobów pieniądza, czyli tego co rozumie się pod mianem pieniądz oraz elementami i sposobami kształtowania podaŝy pieniądza. Pod pojęciem pieniądza najczęściej rozumie się gotówkę w postaci monet i banknotów, czasami dodając do nich środki umieszczone na rachunkach bankowych, które mogą być natychmiast dostępne. W teorii jak i w praktyce działalności banków centralnych powstało jednak wiele róŝnych koncepcji pieniądza. RóŜnią się między sobą rodzajem i ilością włączonych do nich aktywów finansowych i pienięŝnych. Rozszerzenie miar pieniądza o tzw. guasi-pieniądz (nie spełniający funkcji środka cyrkulacji) jest związana z duŝą łatwością przekształcenia tych aktywów na pieniądz sensu stricto. W teorii ekonomii miary te są nazywane agregatami pienięŝnymi i oznacza się je M0, M1, M2, M3, M4 w zaleŝności od tego jak szeroko pojmowany jest pieniądz. Opis poszczególnych agregatów przedstawia tabela 1. Agregat pienięŝny M0 pieniądz wielkiej mocy M1 pieniądz transakcyjny M2 szeroki pieniądz M3 M4 zasoby płynności gospodarki Tab. 1 Charakterystyka agregatów pienięŝnych Charakterystyka banknoty i monety pozostające w obiegu depozyty banków komercyjnych w banku centralnym banknoty i monety pozostające w obiegu depozyty bankowe płatne na kaŝde Ŝądanie M1 + wkłady krótkoterminowe M2 + pozostałe wkłady terminowe M3+ papiery wartościowe podlegające obrotowi Źródło: Opracowanie własne na podstawie Z. Fedorowicz, Polityka pienięŝna, Poltext, Warszawa 1998, s Rozumiana tu jako przyzwyczajenia społeczeństwa co do form i sposobów przechowywania jak i posługiwania się pieniądzem. 9

10 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa W róŝnych krajach agregaty pienięŝne róŝnią się miedzy sobą 15, jednak nie są to istotne rozbieŝności. Zawsze agregat M1 oznacza pieniądz mogący spełniać rolę środka wymiany, a M2 określa siłę nabywczą społeczeństwa. Agregat M0 zwany jest bazą monetarną lub pieniądzem wielkiej mocy ze względu na zasadnicze znaczenie dla kreacji pieniądza przez system bankowy, a przez to dla podaŝy pieniądza. Scharakteryzowanie kreacji pieniądza przez system bankowy pozwoli na jednoczesne pokazanie wpływu jaki na podaŝ pieniądza ma system bankowy i kultura pienięŝna społeczeństwa. Jedną z funkcji banków jest udzielanie kredytów, pieniądze na kredyty banki czerpią z wkładów pozostawionych w tych bankach. Jednak banki jako system bankowy mogą pomnaŝać ilość pieniądza pierwotnie wprowadzonego do systemu. MoŜliwe jest to dzięki kreacji kredytu, która następuje w oparciu o depozyty bankowe i rezerwę obowiązkową. Jej mechanizm jest następujący. Środki nowo wprowadzone do systemu są lokowane na depozycie, dzięki czemu bank moŝe udzielić kredytu na kwotę tego depozytu pomniejszoną o rezerwę obowiązkową. JeŜeli ten kredyt nie zostanie odebrany w gotówce, to wpłynie do systemu jako kolejny depozyt, który znów umoŝliwi udzielenie kredytu w wysokości tego depozytu pomniejszonej o rezerwę obowiązkową. Schemat tego działania pokazuje tabela. Bank 5 n Tab. 2 Mechanizm kreacji kredytów przy braku wycieków gotówkowych Depozyty pienięŝne (wkład pierwotny=1 000) Rezerwy obowiązkowe (10%) Środki finansowe umoŝliwiające udzielenie kredytu ,00 100,00 900, ,00 90,00 810, ,00 81,00 729, ,00 72,90 656, ,00 656, ,90 Razem system bankowy , , ,00 Źródło: Opracowanie własne Jak widać system bankowy z wkładu pierwotnego w wysokości 1000 jednostek wygenerował 5000 jednostek wszystkich depozytów, udzielając przy tym 4000 jednostek 15 W Wielkiej Brytanii wyróŝnia się agregat M5, będący odpowiednikiem zamieszczonego w tabeli agregatu M4, który z kolei odpowiada agregatowi M3 oraz wkładom i udziałom towarzystw ubezpieczeniowych. 10

11 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa kredytów. Łatwo zauwaŝyć, iŝ wielkość kreacji określa stopa rezerw obowiązkowych, która w stosunku do kreacji kredytów jest odwrotnie proporcjonalna. Z tego wynika, Ŝe wielkość kreacji jest równa iloczynowi depozytu pierwotnego i odwrotności stopy rezerw obowiązkowych zwanej mnoŝnikiem kredytowym. Przykład ten ma jedno załoŝenie, Ŝe z tak pokazanego obiegu nie następują wycieki w postaci gotówki, jak pokazuje to kolejny przykład. Bank 4 n Tab. 3 Mechanizm kreacji kredytów przy wyciekach gotówkowych Depozyty pienięŝne (wkład pierwotny =1 000) Rezerwy obowiązkowe (10%) Udzielony kredyt Wyciek gotówkowy (20%) Środki finansowe umoŝliwiające udzielenie kredytu ,00 100,00 900,00 180,00 720, ,00 72,00 648,00 129,60 518, ,40 51,84 466,56 93,31 373,26 Razem system bankowy 1 331,60 133, ,44 240,09 958, ,00 357, ,00 643, ,00 Źródło: Opracowanie własne Przykład pokazuje jak kultura pienięŝna wpływa na kreację pieniądza i co za tym idzie wielkość podaŝy pieniądza, gdyŝ tym razem wielkość kreacji wyniosła jednostek w porównaniu do jednostek gdzie nie było wycieków. Na kreację kredytu ma teŝ wpływ asekuracja banków, które często pozostawiają większe rezerwy pienięŝne niŝ by to wynikało ze stóp rezerw obowiązkowych banku centralnego. Asekuracja ta wywołuje identyczne skutki jak wycieki gotówkowe. Podsumowując moŝna stwierdzić, Ŝe kreacja kredytu zaleŝy od stóp rezerw obowiązkowych, wycieków pienięŝnych i asekuracji banków oraz wkładów pienięŝnych wniesionych do systemu bankowego. Trzy pierwsze czynniki składają się na współczynnik kreacji kredytów (mnoŝnik pienięŝny w węŝszym sensie) który prezentuje się następująco: gdzie: r stopa rezerw obowiązkowych, m k 1 = r + q 1 ( r), q stopa wycieków gotówkowych i nadobowiązkowych rezerw bankowych W teorii ekonomii oprócz mnoŝnika kreacji kredytów wyróŝnia się takŝe mnoŝnik bazy monetarnej (mnoŝnik pienięŝny w szerszym sensie). RozróŜnianie tych dwóch pojęć 11

12 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa stosowane jest ze względu na odmienną ich interpretację. MnoŜnik kreacji kredytów określa jakie zmiany zachodzą w depozytach bankowych na skutek zmian rezerw banków, natomiast mnoŝnik bazy monetarnej obrazuje zmiany globalnej podaŝy pieniądza warunkowane jej zmianami 16. Korzystając z agregatów pienięŝnych M0 i M1 do zobrazowania odpowiednio bazy monetarnej i globalnej podaŝy powyŝszą definicję mnoŝnika pienięŝnego moŝna zapisać następująco: m m =M1/M0 Z tabeli 1 wiadomo, Ŝe podaŝ pieniądza (M1) składa się z gotówki (Cu) i wkładów na Ŝądanie (Md), a baza monetarna (M0) jest agregowana z gotówki (Cu) i depozytów banków komercyjnych w banku centralny. Z uwagi na to, Ŝe część tych depozytów ma charakter przymusowy moŝna je podzielić na rezerwy obowiązkowe (Ro) i rezerwy nadobowiązkowe (Rn). Tak więc po przekształceniach wzór mnoŝnika bazy monetarnej prezentuje się następująco: Cu + Md m m =. Cu + Ro + Rn Poziom gotówki jest elementem wkładów (Md) określonym przez zapotrzebowanie na gotówkę (c) wyraŝającą się jako stosunek gotówki do zasobów pieniądza. Rezerwy banków komercyjnych są takŝe częścią wkładów (Md) z tym, Ŝe rezerwy obowiązkowe są określane przez stopę rezerw obowiązkowych banku centralnego (r), a rezerwy nadobowiązkowe przez stopę rezerw nadobowiązkowych (n) wyraŝającą się jako stosunek tych rezerw do zasobów pieniądza. cmd + Md c + 1 m m = =. cmd + rmd + nmd c + r + n Mając określony mnoŝnik bazy monetarnej moŝna wskazać determinanty podaŝy pieniądza oraz ustalić jaki wpływ na te determinanty posiada bank centralny. Przekształcenie podstawowego wzoru na mnoŝnik bazy monetarnej pozwoli uzyskać wzór na podaŝ pieniądza, a jego uściślenie zgodnie z powyŝszymi uwagami uwypukli jej determinanty. M1 m m = M1 = m m M0 M0 c + 1 M1 = m m M0 = M0 c + r + n 16 A. Krajewska, R. Milewski, dz. cyt., s

13 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa Z przedstawionego wzoru wynika, iŝ zaleŝność podaŝy pieniądza jest wprost proporcjonalna do bazy monetarnej oraz odwrotnie proporcjonalna do zapotrzebowania na gotówkę, stopy rezerw obowiązkowych i stopy rezerw nadobowiązkowych. Warto dłuŝej zastanowić się nad utrzymywaniem przez banki rezerw ponad wielkości wymagane przez bank centralny. Banki utrzymują te rezerwy na wypadek zwiększonego zapotrzebowania na gotówkę przez ludność. Jednak takie rezerwy pociągają za sobą utratę moŝliwych do osiągnięcia korzyści. Wielkość tych kosztów wyznacza stopa procentowa. Wraz z jej wzrostem koszty utrzymania rezerw rosną, czego skutkiem jest ich zmniejszanie przez banki. Wynika z tego, Ŝe jako determinantem podaŝy pieniądza moŝna posługiwać stopą procentową zamiast stopą rezerw nadobowiązkowych, która jest jej pochodną. Z wymienionych czynników determinujących podaŝ pieniądza pod pełną kontrolą banku centralnego znajduje się baza monetarna i stopa rezerw obowiązkowych. Takiej kontroli nie poddaje się ani stopa procentowa ani stopa zapotrzebowania na gotówkę. JednakŜe ostatnio wspomniana stopa zaleŝy w duŝej mierze od kultury pienięŝnej społeczeństwa, która jest względnie stała. Z badań amerykańskich wynika, Ŝe największy udział w kształtowaniu podaŝy pieniądza ma baza monetarna (65-100%) 17. Te stwierdzenia pozwalają wyciągnąć wniosek, iŝ bank centralny posiada znaczny wpływ na ilość pieniądza znajdującą się w obiegu Zadania i rola polityki pienięŝnej Przed polityką pienięŝną jako instrumentem polityki gospodarczej państwa za cel stawia się likwidację największych problemów gospodarczych. Do takich naleŝą bezrobocie sprowadzające dobrobyt poniŝej optymalnego poziomu i wywołujące problemy społeczne oraz inflacja, która komplikując rachunek ekonomiczny i podnosząc niepewność gospodarowania utrudnia wzrost gospodarczy. Realizacja tych celów, zwanych strategicznymi czy finalnymi, jest skomplikowana z kilku względów. Na cele te istnieje tylko pośredni wpływ poprzez wywoływanie u podmiotów gospodarczych określonych zachowań za pomocą impulsów pienięŝnych. Przebieg i skutek tych przyczynowo-skutkowych reakcji nie jest do końca 17 W. Hosek, F. Zahn, Monetary Theory, Polcy and the Financial Markets, McGraw-Hill Book Company, New York 1997, s. 78 [za:] A. Kaźmierczak, Podstawy polityki pienięŝnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s

14 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa jasny. Wymienione cele strategiczne zaleŝą nie tylko od polityki monetarnej, ale od całej polityki gospodarczej państwa. Problemy sprawia teŝ kwestia ich precyzyjności 18. Właśnie wyŝej wymienione względy powodują potrzebę określenia celów pośrednich, które by te problemy wyeliminowały, bądź minimalizowały. W związku z tym powinny one charakteryzować się pewnymi właściwościami takimi jak: reagowanie na instrumenty polityki pienięŝnej, korelację z celami strategicznymi polityki monetarnej, łatwe i szybkie osiąganie informacji o ich zachowaniu się 19. Praktyka pokazuje, Ŝe cele pośrednie polityki monetarnej związane są z: regulowaniem podaŝy pieniądza w obiegu, po to aby przeciwdziałać inflacji i zatorom płatniczym; ustaleniem stopy procentowej na poziomie zapewniającym odpowiednią alokację zasobów oraz wyborem między oszczędnościami i inwestycjami; zapewnieniem odpowiedniego poziomu rezerw walutowych i kursu walutowego 20. Realizacja celów pośrednich pociąga za sobą konieczność osiągania w codziennej działalności banku centralnego jeszcze bardziej szczegółowych wytycznych. Do tych celów operacyjnych zalicza się podaŝ bazy monetarnej i stopy procentowe na rynku międzybankowym. Systematyzując powyŝsze uwagi moŝna nakreślić następującą hierarchię celów polityki monetarnej: a) strategiczne: wzrost PKB, pełne zatrudnienie, stabilizacja cen; b) pośrednie: podaŝ pieniądza, poziom stóp procentowych, struktura stóp procentowych, kurs walutowy, Por. A. Kaźmierczak, Podstawy polityki pienięŝnej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s J. Borowiec, dz. cyt., s I. Czechowska, Bank centralny na rynku pienięŝnym, Absolwent, Łódź 1998, s

15 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa c) operacyjne: nominalny PKB; stopa procentowa na rynku międzybankowym, podaŝ bazy monetarnej. Trudno jest jednocześnie realizować takie cele jak wzrost PKB i pełne zatrudnienie oraz stabilizacja cen. Dlatego najczęściej dokonuje się wyboru jednego celu strategicznego. Decyzja ta jest często związana z rodzajem zaleŝności między rządem a bankiem centralnym. Banki centralne niezaleŝnie od rządu najczęściej mają określony cel w postaci stabilności cen. W przypadku gdy rząd wyznacza kierunki polityki pienięŝnej bank centralny staje się tylko jej wykonawcą, wspierając działania rządu niezaleŝnie od ich konsekwencji dla stabilności cen. Dzisiejsza teoria jak i praktyka wskazuje na to, Ŝe dominującym poglądem jest wskazanie stabilizacji cen jako celu głównego polityki pienięŝnej. Taki cel funkcjonuje na przykład dla strefy euro, gdzie głównym celem ESBC [Europejskiego Systemu Banków Centralnych przyd. autora] jest utrzymanie stabilności cen 21. Problemem staje się teŝ wybór celu pośredniego polityki pienięŝnej, gdyŝ tak samo jak w wypadku celów finalnych nie są one zmiennymi komplementarnymi. Jedno z podstawowych podejść, z którego skorzystał m.in. NBP, to analiza spodziewanych szoków w gospodarce. Polega ona na próbie ustalenia moŝliwych do wystąpienia zaburzeń w gospodarce jeśli chodzi o zagregowane popyt i podaŝ oraz zmiany na rynku pienięŝnym i określeniu najlepszych metod ich niwelowania. Tablica 4 prezentuje te zaleŝności. Tab. 4 Wybór celów pośrednich polityki pienięŝnej wg kryterium zaburzeń w gospodarce Rodzaj zaburzenia Cel pośredni Cel operacyjny Szoki popytowe szeroki agregat pienięŝny pieniądz rezerwowy, wolne rezerwy Przesunięcia w strukturze stopy procentowe stopy procentowe aktywów finansowych Zaburzenia w podaŝy agregat pienięŝny lub stopy stopy procentowe pieniądza Szoki podaŝowe procentowe agregat pienięŝny dla celu inflacyjnego stopy procentowe dla celu w postaci realnego PKB pieniądz rezerwowy, wolne rezerwy dla celu inflacyjnego stopy procentowe dla celu w postaci realnego PKB Źródło: P. Szpunar, Polityka pienięŝna. Cele i warunki skuteczności, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2000, s. 141, Tablica Traktat o Unii Europejskiej z dn. 7 II 1992 roku art. 105 ust

16 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa 2. Instrumenty polityki pienięŝnej 2.1. Podział i charakter instrumentów polityki pienięŝnej Poprzednio stwierdzono, Ŝe cele polityki pienięŝnej powinny reagować na jej instrumenty. Z definicji polityki pienięŝnej wynika, Ŝe dotyczy ona kwestii kształtowania podaŝy pieniądza. Wiedząc, Ŝe podmiotem prowadzącym politykę pienięŝną jest bank centralny instrumenty polityki pienięŝnej moŝna określić jako środki będące w dyspozycji banku centralnego pozwalające kontrolować podaŝ pieniądza. Banki centralne dysponują całym zestawem instrumentów polityki pienięŝnej. Najbardziej rozpowszechnioną klasyfikację instrumentów tworzy się poprzez dokonanie ich podziału ze względu na sposób oddziaływania banku centralnego. W ten sposób otrzymuje się trzy grupy instrumentów: instrumenty rynkowe (pośrednie), instrumenty administracyjne (bezpośrednie), instrumenty perswazyjne 22. Stosując instrumenty rynkowe (tzw. sterowania pośredniego) bank centralny oddziałuje na pozostałe banki poprzez swój udział na rynku międzybankowym jako kontrahent. Do tego rodzaju instrumentów naleŝą: polityka otwartego rynku, polityka kredytu refinansowego oraz polityka kursowa 23. Ich skuteczność zaleŝy od efektywności rynku finansowego, a więc aby stosować instrumenty sterowania pośredniego rynek finansowy musi być w pełni rozwinięty. Instrumenty rynkowe polityki pienięŝnej są dziś głównymi narzędziami wykorzystywanymi przez banki centralne. W przypadku stosowania instrumentów administracyjnych (tzw. sterowania bezpośredniego) bank centralny wstępuje jako instytucja nadrzędna w stosunku do banków komercyjnych, stosując wobec nich nakazy i zakazy. WyraŜa się to głównie w ustalaniu stopy rezerw obowiązkowych, stosowaniu limitów kredytowych, kontroli stóp procentowych, terytorialnym lub sektorowym ograniczeniu działalności, wytycznymi co do jakości produktów bankowych 24. Istotną zaletą tego rodzaju instrumentów jest ich wysoka precyzyjność w osiąganiu określonego poziomu agregatu pienięŝnego bądź wysokości stóp procentowych. Z drugiej jednak strony ta skuteczność odnosi się tylko do okresu krótkiego, a niepoŝądane efekty ich uŝycia m.in. ograniczenie konkurencji na rynku I. Czechowska, dz. cyt., s. 55 TamŜe., s

17 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa a co za tym idzie i jego efektywności, czy patologie w postaci handlu limitami kredytowymi ograniczają wykorzystanie tych instrumentów. Głównie stosuje się je w przypadkach przejściowych zakłóceń w funkcjonowaniu rynku, nieskuteczności instrumentów pośrednich, bądź gdy rynek finansowy jest słabo rozwinięty 25. Bank centralny moŝe takŝe oddziaływać na rynek finansowy poprzez perswazję. Publiczne wypowiedzi prezesa banku centralnego czy określanie nastawienia w polityce pienięŝnej sugerują poŝądane przez bank centralny kierunki działań banków komercyjnych. W tym przypadku banki komercyjne nie są zobligowane do realizacji wytycznych banku centralnego, lecz z uwagi na chęć zachowania dobrych stosunków z bankiem centralnym stosują się one do nich. Skuteczność tego rodzaju podejścia zaleŝy od ilości banków jaka działa na rynku, im większa ilość banków tym skuteczność perswazji mniejsza. NajwaŜniejszymi dziś narzędziami, które wykorzystywane są przez władze monetarne do kontroli podaŝy pieniądza to: polityka rezerw obowiązkowych, polityka kredytu refinansowego i polityka otwartego rynku Polityka rezerw obowiązkowych Polityka rezerw obowiązkowych polega na ustaleniu przez bank centralny stopy rezerw obowiązkowych czyli minimalnego stosunku obowiązkowo utrzymywanej przez bank komercyjny rezerwy w banku centralnym do ogółu wkładów od instytucji niebankowych zgromadzonych w tym banku. Stopa rezerw obowiązkowych ma dwa cele: zabezpieczenie wypłacalności banków komercyjnych oraz kontrolowanie podaŝy pieniądza w gospodarce. Pierwszy z nich ma dziś marginalne znaczenie ze względu na to, Ŝe banki komercyjne są obecnie potęŝnymi instytucjami finansowymi co minimalizuje prawdopodobieństwo niewypłacalności, a ponadto posiadają one moŝliwość uzyskania pomocy od banku centralnego 27. Rezerwa obowiązkowa wpływa na podaŝ pieniądza poprzez kształtowanie wielkości aktywów moŝliwych do wykorzystania przez banki komercyjne na kredyty (opis mechanizmu kreacji podaŝy pieniądza przez banki i wpływu na nią stopy rezerw TamŜe, s P. Szpunar, Polityka pienięŝna. Cele i warunki skuteczności, Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne, Warszawa 2000, s. 60. A. Krajewska, R. Milewski, dz. cyt., s A. Kaźmierczak, dz. cyt., s

18 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa obowiązkowych w pkt. 1.2.). Zadanie to jest tak istotne ze względu na swoje ogólnogospodarcze skutki. Konsekwencjami podwyŝszenia stopy rezerw obowiązkowych są: ograniczenie kreacji kredytów przez banki, wzrost kosztu kredytu, obniŝenie potencjalnych zysków banków komercyjnych, wzrost presji na ściągnięcie wierzytelności od dłuŝników, chęć sprzedaŝy papierów wartościowych przez banki. ObniŜenie stopy rezerw obowiązkowych determinuje odwrotne skutki. NajwaŜniejsze implikacje są efektem zmian rozmiarów kreacji kredytów i zmian kosztu kredytu. Wahania tych wielkości poprzez swój wpływ na dopływ pieniądza do gospodarki, a co za tym idzie wydatki inwestycyjne i konsumpcyjne oddziaływają na aktywność gospodarczą 28. Stopa rezerw obowiązkowych moŝe być zróŝnicowana w stosunku do poszczególnych wkładów. Wielkość stopy moŝe zaleŝeć m.in. od: terminu zobowiązania, na ogół im odleglejszy termin wymagalności tym mniejsza stopa rezerw obowiązkowych; wielkości wkładu, na ogół im większy wkład tym większa stopa rezerw obowiązkowych; charakteru właściciela wkładu, czy jest to osoba fizyczna czy prawna 29. Z uwagi na to, Ŝe nawet niewielka zmiana wysokości stopy rezerw obowiązkowych wywołuje duŝe wahania wielkości rezerw banków komercyjnych, a więc i podaŝy pieniądza instrument ten musi mieć charakter długofalowy. Banki komercyjne zatem są informowane o zmianach stopy rezerw obowiązkowych z duŝym wyprzedzeniem, aby móc się do nich dostosować. Ta zaleŝność moŝe być wykorzystana w przypadku, gdy gospodarka jest poddawana duŝym przepływom krótkoterminowych kapitałów zagranicznych. Zmiany stopy rezerw obowiązkowych mogą nie dopuścić do ewentualnych zmiany płynności systemu bankowego 30. Skuteczność polityki rezerw obowiązkowych jest róŝna w zaleŝności od tego czy wielkość stóp jest zmniejszana czy podwyŝszana. Banki zawsze muszą się zastosować do nakazu podwyŝszenia wielkości rezerw obowiązkowych. W przypadku zmniejszenia A. Krajewska, R. Milewski, dz. cyt., s W.L. Jaworski, dz. cyt., s A. Kaźmierczak, dz. cyt., s

19 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa rezerw obowiązkowych, banki mogą z róŝnych względów utrzymywać ponad obowiązkowe rezerwy, przez co skuteczność tego instrumentu jest mniejsza 31. Zaletą polityki rezerw obowiązkowych jest niski wpływ na stopy procentowe w przypadku zastosowania tego instrumentu. Posiada on teŝ pewne wady, np. oddziałuje na wszystkie banki w jednakowym stopniu niezaleŝnie od tego jak wysoką płynnością się one charakteryzują. Na ogół rezerwy obowiązkowe nie są oprocentowane, przez co banki komercyjne ponoszą koszty Polityka otwartego rynku Polityka otwartego rynku polega na prowadzeniu operacji otwartego rynku czyli zakupie, bądź sprzedaŝy przez bank centralny papierów wartościowych. Kontrahentami banku centralnego w tym wypadku mogą być zarówno banki jak i inne instytucje finansowe, przedsiębiorstwa czy osoby fizyczne. Transakcjom kupna sprzedaŝy w ramach tego instrumentu podlegają dopuszczone przez bank centralny papiery wartościowe. Najczęściej są to państwowe papiery wartościowe takie jak: bony skarbowe, obligacje państwowe, czasami honoruje się takŝe prywatne papiery wartościowe (obligacje przedsiębiorstw, weksle) 32. Operacje otwartego rynku regulują podaŝ pieniądza. Mechanizm ich działania w przypadku sprzedaŝy przez bank centralny papierów wartościowych sprowadza się do ograniczenia rezerw gotówkowych banków i zmniejszenia moŝliwości kreacji kredytów przez baki komercyjne, a co za tym idzie zmniejszenia podaŝy pieniądza. Przy transakcjach kupna jest odwrotnie. Następuje zwiększenie rezerw i zwiększenie kreacji kredytów. Operacje otwartego rynku kształtują więc bazę monetarną, która jak zauwaŝono w pkt pracy ma zasadniczy wpływ na podaŝ pieniądza. Jak stwierdzono wcześniej nie ma tu znaczenia podmiot wchodzący w transakcje z bankiem centralnym, poniewaŝ zarówno obywatele jak i przedsiębiorcy swoje rozliczenia będą prowadzić poprzez rachunki bankowe. Za pomocą operacji otwartego rynku bank centralny moŝe teŝ wpływać na stopy procentowe na rynku międzybankowym, co ma swoje reperkusje w postaci zmian podaŝy pieniądza. Bank centralny oferując do sprzedaŝy duŝą ilość papierów wartościowych doprowadza na rynku do zmniejszenia się ilość rezerw, a w rezultacie (zgodnie z teorią popytu i podaŝy) podniesienia stopy procentowej. Odwrotna sytuacja następuje 31 J. Borowiec, dz. cyt., s

20 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa w przypadku gdy bank centralny skupuje duŝą ilość papierów wartościowych. Fakt, Ŝe banki komercyjne dokonując wyboru gdzie skierować swoje rezerwy w akcję kredytową czy zakup papierów wartościowych kierując się korzystniejszą dla siebie stopą procentową daje moŝliwość takŝe pośredniego wpływania na podaŝ pieniądza operacjami otwartego rynku 33. Stroną inicjującą wykorzystanie tego instrumentu polityki pienięŝnej jest bank centralny, gdyŝ to on decyduje kiedy dokonać transakcji. Określenie rozmiarów tychŝe transakcji takŝe pozostaje w gestii banku centralnego, dzięki czemu moŝe on z góry określić podaŝ pieniądza. Kolejną zaletą operacji otwartego rynku jest fakt, Ŝe dokonują się one w sposób ciągły, a więc wpływają na gospodarkę w sposób płynny. Dzięki tym cechom operacje otwartego rynku są wykorzystywane do bieŝących interwencji na rynku, celem niwelowania niekorzystnych tendencji czy błędów w polityce pienięŝnej 34. Operacje otwartego rynku jak widać są precyzyjnym, elastycznym i skutecznym instrumentem kształtowania podaŝy pieniądza. Dzięki temu stały się popularnym narzędziem polityki pienięŝnej w tych krajach, gdzie istnieje dostatecznie rozwinięty rynek papierów wartościowych, pozwalający na ich skuteczne wykorzystywanie Polityka kredytu refinansowego Polityka kredytu refinansowego to udzielanie kredytów bankom komercyjnym przez bank centralny. Istnieją dwie podstawowe formy refinansowania: redyskonto weksli oraz kredyt lombardowy. Redyskonto weksla polega na zakupie przez bank centralny weksli zdyskontowanych przez banki komercyjne po cenie niŝszej od ich kwoty nominalnej. Kwota ta ustalana jest przez stopę redyskontową. Wielkość stopy redyskontowej jest więc ceną jaką bank komercyjny płaci za otrzymane środki. Podniesienie stopy redyskontowej przez bank centralny powoduje zmniejszenie ilości redyskontowanych weksli, przez co banki komercyjne posiadają mniejsze zasoby na akcję kredytową. Odwrotne zaleŝności pojawiają się w przypadku obniŝenia stopy redyskontowej. Redyskonto weksli jako narzędzie kontroli podaŝy pieniądza ma ograniczoną skuteczność. Wynika to z kilku przyczyn. Banki są instytucjami w wysokim stopniu niezaleŝnymi finansowo od banku centralnego i nie muszą się wspomagać pieniądzem Z. Fedorowicz, Polityka pienięŝna, Poltext, Warszawa 1998, s. 23. A. Kaźmierczak, dz. cyt., s. 99. TamŜe, s

21 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa centralnym. W wypadku redyskonta stroną inicjującą są banki komercyjne, które podejmują decyzje o sprzedaŝy weksli i to ich potrzeby będą kształtować wielkość podaŝy pieniądza. W dodatku stopa redyskonta nie moŝe być zmieniana zbyt często, aby nie powodować spadku zaufania do niej na rynku międzybankowym. Działanie stopy redyskontowej osłabiają takŝe międzynarodowe przepływy kapitałów. Stopa redyskontowa wpływa na stopę procentową na rynkach finansowych, co w wypadku podniesienia stopy przyciąga krótkoterminowy kapitał zagraniczny zasilając system bankowy wbrew intencjom banku centralnego. Natomiast jeŝeli bank centralny obniŝy stopę chcąc zwiększyć ilość rezerw na kreację kredytową kapitał zagraniczny ucieka z rynku 35. Z tych uwag wynika, Ŝe skuteczność stopy redyskontowej zaleŝy od stopnia płynności banków komercyjnych. Zmiany stopy redyskontowej mają zatem raczej zadania informacyjne. Pokazują one intencje władz monetarnych, które banki komercyjne mogą brać pod uwagę przy podejmowaniu decyzji. Narzędziami, które mogą wzmocnić i precyzować działanie redyskonta są kontyngenty redyskonta i wymagania jakościowe dotyczące weksli. Określając kontyngent bank centralny ustala jaką ilość pieniądza przekaŝe bankom na zasadzie redyskonta. Kontyngenty podlegają takŝe podziałowi na poszczególne banki, dzięki czemu moŝna preferować jedne banki w stosunku do drugich. Jakościowe wymagania co do weksli mogą dotyczyć terminu wykupu, wypłacalności wystawców, charakteru weksla. MoŜna w ten sposób promować banki wspierające priorytetowe przedsięwzięcia z punktu widzenia gospodarki czy te które uwzględniają w swych decyzjach kierunki wskazane przez bank centralny instrumentami perswazji 36. Kredyt lombardowy jest natomiast udzielany bankom komercyjnym pod zastaw papierów wartościowych, w celu przezwycięŝenia przez banki braku płynności. Dotyczy on bardzo krótkich terminów. Właśnie długość terminów powoduje Ŝe mimo wyŝszej stopy kredytu lombardowego w porównaniu do stopy redyskontowej czy stopy procentowej na rynku jest on bardziej opłacany dla banków 37. Kredyt lombardowy słuŝy zatem do stabilizacji sytemu pienięŝnego TamŜe, s A. Krajewska, R. Milewski, dz. cyt., s Z. Fedorowicz, dz. cyt., s

22 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa 2.5. Inne instrumenty polityki monetarnej Poza głównie wykorzystywanymi dziś instrumentami polityki pienięŝnej banki centralne incydentalnie sięgają po bardziej bezpośrednie metody. Licząc się nawet z zniekształceniem reguł rynku władza monetarna decyduje się na nie, aby zwiększyć skuteczność swej polityki. Ingerencja taka jest dokonywana w wyjątkowych okolicznościach: wysokiej inflacji, kryzysów walutowych, spekulacyjnych gier kapitałów zagranicznych. Interwencja na rynku walutowo-dewizowym sprowadza się do zakupu bądź sprzedaŝy na rynku walut obcych. Bank centralny skupuje waluty obce w razie gdy uznaje Ŝe ich kurs jest zbyt niski, a sprzedaje kiedy chce ich obniŝenia. Przy oddziaływaniu na kurs walutowy bank centralny korzysta ze swoich rezerw dewizowych. Oprócz oczywistego wpływu takich interwencji na kształtowanie się bilansu płatniczego (spadek kursu krajowej waluty wspomaga eksport, a negatywnie wpływa na import, wzrost kursu powoduje odwrotne efekty) oddziałuje na podaŝ pieniądza. Skupując waluty bank centralny dostarcza bankom komercyjnym zasobów pieniądza 38. Limitem kredytowym bank centralny ogranicza moŝliwość akcji kredytowej bankom komercyjnym. Ten administracyjny instrument przyjmuje najczęściej postać wskaźników o charakterze procentowym określających maksymalny poziom wzrostu wartości udzielonych kredytów w danym okresie. Przy stosowaniu tego niezwykle skutecznego narzędzia naleŝy się liczyć z kilkoma niedogodnościami. Limity zakłócają konkurencję między bankami, w uprzywilejowanej sytuacji stawiają duŝe przedsiębiorstwa, które są bardziej niezaleŝne finansowo oraz utrudniają powstawanie nowych firm 39. Instrumenty polityki pienięŝnej nie są przez banki centralne stosowane jednostkowo. Zazwyczaj, gdy władze monetarne dąŝą do określonego celu korzystają z całego wachlarza dostępnych im narzędzi. Chcąc zmniejszyć podaŝ pieniądza obniŝa się płynność banków, prowadząc politykę restrykcyjną, która polega na: zwiększeniu stopy rezerw obowiązkowych, sprzedaŝy papierów wartościowych, zwiększeniu stopy redyskontowej i stopy kredytu lombardowego TamŜe, s. 26. J. Borowiec, dz. cyt., s

23 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa Działania te prowadzą do obniŝenia aktywności gospodarczej. Gdy bank centralny za cel stawia sobie podwyŝszenie podaŝy pieniądza prowadzi wtedy ekspansywną politykę pienięŝną w postaci: zmniejszania stopy rezerw obowiązkowych, skupu papierów wartościowych, zmniejszania stopy redyskontowej i stopy kredytu lombardowego. Działania te pobudzają aktywność gospodarczą Makroekonomiczne skutki polityki pienięŝnej (model IS-LM) 3.1. Istota i załoŝenia modelu Bank centralny prowadząc politykę pienięŝną oddziałuje na podaŝ pieniądza, która staje się impulsem do zmian takich wartości jak stopa procentowa, kurs walutowy, ale takŝe dla wartości realnych: inwestycji, konsumpcji, dochodu narodowego. Te zaleŝności prezentuje jeden z modeli ekonomicznych. Ukazuje on równieŝ wzajemne powiązania między dwiema gałęziami polityki gospodarczej państwa, a mianowicie polityką pienięŝną i polityką fiskalną. Ten makroekonomiczny model to model IS-LM. Model IS-LM dokonuje analizy przyjmując w formie zmiennych egzogenicznych podaŝ pieniądza i wydatki rządowe, natomiast zmiennymi endogenicznymi są: dochód, konsumpcja, inwestycje, eksport netto, stopa procentowa oraz poziom cen. W związku z tym, Ŝe model jest analizą krótkookresową poziom cen jest w nim niezmienny, a funkcje będą przyjmować postać liniową 41. W modelu IS-LM rynki towarowy i pienięŝny powiązane są ze sobą za pomocą stopy procentowej. Kształtująca się na rynku pienięŝnym stopa procentowa wpływa na popyt na rynku towarowym wyznaczając poziom dochodu narodowego, który z kolei oddziałuje na rynku pienięŝnym na stopę procentową 42. Krzywe w modelu przedstawiają sytuację równowagi na rynkach. Krzywa IS (od ang. investments-inwestycje, savings-oszczędności) na rynku towarowym, a krzywa LM (od ang. liguity-płynność, money-pieniądz) na rynku pienięŝnym W.L. Jaworski, dz. cyt., s. 62. R. E. Hall, J. B Taylor, Makroekonomia. Teoria, funkcjonowanie i polityka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s E. Kwiatkowski, Model IS-LM. Podsumowanie polityki ekonomicznej [w:] Podstawy ekonomii pod red. R. Milewskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s

24 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa Dla określenia skuteczności polityki pienięŝnej w modelu IS-LM zasadnicze znaczenie ma nachylenie krzywych IS i LM. Determinanty tej kwestii zostaną ukazane podczas konstrukcji krzywych IS i LM Równowaga na rynku towarowym (krzywa IS) Równowaga rynku towarowego sprowadza się do równości między ilością dóbr jaką nabywcy chcą nabyć, a ilością jaką ich dostawcy chcą sprzedać. Teoria ekonomii formułuje określone warunki, aby taka sytuacja mogła zaistnieć. Przyjmują one róŝną postać w zaleŝności od stopnia przybliŝenia rzeczywistości gospodarczej w modelu ekonomicznym. Dla gospodarki otwartej z udziałem państwa ten warunek prezentuje się następująco: Y = C+I+G+X gdzie: Y dochód narodowy, C wydatki konsumpcyjne, I planowane inwestycje, G wydatki rządowe, X eksport netto 43. Wydatki konsumpcyjne, w myśl teorii ekonomii, stanowiące część dochodu do dyspozycji są rosnącą funkcją rozporządzalnego dochodu (dochodu pomniejszonego o podatki) powiększoną o pewną stałą wielkość niezaleŝną od poziomu dochodu do dyspozycji 44. Daje się to łatwo wytłumaczyć, gdyŝ ludzie zawsze dokonują pewnych zakupów, choćby na podstawowe potrzeby jak jedzenie czy czynsz nawet gdy nie otrzymują dochodu. Pokrycie tych wydatków następuje poprzez zadłuŝenie bądź zmniejszenie oszczędności. Wzrost dochodu daje natomiast moŝliwość większych wydatków. Algebraiczne te zaleŝności moŝna zapisać następująco: C = C a +k sk (1-t)Y gdzie: C a konsumpcja autonomiczna, k sk krańcowa skłonność do konsumpcji, t stopa opodatkowania. W ekonomii przyjmuje się, Ŝe planowane inwestycje są malejącą funkcją stopy procentowej. Taki związek tłumaczy się tym, Ŝe wysoka stopa procentowa oznacza drogi kredyt, a więc zmniejszają się zasoby na inwestycje, a z drugiej strony wysoka stopa zachęca do lokowania swych zasobów nie w inwestycjach, a w bankowych depozytach E. Kwiatkowski, Determinanty dochodu narodowego. Analiza krótkookresowa [w:] Podstawy ekonomii pod red. R. Milewskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s R. E. Hall, J. B Taylor, dz. cyt., s

25 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa NiezaleŜnie jednak od stopy procentowej w gospodarce zawsze dokonuje się pewnych inwestycji 45. Algebraiczny zapis tych zaleŝności przedstawiony jest poniŝej: I = I a -w i r gdzie: I a inwestycje autonomiczne, w i wskaźnik wraŝliwości inwestycji na zmiany stopy procentowej. Wielkość eksportu netto uzaleŝnia się od dwóch wielkości: dochodu narodowego i stopy procentowej. W obydwu przypadkach jest to zaleŝność ujemna. Gdy wzrastają dochody społeczeństwa wzrastają zarówno zakupy krajowe jak i zagraniczne, a więc eksport netto będący róŝnicą między eksportem i importem zmniejsza się. WyŜsza stopa procentowa zaś przyciąga do kraju kapitał zagraniczny co w efekcie pociąga za sobą aprecjację waluty krajowej. Oznacza to, Ŝe towary importowane stały się dla relatywnie tańsze, zaś opłacalność eksportu spadła 46. W gospodarkach otwartych następuje zawsze jakaś wymiana towarowa z zagranicą niezaleŝna od dochodu i stopy procentowej. MoŜna to wyrazić za pomocą matematycznego wzoru w następujący sposób: X = X a -k si Y-w x r gdzie: X a eksport autonomiczny, k si krańcowa skłonność do importu, w x wraŝliwość importu na zmiany stopy procentowej. Wydatki rządowe zgodnie z załoŝeniem modelu kształtują się poza nim w związku z czym są wartością daną (G = G 0 ). Po podstawieniu do wzoru równowagi towarowej powyŝszych algebraicznych zapisów i ich uproszczeniu otrzymuje się wzór na krzywą równowagi towarowej (wzór na krzywą IS) postaci: 1 Y = [Ca + Ia + G0 + Xa (wi + w x )r] 1 k (1+ t) + k. sk si Ze względu na to, Ŝe występują tu dwie zmienne endogeniczne rozwiązanie jednoznaczne nie występuje, lecz tworzy zestaw róŝnych kombinacji dochodu i stopy procentowej dla których następuje równowaga na rynku towarowym. Graficznym tego wyrazem jest krzywa IS Kwiatkowski, Model IS-LM..., s R. E. Hall, J. B Taylor, dz. cyt., s

26 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa Rys. 1 Krzywa równowagi na rynku towarowym krzywa IS stopa procentowa (r) krzywa IS dochód narodowy (Y) Źródło: Opracowanie własne na podstawie E. Kwiatkowski, Model IS-LM. Podsumowanie polityki ekonomicznej [w] Podstawy ekonomii pod red. R. Milewskiego, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 616, rys Stan równowagi jest reprezentowany tylko przez krzywą IS. Wszystkie punkty które znalazłyby się nad krzywą odzwierciedlałyby nadwyŝkę podaŝy dóbr nad popytem, zaś te które leŝałyby pod krzywą nadwyŝkę popytu nad podaŝą na rynku towarowym. Krzywa IS jest opadająca (świadczy o tym równieŝ znak minus przed zmienną r we wzorze na krzywą IS) co oznacza, Ŝe niŝszym wielkościom stopy procentowej odpowiadają wyŝsze poziomy dochodu narodowego. Do takiej sytuacji dochodzi poniewaŝ niŝszej stopie procentowej odpowiada wyŝszy poziom inwestycji i eksportu netto dając w sposób mnoŝnikowy większy dochód narodowy (rys. 2). Siła zmian dochodu przy danej zmianie stopy procentowej jest określana przez nachylenie krzywej, które moŝna wyznaczyć przez zróŝniczkowanie równania krzywej IS względem stopy procentowej 47. Dla wyprowadzonego wzoru otrzymuje się wyraŝenie: dy dr w + w i x = = (wi + w x ). 1 ksk (1+ t) + ksi 1 ksk (1+ t) + ksi Jak widać nachylenie zaleŝy od wraŝliwości inwestycji (w i ) i eksportu netto (w x ) na zmiany stopy procentowej oraz mnoŝnika, który kształtuje się pod wpływem krańcowych stóp do konsumpcji (k sk ) i importu (k si ) oraz stopy opodatkowania (t). Krzywa IS jest bardziej płaska im większe są współczynniki: w i, w x, k sk oraz im mniejsze są k si i t. Mniejsze nachylenie krzywej IS powoduje silniejsze zmiany dochodu narodowego na skutek danej zmiany stopy procentowej E. Kwiatkowski, Model IS-LM..., dz. cyt., s

27 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa Rys. 2 Graficzne wyprowadzenie krzywej IS wydatki (AD) AD 1 AD 2 stopa procentowa (r) r 2 r 1 1 Y 2 3 linia 45 o (Y=AD) Y 1 2 AD(r 1 ) AD(r 2 ) dochód narodowy (Y) krzywa IS Górny wykres (tzw. krzyŝ keynesowski) pokazuje poziom dochodu narodowego w stanie równowagi. Na dolnej części wyznaczona jest krzywa IS. Proces ten przebiega następująco, wzrost stopy procentowej z r 1 do r 2 zmniejsza poziom inwestycji i eksportu netto ujemnie skorelowanych ze stopą procentową. Skutkiem tego jest zmniejszenie się zagregowanych wydatków z AD(r 1 ) do AD(r 2 ). To zmniejszenie wydatków ma swoje reperkusje w postaci mnoŝnikowego spadku dochodu narodowego z Y 1 do Y 2. Po połączeniu punktów obrazujących kombinacje stopy procentowej i dochodu narodowego, przy których istnieje równowaga na rynku dóbr i usług otrzymano krzywą IS. Y 2 Y 1 dochód narodowy (Y) Źródło: Opracowanie własne na podstawie R. E. Hall, J. B Taylor, Makroekonomia. Teoria, funkcjonowanie i polityka, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1995, s. 168, rys PołoŜenie krzywej w układzie równieŝ ma doniosłe znaczenie, gdyŝ krzywa wysunięta bardziej w prawo oznacza większy dochód narodowy przy tej samej stopie procentowej. Analiza wzoru krzywej IS doprowadza do wniosku, Ŝe jej połoŝenie implikowane jest przez sumę wydatków autonomicznych i wydatków rządowych. Wzrost wydatków powiększa dochód, a więc przesuwa krzywą w prawą stronę Równowaga na rynku pienięŝnym (krzywa LM) Stan równowagi na rynku pienięŝnym oznacza, Ŝe realny popyt na pieniądz odpowiada realnej podaŝy pieniądza. Realna podaŝ i popyt na pieniądz to wartości nominale podzielone przez ogólny poziom cen, czyli ilość dóbr którą moŝna nabyć za ten pieniądz E. Kwiatkowski, Model IS-LM..., dz. cyt., s

28 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa Popyt na pieniądz dzielony jest w teorii ekonomii na dwie części. Jedna z nich zwana popytem transakcyjnym składa z motywu transakcyjnego i motywu ostroŝnościowego, a druga (popyt spekulacyjny) z motywu spekulacyjny. Motyw transakcyjny wiąŝe się z koniecznością dokonywania zakupów na które potrzebna jest określona ilość pieniądza. Motyw ostroŝnościowy odnosi się do przetrzymywania pieniądza na wypadek nieoczekiwanych zakupów czy niespodziewanego ograniczenia dochodu. Motyw spekulacyjny dotyczy pieniądza przetrzymywanego w celu dokonywania zakupów innych aktywów w zaleŝności od kształtowania się ich kursów i cen 49. Motyw transakcyjny i ostroŝnościwy rozpatrywane są razem, gdyŝ są to rosnące funkcje dochodu w przeciwieństwie do motywu spekulacyjnego będącego malejącą funkcją stopy procentowej. Łatwo to wytłumaczyć, gdyŝ wraz ze wzrostem naszego dochodu jesteśmy w stanie nabywać więcej dóbr, a stopa procentowa jest wynagrodzeniem za ryzyko ponoszone w związku z inwestowaniem w aktywa i stanowi koszt trzymania pieniądza w gotówce. Algebraiczny zapis tych zaleŝności prezentuje się następująco: L = L t +L sa =w y Y+L sa -w s r gdzie L popyt na pieniądz, L t popyt transakcyjny, L s popyt spekulacyjny, w y wraŝliwość popytu transakcyjnego na zmiany poziomu dochodu, w s wraŝliwość popytu spekulacyjnego na zmiany stopy procentowej, L sa autonomiczna część popytu spekulacyjnego 50. PodaŜ pieniądza, jak juŝ zauwaŝono w pracy, to ilość pieniądza wprowadzona do obiegu. Dla modelu podaŝ jest elementem danym z zewnątrz (M = M 0 ). Wartość realna natomiast jest ilorazem wartości nominalnej i ogólnego poziomu cen, który w modelu jest stały (P = P 0 ). Przy tych załoŝeniach warunek równowagi rynku pienięŝnego prezentuje się następująco: M P = w Y + L w r, 0 y sa 0 co po przekształceniu daje wzór na krzywą równowagi rynku pienięŝnego (wzór na krzywą LM) postaci: 1 M0 Y = (wsr + Lsa ). w P y 0 s R. Domaszewicz, Finanse w gospodarce rynkowej, Akademia Ekonomiczna w Krakowie, Kraków 1995, s E. Kwiatkowski, Model IS-LM..., dz. cyt., s

29 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa Tak samo jak w przypadku wzoru równowagi na rynku towarowym występują w nim dwie zmienne endogeniczne. W związku z tym rozwiązanie jednoznaczne nie występuje, lecz tworzy zestaw róŝnych kombinacji dochodu i stopy procentowej dla których następuje równowaga na rynku pienięŝnym. Graficznym tego wyrazem jest krzywa LM. Rys. 3 Krzywa równowagi na rynku pienięŝnym krzywa LM stopa procentowa (r) krzywa LM dochód narodowy Y Źródło: Opracowanie własne na podstawie E. Kwiatkowski, Model IS-LM..., dz. cyt., s. 626, rys Stan równowagi jest reprezentowany tylko przez krzywą LM. Wszystkie punkty które znalazłyby się nad krzywą odzwierciedlałyby nadwyŝkę podaŝy pieniądza nad popytem, zaś te które leŝałyby pod krzywą nadwyŝkę popytu nad podaŝą na rynku pienięŝnym. Krzywa LM unosi się (świadczy o tym równieŝ znak plus przed zmienną r we wzorze na krzywą LM) co oznacza, Ŝe wyŝszym wielkościom stopy procentowej odpowiadają wyŝsze poziomy dochodu narodowego. Sytuacja spowodowana jest faktem, Ŝe wyŝszej stopie procentowej odpowiada niŝszy poziom popytu spekulacyjnego przy ciągle stałej wielkości podaŝy pieniądza. Aby spełnić warunek równości podaŝy i popytu musi wzrosnąć dochód z którego wzrostem zwiększy się popyt transakcyjny (rys. 4) 51. Jak duŝa jest zmiana dochodu przy danej zmianie stopy procentowej zaleŝy od nachylenia krzywej, które moŝna wyznaczyć przez zróŝniczkowanie równania krzywej LM względem stopy procentowej. Dla wyprowadzonego wcześniej wzoru wygląda to następująco: dy w = s. dr w Y PowyŜszy iloraz pokazuje, Ŝe nachylenie krzywej LM jest uzaleŝnione od wskaźników wraŝliwości popytu na zmiany dochodu i stopy procentowej. Im większa jest 51 R. E. Hall, J. B Taylor, dz. cyt., s

30 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa wraŝliwość zmian popytu na pieniądz na wahania stopy procentowej tym krzywa jest bardziej płaska. Odwrotna zaleŝność zachodzi w wypadku wraŝliwości na zmiany dochodu. Mniejsze nachylenie krzywej LM powoduje silniejsze zmiany dochodu narodowego na skutek danej zmiany stopy procentowej. stopa procentowa (r) r 2 3 Rys. 4 Graficzne wyprowadzenie krzywej LM podaŝ pieniądza (M 0 /P 0 ) stopa procentowa (r) krzywa LM r 1 2 L(Y 2 ) L(Y 1 ) zasób pieniądza (M) Wykres po lewej stronie pokazuje równowagę na rynku pienięŝnym zgodnie z załoŝeniami modelu (stała podaŝ pieniądza i ujemny związek popytu na pieniądz ze stopą procentową). Po prawej stronie następuje wyznaczenie krzywej IS. Na skutek zwiększenia dochodu z Y 1 do Y 2 wzrostowi ulega realny popyt na pieniądz z L(Y 1 ) do L(Y 2 ), co ma następnie swoje skutki w postaci podniesienia stopy procentowej z r 1 do r 2. Połączenie punktów opisujących kombinacje dochodu i stopy procentowej, przy których zachodzi równowaga na rynku pienięŝnym daje krzywą LM. Źródło: Opracowanie własne na podstawie R. E. Hall, J. B Taylor, dz. cyt., s. 196, rys PołoŜenie krzywej w układzie decyduje o tym przy jakiej stopie procentowej osiągany jest dany dochód narodowy. Ze wzoru na krzywą LM wynika, Ŝe jej połoŝenie determinowane jest przez autonomiczny popyt na pieniądz oraz realną podaŝ pieniądza. Z uwagi na załoŝenie stałych cen drugi z elementów moŝe być zastąpiony przez nominalną podaŝ pieniądza. Zarówno wzrost autonomicznego popytu, jak i wzrost podaŝy pieniądza doprowadzi do wzrostu dochodu i przesunie krzywą w prawą stronę Efekty polityki monetarnej Y 1 Y 2 dochód narodowy (Y) Z uwagi na fakt, Ŝe obie zmienne wyraŝają zaleŝność stopy procentowej i dochodu narodowego moŝna je umieścić razem na jednym wykresie. Wykres będzie prezentował w punkcie przecięcia krzywych stan ogólnej równowagi gospodarczej, (pkt. E na rys. 5) wskazując dla niej poziom dochodu narodowego i stopy procentowej. 1 30

31 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa Rys. 5 Stan równowagi w gospodarce stopa procentowa (r) r E E krzywa LM krzywa IS Y E dochód narodowy (Y) Źródło: Opracowanie własne na podstawie E. Kwiatkowski, Model IS-LM..., dz. cyt., s. 631, rys Model IS-LM jest wygodnym sposobem demonstracji skutków polityki pienięŝnej. Wzrost podaŝy pieniądza, w przypadku prowadzenia przez władze monetarne polityki ekspansywnej, powoduje nadwyŝkę podaŝy nad popytem na rynku pienięŝnym, co prowadzi do obniŝenia stopy procentowej 52. Ta obniŝka natomiast jest impulsem do wzrostu ujemnie skorelowanych ze stopą procentową inwestycji i eksportu netto, a więc takŝe i dochodu narodowego (zgodnie z równaniem Y=C+I+G+X). W przypadku prowadzenia polityki restrykcyjnej zachodzą odwrotne zaleŝności charakteryzujące się jednak taką samą siłą jak w przypadku polityki ekspansywnej. Graficznie te zjawiska prezentowane są przesunięciem krzywej LM w prawo dla ekspansywnej polityki monetarnej, a w lewo w przypadku polityki restrykcyjnej, co widać na rys. 6. stopa procentowa (r) Rys. 6 Efekty polityki monetarnej stopa procentowa (r) LM 1 LM 2 LM 2 LM 1 r 1 r r 2 r IS 3 IS Y 1 Y 2 dochód narodowy (Y) Y 2 Y 1 dochód narodowy (Y) polityka ekspansywna polityka restrykcyjna Źródło: Opracowanie własne na podstawie R. E. Hall, J. B Taylor, dz. cyt., s. 201, rys A. Kaźmierczak, dz. cyt., s

32 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa Rozmiary zmian dochodu narodowego i stopy procentowej w stosunku do określonej zmiany podaŝy pieniądza mogą cechować się róŝną siłą. Efektywność polityki pienięŝnej jest uzaleŝniona od wraŝliwości: inwestycji, eksportu netto i popytu na pieniądz na zmiany stopy procentowej, która charakteryzuje to jak duŝym fluktuacjom poddają się te wielkości pod wpływem określonych zmian stopy procentowej 53. Im większa wraŝliwość danego parametru tym większe są jego zmiany. DuŜa wraŝliwość na stopę procentową inwestycji i eksportu netto oznacza, Ŝe juŝ niewielkie zmiany stopy procentowej, wywołanej wzrostem lub spadkiem podaŝy pieniądza, doprowadzą do znacznych zmian dochodu. W tym wypadku polityka pienięŝna jest skuteczna względem dochodu, a nieskuteczna względem stóp procentowych. Jednak kiedy występuje mała wraŝliwość inwestycji i eksportu netto zmiana wielkości podaŝy pieniądza spowoduje znaczne zmiany stopy procentowej i niewielkie zmiany dochodu. Polityka pienięŝna w tym przypadku jest nieskuteczna względem dochodu, a skuteczna względem stóp procentowych. Graficzne te zaleŝności prezentuje rys. 7, gdzie róŝna wraŝliwość inwestycji i eksportu została wyraŝona róŝnym nachyleniem krzywej IS (zgodnie z wnioskami z pkt 2.2.). Rys. 7 Skuteczność polityki monetarnej przy róŝnej wraŝliwości inwestycji i eksportu netto na zmiany stopy procentowej na przykładzie polityki ekspansywnej stopa procentowa (r) stopa procentowa (r) LM 1 LM 2 LM 1 LM 2 r 1 r 2 r 1 r 2 IS IS Y 1 Y 2 dochód narodowy (Y) Y 1 Y 2 dochód narodowy (Y) mała wraŝliwość inwestycji i eksportu netto na zmiany stopy procentowej duŝa wraŝliwość inwestycji i eksportu netto na zmiany stopy procentowej Źródło: Opracowanie własne na podstawie E. Kwiatkowski, Model IS-LM..., dz. cyt., s. 635, rys Zmiana podaŝy pieniądza przy duŝej wraŝliwości popytu na pieniądz w stosunku do stopy procentowej skutkuje zarówno małymi zmianami stopy procentowej jak i małymi zmianami dochodu. Dzieje się tak dlatego, Ŝe juŝ niewielkie zamiany stopy procentowej 53 R. E. Hall, J. B Taylor, dz. cyt., s

33 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa wystarczają, aby dostosować popyt do podaŝy pieniądza 54. W tym wypadku polityka pienięŝna jest nieskuteczna zarówno względem dochodu jak i stopy procentowej. Efektem zmiany podaŝy pieniądza przy małej wraŝliwość popytu na pieniądz są znaczne zmiany stopy procentowej, a co za tym idzie takŝe znaczne zmiany dochodu. Polityka pienięŝna w tym przypadku jest skuteczna zarówno względem dochodu jak i stopy procentowej. Graficznie te zaleŝności prezentuje rys. 8, gdzie róŝna wraŝliwość popytu na pieniądz została wyraŝona róŝnym nachyleniem krzywej LM (zgodnie z wnioskami z pkt. 2.3.). Rys. 8 Skuteczność polityki monetarnej przy róŝnej wraŝliwości inwestycji i eksportu netto na zmiany stopy procentowej na przykładzie polityki ekspansywnej stopa procentowa (r) stopa procentowa (r) LM 1 LM 2 LM 1 r 1 LM 2 r 2 r 1 r 2 IS IS Y 1 Y 2 Źródło: Opracowanie własne na podstawie E. Kwiatkowski, Model IS-LM..., dz. cyt., s. 636, rys Podsumowując naleŝy stwierdzić, iŝ polityka pienięŝna jest względem dochodu: a) tym bardziej skuteczna im: dochód narodowy (Y) duŝa wraŝliwość popytu na pieniądz na zmiany stopy procentowej Y 1 Y 2 dochód narodowy (Y) mała wraŝliwość popytu na pieniądz na zmiany stopy procentowej większa jest wraŝliwość inwestycji i eksportu netto na zmiany stopy procentowej (bardziej płaska krzywa IS), mniejsza jest wraŝliwość popytu na pieniądz na zmiany stopy procentowej (bardziej stroma krzywa LM); b) tym mniej skuteczna im: mniejsza jest wraŝliwość inwestycji i eksportu netto na zmiany stopy procentowej (bardziej stroma krzywa IS), większa jest wraŝliwość popytu na pieniądz na zmiany stopy procentowej (bardziej płaska krzywa LM). Natomiast w odniesieniu do stóp procentowych polityka pienięŝna jest 54 TamŜe, s

34 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa a) tym bardziej skuteczna im: mniejsza jest wraŝliwość inwestycji i eksportu netto na zmiany stopy procentowej (bardziej stroma krzywa IS), mniejsza jest wraŝliwość popytu na pieniądz na zmiany stopy procentowej (bardziej stroma krzywa LM); b) tym mniej skuteczna im: większa jest wraŝliwość inwestycji i eksportu netto na zmiany stopy procentowej (bardziej płaska krzywa IS), większa jest wraŝliwość popytu na pieniądz na zmiany stopy procentowej (bardziej płaska krzywa LM). 4. NBP jako podmiot polityki pienięŝnej 4.1. NBP polskim bankiem centralnym Instytucją prowadzącą politykę pienięŝną jest bank centralny, zajmujący w stosunku do innych banków pozycję nadrzędną. W Polsce jest nim Narodowy Bank Polski. Stanowi o tym Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, w której stwierdza się, Ŝe: Centralnym Bankiem państwa jest Narodowy Bank Polski. Przysługuje mu wyłączne prawo emisji pieniądza oraz ustalania i realizowania polityki pienięŝnej 55. Potwierdza to ustawa o Narodowym Banku Polski mówiąca, iŝ Narodowy Bank Polski (...) jest bankiem centralnym Rzeczypospolitej Polskiej Organizacja NBP Organami NBP w myśl postanowień konstytucji i ustawy o NBP są: Prezes Narodowego Banku Polskiego, Rada Polityki PienięŜnej oraz Zarząd Narodowego Banku Polskiego 57. Prezes NBP reprezentuje bank centralny na zewnątrz oraz przewodniczy Radzie Polityki PienięŜnej, Zarządowi NBP i Komisji Nadzoru Bankowego 58. Prezes NBP jest powoływany przez Sejm na wniosek Prezydenta na sześcioletnią kadencję podczas której jest praktycznie nieusuwalny. Okres prezesury w NBP moŝe być skrócony tylko Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, art. 227, ust. 1. Ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. o Narodowym Banku Polskim (tekst jednolity ogłoszony w Dz.U. z Nr 1, poz. 2), art. 1. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, art. 227, ust. 2 oraz Ustawa..., dz. cyt., art. 6. Ustawa..., dz. cyt., art

35 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa w przypadku śmierci prezesa, jego rezygnacji bądź odwołania przez Sejm na wniosek Prezydenta z następujących przyczyn: długotrwałej choroby uniemoŝliwiającej pełnienie obowiązków, prawomocnego wyroku sądu skazującego za przestępstwo, orzeczenia Trybunału Stanu o zakazie pełnienia stanowisk kierowniczych oraz funkcji związanych ze szczególną odpowiedzialnością państwową 59. Rada Polityki PienięŜnej co roku ustala załoŝenia polityki pienięŝnej wraz z podstawowymi zasadami jej realizacji 60. ZałoŜenia te, jak równieŝ sprawozdanie z ich wykonania, przedstawiane są Sejmowi. Na ich podstawie Rada ustala m.in.: wysokość stóp procentowych, stopę rezerw obowiązkowych, zasady operacji otwartego rynku 61. Rada, składa się z 9 członków wybranych w równiej liczbie przez Sejm, Senat i Prezydenta spośród specjalistów zajmujących się tematyką finansów. Jej decyzje podejmowane są większością głosów przy obecności minimum pięciu członków Rady, a w przypadku ich równej ilości rozstrzygający jest głos przewodniczącego. Członka Rady, w trakcie sześcioletniej kadencji, odwołać moŝna jedynie wtedy gdy sam złoŝy rezygnację, obciąŝy go wyrok sądu tudzieŝ z powodu choroby niemoŝliwe będzie wykonywanie przez niego obowiązków 62. Zarząd kieruje działalnością NBP, podejmując uchwały bezwzględną większością głosów w sprawach nie zastrzeŝonych w ustawie o NBP do wyłącznej kompetencji innych organów NBP. Jego podstawowym zadaniem jest takŝe realizacja uchwał Rady Polityki PienięŜnej. Członków zarządu powołuje Prezydent na wniosek Prezesa NBP w liczbie 6-8. Odwołanie członka zarządu podlega takim samym obostrzeniom jak w przypadku członków Rady Polityki PienięŜnej 63. Tryb powoływania i praktyczna nieodwoływalność prezesa NBP i członków Rady Polityki PienięŜnej wskazują na duŝą niezaleŝność polskiego banku centralnego. NBP jest jednak poddany kontroli demokratycznego państwa. Elementami tego nadzoru są: TamŜe, art. 9. NBP. Narodowy Bank Polski, Narodowy Bank Polski, Warszawa 2005, s. 6. Ustawa..., dz. cyt., art. 12. TamŜe, art. 13 i 16. TamŜe, art. 17 i

36 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa sprawozdania z realizacji polityki pienięŝnej, quasi-demokratyczny sposób wybierania członków RPP oraz kolegialność ciała prowadzącego politykę pienięŝną. Takie usytuowanie władzy monetarnej w systemie demokratycznym ma głęboki sens. UniezaleŜnienie decyzji polityki monetarnej od problemów rządu umoŝliwiło zerwanie z finansowaniem deficytu z poŝyczek banku centralnego i sięganiem po podatek inflacyjny. W efekcie czego moŝna było skutecznie ograniczać inflację 64. Z drugiej strony duŝa władza zgromadzona w ramach jednej instytucji wymaga nadzoru, który przynosi wiele korzyści. Najczęściej wskazuje się na opieranie się banku centralnego na właściwych danych w związku z rozliczaniem się z efektów działalności, podniesienie jakości polityki monetarnej i fiskalnej na skutek utraty przez rząd moŝliwości finansowania przez bank centralny oraz lepszą efektywność polityki w warunkach zaufania społecznego którym cieszy się bank centralny Cel NBP Emanacją poruszanych wyŝej kwestii jest sformułowany w ustawie cel NBP. Uszczegóławiając postanowienia konstytucji ( Narodowy Bank Polski odpowiada za wartość polskiego pieniądza 66 ) w tym zakresie stanowi ona, Ŝe Podstawowym celem działalności NBP jest utrzymanie stabilnego poziomu cen, przy jednoczesnym wspieraniu polityki gospodarczej Rządu, o ile nie ogranicza to podstawowego celu NBP 67. RPP kaŝdorazowo w swej strategii polityki pienięŝnej doprecyzowuje ten cel. W obecnej strategii stwierdza się, Ŝe celem po 2003 r. jest ustabilizowanie stopy inflacji na poziomie 2,5% z dopuszczalnym przedziałem wahań +/- 1 punkt procentowy 68. Uzasadnieniem dla takiego wyboru jest zdaniem Rady, jego spójność z szybkim wzrostem gospodarczym i oczekiwaną wartością dla kryterium konwergencji w kwestii inflacji. Jako miarę inflacji NBP wykorzystuje wskaźnik wzrostu cen towarów i usług konsumpcyjnych (ang. Consumer Pices Index CPI), w ujęciu rok do roku. RóŜni się on nieznacznie od zharmonizowanego wskaźnika cen towarów i usług konsumpcyjnych (ang. Harmonised Index of Consumer Prices HICP) słuŝącego do weryfikacji inflacyjnego kryterium M. Brzoza-Brzezina, M. Józefowska, Bank centralny Narodowy Bank Polski [w:] Bankowość na świecie i w Polsce, pod red. L. Oręziak, B. Pietrzyka, Olympus, Warszawa 2000/2001, s A. Wojtyna, Co tu zrobić z NBP? [w] Gazeta Wyborcza nr z dn. 24 maja 2002, s. 30. Konstytucja Rzeczpospolitej Polskiej, art. 227, ust. 1. Ustawa..., dz. cyt., art. 3. Strategia polityki pienięŝnej po 2003 roku, NBP, Warszawa 2003, s

37 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa konwergencji. Oba oparte są na koszyku towarów i usług, który odzwierciedla zmiany siły nabywczej przeciętnego gospodarstwa domowego 69. Do spełnienia swojego podstawowego celu NBP wykorzystuje strategię bezpośredniego celu inflacyjnego (BCI) 70. Polega ona na wykorzystaniu całego spektrum wskaźników ekonomicznych, m.in.: deficytu budŝetowego, czynników kosztowych, oczekiwań odnośnie aprecjacji lub deprecjacji waluty, do określenia celu inflacyjnego 71, którego prawdopodobieństwo realizacji jest następnie maksymalizowane poprzez odpowiednie manipulowanie poziomem podstawowych stóp procentowych NBP. Mechanizm transmisji monetarnej jest tu następujący. Stopy NBP oddziałują na krótkoterminowe stopy rynku pienięŝnego wpływające na oprocentowanie kredytów i depozytów banków komercyjnych, a więc takŝe na rozmiary kredytów, popyt w gospodarce i stopę inflacji 72. Drugim podstawowym celem NBP w zakresie polityki pienięŝnej podniesionym w aktualnym planie działania NBP i strategii polityki pienięŝnej jest jak najszybsze przystąpienie Polski do strefy euro 73. Bank centralny będzie więc tak kształtował politykę pienięŝną, aby sprzyjać spełnieniu przez Polskę kryteriów konwergencji Instrumenty NBP w zakresie polityki pienięŝnej Kształtując stopy procentowe NBP wykorzystuje dostępny mu zestaw instrumentów polityki pienięŝnej: operacje otwartego rynku, rezerwę obowiązkową, a takŝe operacje depozytowo-kredytowe 74. Operacje otwartego rynku wpływając na poziom krótkoterminowych stóp procentowych na rynku międzybankowym równowaŝą popyt i podaŝ środków utrzymywanych przez banki komercyjne w banku centralnym. Operacje te prowadzone są przez NBP za pomocą emisji własnych papierów dłuŝnych tj. siedmiodniowych bonów pienięŝnych. Rentowność tych operacji jest określana przez stopę referencyjną TamŜe, s M. Breza, Narodowy Bank Polski wobec integracji monetarnej w Europie [w:] Bankowość wobec procesów globalizacji, pod red. L. Pawłowicza, R. Wierzby, Gdańska Akademia Bankowa, Gdańsk-Jurata 2003, s. 34. M. Brzoza-Brzezina, M. Józefowska, dz. cyt., s NBP..., dz. cyt., s. 8. Strategia..., dz. cyt., s. 14 oraz Plan działalności Narodowego Banku Polskiego na lata , Narodowy Bank Polski, Warszawa, listopad 2004, s. 27. Portal internetowy Narodowego Banku Polskiego: data odczytu 14 marca 2005, godz. 18:51. NBP..., dz. cyt., s

38 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa Rezerwa obowiązkowa NBP słuŝy minimalizacji oddziaływania na stopy procentowe rynku międzybankowego bieŝących zmian płynności systemu bankowego oraz redukcji nadpłynności sektora bankowego. Jej wielkość wyznacza się jako część środków przyjętych przez bank, podlegających zwrotowi oprócz środków uzyskanych od innego banku krajowego lub z zagranicy na minimum dwa lata, w szczególności zgromadzonych poprzez prowadzenie rachunków bankowych i sprzedaŝ papierów wartościowych, pomniejszoną o równowartość 500 tys. euro. Rezerwa obowiązkowa jest oprocentowana 76. Operacje kredytowo-depozytowe mają łagodzić krótkie (zazwyczaj jednodniowe) wahania stóp procentowych na rynku międzybankowym, które związane są z prowadzeniem przez NBP operacji otwartego rynku za pomocą siedmiodniowych bonów. Na operacje te składa się kredyt lombardowy i depozyt na koniec dnia 77. Kredyt lombardowy daje moŝliwość elastycznego zniwelowania krótkookresowych niedoborów płynności w bankach komercyjnych. Maksymalna wielkość kredytu stanowi 80% wartości nominalnej skarbowych papierów wartościowych pod zastaw których udzielony został kredyt. W celu jego otrzymania oprócz posiadania skarbowych papierów wartościowych bank musi spłacić poprzednio otrzymane kredyty. Spłaty kredytu lombardowego dokonuje się następnego dnia po jego zaciągnięciu 78. Depozyt na koniec dnia pozwala bankom komercyjnym na składanie przez nie jednodniowych lokat w NBP. Lokaty terminowe w NBP pozwalają bankom komercyjnym na zagospodarowanie nadwyŝek płynnych środków 79. Oprocentowanie depozytów na koniec dnia (stopa depozytowa) stanowi górny, a oprocentowanie kredytów lombardowych (stopa lombardowa) dolny pułap dla wahań stóp procentowych rynku pienięŝnego. Dzieje się tak, gdyŝ stopa depozytowa przeciwdziała spadkowi krótkookresowych stóp na rynku międzybankowym poniŝej stopy depozytowej, a stopa lombardowa warunkuje maksymalny koszt pozyskania pieniądza na rynku międzybankowym NBP..., dz. cyt., s Portal internetowy Narodowego..., dz. cyt., data odczytu 14 marca 2005, godz. 18:51. NBP..., dz. cyt., s. 8. M. Breza, dz. cyt., s. 37. Strategia..., dz. cyt., s

39 I Polityka pienięŝna jako instrument polityki makroekonomicznej państwa Poza wyróŝnionymi instrumentami polityki pienięŝnej NBP zastrzega sobie takŝe moŝliwość interwencji na rynku walutowym gdyby kurs złotówki zagraŝał celowi inflacyjnemu NBP..., dz. cyt., s

40 Rozdział II Droga do członkostwa w strefie euro

41 II Droga do członkostwa w strefie euro 1. Procedura przyjmowania wspólnotowej waluty 1.1. Jakim sposobem zastąpić złotego przez euro? Przystępując do Unii Europejskiej, kaŝdy kraj automatycznie zobowiązuje się przyjąć wspólną walutę euro. TakŜe Polska uzyskując członkostwo w UE przyjęła na siebie takie zobowiązanie, stwierdzając w swym stanowisku negocjacyjnym Ŝe nie występuje o Ŝadne okresy przejściowe w obszarze unii gospodarczej i walutowej 82. W teorii postępowanie mające na celu zastąpienie złotego przez euro mogłoby się dokonać trzema odrębnymi sposobami: poprzez zarząd walutą (currency board), jednostronne przyjęcie waluty (tzw. euroizację) bądź trwałe spełnienie kryteriów konwergencji 83. Currency board opiera się na dwóch załoŝeniach: powiązaniu emisji waluty krajowej z posiadanymi przez państwo zasobami walut wymienialnych i złota, oraz ustanowieniem sztywnego kursu waluty krajowej wobec międzynarodowej. Z systemu zarządu walutą skorzystały m.in. Estonia i Litwa w latach 90. XX wieku 84. Euroizacja natomiast polega na zastąpieniu istniejącego środka płatniczego w danym kraju przez euro na skutek jednostronnej decyzji państwa. Takie rozwiązane zastosowała Czarnogóra w 2002 roku 85, a w Polsce taką ewentualność rozwaŝali politycy przed wyborami parlamentarnymi w roku Zarówno zarząd walutą jak i euroizacja jest zazwyczaj wykorzystywana w sytuacjach nadzwyczajnych, do których zalicza się niezdolności do samodzielnego prowadzenia polityki pienięŝnej, okres powojenny czy okres po odzyskaniu niepodległości. Związane jest to z angaŝowaniem ogromnych środków finansowych i rezygnacją przez dane państwo z płynnego kursu walutowego, który pomaga unikać kryzysów walutowych i dostosować się do wstrząsów wewnętrznych 87. Przyjęcie więc Polska w Unii Europejskiej. Nasze warunki członkostwa, Biuro ds. Referendum Europejskiego KPRM, Warszawa 2003, s. 31. E. Pietrzak, Kiedy euro zastąpi złotego?, Konferencja Narodowego Banku Polskiego pt. Polska droga do euro, październik 2001, s. 13. [w:] Portal internetowy Narodowego Banku Polskiego: data odczytu 23 września 2005, godz. 21:20. TamŜe, s i 19. Euro poza eurolandem [w:] Gazeta Wyborcza nr z dn. 21 lutego 2001, s. 22. Euro od zaraz?, Portal internetowy Onet.pl o gospodarce: data odczytu 3 marca E. Pietrzak, dz. cyt., s. 19 i

42 II Droga do członkostwa w strefie euro jednego z tych rozwiązań mogłoby zostać odczytane na arenie międzynarodowej jako skutek nieudanej polityki makroekonomicznej prowadzonej przez dany kraj. Unia Europejska jednoznacznie negatywnie ustosunkowała się do tego rodzaju rozwiązań. Komisja Europejska w raporcie Exchange rate strategies for UE candidate countries z listopada 2000 r. stwierdza, Ŝe inne sposoby przyjęcia euro niŝ trwałe spełnienie kryteriów konwergencji nie są rozwiązaniami moŝliwymi do zastosowania. Stanowisko to argumentowane jest tym, Ŝe inne metody są niezgodne z prawem wspólnotowym oraz sprzeczne z ekonomiczną logiką procesu przystępowania do UE. Logika ta ma wyraŝać się w następującej sekwencji zdarzeń: najpierw kraj kandydacki powinien przeprowadzić reformy gospodarcze, następnie uzyskać wysoki i trwały poziom stabilności gospodarczej oraz zbieŝności gospodarczej z państwami UE i dopiero przyjąć wspólną walutę 88. Zgodnie z postanowieniami Traktatu z Maastricht przystąpienie do strefy euro moŝe nastąpić w sytuacji, gdy państwo kandydujące do strefy euro charakteryzuje się: zgodnością legislacyjną prawa krajowego z prawem wspólnotowym, w szczególności w stosunku do statutu banku centralnego, trwałym spełnieniem kryteriów konwergencji dotyczących: stabilnego poziomu cen, stabilnej sytuacji finansów publicznych, stabilnego kursu walutowego oraz długoterminowych stóp procentowych 89. Do czasu realizacji tych warunków państwo otrzymuje status państwa członkowskiego objętego derogacją, która oznacza uczestnictwo we wspólnym rynku lecz uniemoŝliwia przyjęcie wspólnej waluty 90. NaleŜy zauwaŝyć, iŝ jest to zupełnie inna derogacja od tej które posiadają Wielka Brytania i Dania. W przypadku tych państw derogacja (opt-out) pozwala nie przyjmować euro nawet po wypełnieniu kryteriów konwergencji 91. Z poruszonych wyŝej problemów wynika jednoznacznie, Ŝe Polska chcąc przystąpić do strefy euro musi dąŝyć do wypełnienia kryteriów konwergencji, które pozwoli UE zdjąć z niej klauzulę derogacji K. Szeląg, Proces etapowego dochodzenia Polski do euro, Konferencja Narodowego Banku Polskiego pt. Polska droga do euro, październik 2001, s [w:] Portal internetowy Narodowego Banku Polskiego: data odczytu 23 września 2005, godz. 20:51. Traktat o Unii Europejskiej z dn. 7 II 1992 roku art. 109j ust. 1. TamŜe, art. 109k ust. 1 i 3. K. Szeląg, dz. cyt., s

43 II Droga do członkostwa w strefie euro 1.2. Etapy przyjmowania euro Unia Europejska proces przyjmowania wspólnej waluty charakteryzuje jako etapowy, którego zasadniczą częścią jest uczestnictwo w systemie ERM II. Polski rząd kierując się uwarunkowaniami proceduralnymi podzielił ten proces na cztery etapy: Etap 1 Przygotowanie i wejście Polski do ERM II; Etap 2 Wypełnienie kryteriów konwergencji; Etap 3 Przygotowanie do wprowadzenia euro w Polsce; Etap 4 Płynne wprowadzenie euro w Polsce 92. Etap pierwszy rozpoczął się z dniem 1 maja 2004 roku, gdy Polska wstąpiła do Unii Eeuropejskiej i weszło w Ŝycie podpisane 24 kwietnia porozumienie Central Bank Agrement asygnowane przez banki centralne nowoprzyjętych państw w tym Narodowy Bank Polski. Celem etapu jest przygotowanie kraju do uczestnictwa w systemie ERM II. Właśnie włączenie polskiej waluty do tego systemu zakończy ten etap 93. W okresie tym najwaŝniejszym zadaniem polskich władz jest opracowanie narodowej strategii przystąpienia Polski do strefy euro, w której określone zostaną kluczowe kwestie dla procesu przyjmowania euro. Po wcześniejszych konsultacjach zostaną tu podjęte takie decyzje jak: moment wejścia do ERM II, ustalenie centralnego kursu złotego w stosunku do euro i dopuszczalnych od niego odchyleń w czasie uczestnictwa w systemie ERM II, czy sposób wypełnienia kryteriów konwergencji. Rozstrzygnięte teŝ muszą być tak prozaiczne kwestie jak np. wybór rewersu dla polskich monet euro. Kwintesencją tych działań będzie wystosowanie wniosku o włącznie złotego do ERM II. Przyjęcie polskiej waluty do ERM II rozpocznie etap drugi, mający na celu wykazanie trwałego wypełnienia kryteriów konwergencji. Jego zakończenie nastąpi z momentem podjęcia przez Radę Unii Europejskiej ds. Ekonomiczno-Finasowych (Radę Ecofin) decyzji o uchyleniu derogacji 94. Okres ten będzie wynosił minimum dwa lata, gdyŝ tyle musi przebywać waluta krajowa w ERM II bez dokonywania dewaluacji. W tym czasie Polska musi utrzymać w miarę stabilny kurs walutowy i doprowadzić do sytuacji takiego wypełnienia kryteriów Integracja Polski ze strefą euro: uwarunkowania członkostwa i strategia zarządzania procesem pod red. M. Gronickiego, G. Stanisławskiego, Ministerstwo Finansów, Warszawa, sierpień 2005, s. 37. TamŜe, s. 38. Integracja Polski..., dz. cyt., s

44 II Droga do członkostwa w strefie euro konwergencji, która pozwoli Radzie Ecofin stwierdzić zbieŝności sytuacji gospodarczej Polski z krajami strefy euro. W tym okresie zostanie takŝe określony stały kurs wymiany euro na złote oraz odbędzie się szczegółowa kampania informacyjna na temat euro 95. Etap trzeci ma przygotować Polskę na wprowadzenie euro do obiegu. Będzie się on zawierał między podjęciem decyzji o zdjęciu z polski klauzuli państwa członkowskiego z derogacją a momentem przystąpienia do strefy euro, który to rozpocznie czwarty etap. Ostatni etap, w trakcie którego ma nastąpić płynne wprowadzenie euro do obiegu, zakończy wymiana złotych na euro 96. Dwa ostatnie etapy będą bardzo podobne do czasu w którym zastała w Polsce dokonana ostatnia denominacja złotówki. Na pierwsze miejsce przesuną się zadania techniczno-informacyjne takie jak: zaopatrzenie w banknoty i monety euro, przeliczenie cen i okresowe ich podawanie zarówno w złotych jak i euro. Rys. 9 Sekwencja zdarzeń w procesie przyjmowani euro wraz z minimalnymi okresami ich realizacji Źródło: Integracja Polski ze strefą euro: uwarunkowania członkostwa i strategia zarządzania procesem pod red. M. Gronickiego, G. Stanisławskiego, Ministerstwo Finansów, Warszawa, sierpień 2005, s. 47, schemat L. Oręziak, Euro: nowy pieniądz, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2003, s Integracja Polski..., dz. cyt., s. 42 i