Społeczne skutki najnowszej fali wychodźstwa

Transkrypt

1 Komitet Badań nad Migracjami Polskiej Akademii Nauk Społeczne skutki najnowszej fali wychodźstwa Raport opracowany przez Komitet Badań nad Migracjami PAN wersja wstępna Warszawa, grudzień 2013

2 Skład zespołu autorów Anacka Marta (Uniwersytet Warszawski) Brzozowski Jan (Uniwersytet Ekonomiczny, Kraków) Chałupczak Henryk (UMCS, Lublin) Fihel Agnieszka (Uniwersytet Warszawski) Firlit-Fesnak Grażyna (Uniwersytet Warszawski) Heffner Krystian (Politechnika Opolska) Garapich Michał (Roehampton University, Wielka Brytania)) Jaźwińska Ewa (Uniwersytet Warszawski) Jończy Romuald (Uniwersytet Ekonomiczny, Wrocław) Lesińska Magdalena (Uniwersytet Warszawski) Grabowska-Lusińska Izabela (SWPS, Warszawa) Kaczmarczyk Paweł (Uniwersytet Warszawski) Krzyżowski Łukasz (AGH, Kraków) Okólski Marek (SWPS, Warszawa oraz Uniwersytet Warszawski) Praszałowicz Dorota (Uniwersytet Jagielloński) Rauziński Robert (Politechnika Opolska) Rokita-Poskart Diana (Uniwersytet Ekonomiczny, Wrocław) Slany Krystyna (Uniwersytet Jagielloński) przewodnicząca zespołu Solga Brygida (Instytut Śląski, Opole) - koordynatorka Ślusarczyk Magdalena (Uniwersytet Jagielloński) Urbańska Sylwia (Uniwersytet Warszawski)

3 Wprowadzenie Struktura raportu Część I - Uwarunkowania i przebieg migracji zagranicznych w latach Migracje zagraniczne przed 1 maja 2004 roku - Migracje zagraniczne po akcesji Polski do Unii Europejskiej - Regionalny wymiar migracji zagranicznych w Polsce Część II - Wielowymiarowe skutki poakcesyjnych migracji zagranicznych - Demograficzne konsekwencje migracji - Ekonomiczne skutki migracji - Społeczne i kulturowe konsekwencje migracji Część III - Migracje powrotne Polaków - Szacunki skali powrotów po 2004 roku - Charakterystyki społeczno-demograficzne powracających - Reintegracja na polskim rynku pracy - Konsekwencje migracji powrotnych Część IV - Polityka migracyjna Polski - Polska polityka migracyjna stan obecny - Polityka wobec migracji na poziomie regionów - Polityka migracyjna jako element polityki społecznej w Polsce - Rekomendacje dla różnych podmiotów, instytucji, organizacji Podsumowanie

4 I. Uwarunkowania i przebieg migracji zagranicznych w latach I. 1. Migracje zagraniczne przed 1 maja 2004 r. Uwarunkowania migracji: niekorzystna sytuacja na rynku pracy (wysokie bezrobocie, niewielka elastyczność i niedostosowanie strukturalne) Migranci należeli do grupy najsłabiej osadzonej na rynku pracy (młodzież, absolwenci szkół) i pochodzili z obszarów dotkniętych brakiem ofert pracy Migranci udawali się do tradycyjnych krajów docelowych emigracji z Polski, w których rozwinięte były sieci migracyjne Większość migracji przybierała formy czasowe (cyrkulacyjne) i wiązała się z podejmowaniem prac podrzędnych w szarej strefie

5 I. Uwarunkowania i przebieg migracji zagranicznych w latach I. 2. Migracje zagraniczne po akcesji Polski do Unii Europejskiej Uwarunkowania migracji: czynniki instytucjonalne, pogłębiająca się integracja, przemiany gospodarcze; mniejsza rola tradycyjnych sieci Gwałtownie nasilona skala migracji (w oparciu o dane spisowe oraz dane BAEL) Zarobkowy charakter wyjazdów (swobodny dostęp do rynków pracy) i zyskujące z upływem czasu na znaczeniu emigracje osiedleńcze Zmiana w geografii polskich migracji

6 I. Uwarunkowania i przebieg migracji zagranicznych w latach I. 3. Regionalny wymiar migracji zagranicznych w Polsce Dysfunkcje w sferze demograficznej i ekonomicznej regionu. Istotne następstwa natury politycznej (np. zmiany w strukturze etnicznej, opcjach narodowych, w zachowaniach wyborczych). Konsekwencje w sferze społecznej (np. obniżona aktywność mieszkańców, niższy poziom przedsiębiorczości) i gospodarczej (niższa stopa zatrudnienia i bezrobocia, ograniczony dostęp do wyspecjalizowanych zasobów pracy) Zmieniająca się rola migracji zagranicznych w rozwoju regionów w kraju Znacząca rola tradycyjnych regionów emigracji, w których skutki długotrwałych wyjazdów są najbardziej odczuwalne na płaszczyźnie ekonomicznej i społecznej Duże wyzwania przed nowymi regionami odpływowymi, ukierunkowane na diagnozowanie mobilności zagranicznej mieszkańców oraz wyznaczanie wynikających z tej mobilności kierunków rozwoju

7 II. Wielowymiarowe skutki poakcesyjnych migracji zagranicznych II. 1. Demograficzne konsekwencje migracji Wyniki NSP 2011: tys. (5,2% ludności Polski); PESEL i BAEL: emigracja w latach : 220 tys. definitywna oraz tys. czasowa NSP 2011: najwięcej emigrantów pochodzi z woj. śląskiego, małopolskiego, dolnośląskiego, natomiast w stosunku do potencjału populacyjnego: z woj. opolskiego (10,6%), podlaskiego (9,1%), podkarpackiego (8,4%), warmińsko-mazurskiego (7,5%) Ubytek urodzeń (np. w 2011 r. 37,5 tys., jeśli płodność za granicą taka sama jak w Polsce); tys. (tylko Wk.Bryt., RFN i Irlandia) Intensyfikacja procesu starzenia się populacji ( ponad 50% emigrujących to osoby w wieku lat); nie tylko wyrwa pokoleniowa wśród najliczniej emigrujących, ale też trwały ubytek wśród nadchodzących pokoleń

8 II. Wielowymiarowe skutki poakcesyjnych migracji zagranicznych II. 2. Ekonomiczne konsekwencje migracji Punkt wyjścia: hipoteza pętli/pułapki migracyjnej i migracji rozgęszczającej W perspektywie krótkookresowej: stosunkowo nieduże efekty migracji dla rynku pracy (wynagrodzenia); łagodzenie zjawiska niedoborów pracy (bezrobocie młodych) W perspektywie długookresowej: neutralny charakter zjawisk migracyjnych względem rynku pracy, jednak z możliwością istotnych zmian strukturalnych i modernizacyjnych

9 II. Wielowymiarowe skutki poakcesyjnych migracji zagranicznych II. 2. Ekonomiczne konsekwencje migracji c.d. Transfery pieniężne i rzeczowe (duży napływ, zarówno w sensie absolutnym jak i relatywnym; w 2007 Polska była jednym z 10 krajów o największym napływie; 2,5% PKB) Ograniczony wpływ transferu dochodów migracyjnych na rozwój regionów i kraju, ale zarazem zmniejszenie sfery ubóstwa i dysproporcji dochodowych w skali lokalnej Efekt fiskalny: korzystny dla budżetu centralnego (wpływy z VAT), niekorzystny dla budżetów lokalnych (wpływy z PIT i CIT) Selektywny odpływ kapitału ludzkiego (wysokie kwalifikacje, casus: personel medyczny); jednak raczej nie drenaż, lecz wypychanie (brak pracy, marnotrawstwo kwalifikacji w kraju)

10 II. Wielowymiarowe skutki poakcesyjnych migracji zagranicznych II. 3. Społeczne i kulturowe konsekwencje migracji Przeobrażenia polskich rodzin oraz modyfikacja więzi Dywersyfikacja polskie rodziny co do form, struktury i jakości relacji; fenomen rodziny transnarodowej i jej właściwości Rodziny transnarodowe rozbijają homogeniczny obraz idealnej polskiej rodziny Dezorganizacja więzi rodzinnych (wysoki poziom rozwodów, problemy rozpadających się związków binacjonalnych i ich dzieci)

11 II. Wielowymiarowe skutki poakcesyjnych migracji zagranicznych II. 3. Społeczne i kulturowe konsekwencje migracji c.d. Centralną pozycję w transnarodowej rodzinie zajmują kobiety Migracje generują problemy związane z funkcjonowaniem polskich rodzin w krajach napływu (problematyka wielokulturowości) Wyłaniają się poważne problemy emocjonalno-wychowawcze dzieci migrantów Wyzwania przed systemem edukacji i prawnym (np. związane z rozpadem związków mieszanych i decyzjami o miejscu zamieszkania dzieci), a także związane z funkcjonowaniem rodzin wielokulturowych

12 II. Wielowymiarowe skutki poakcesyjnych migracji zagranicznych II. 3. Społeczne i kulturowe konsekwencje migracji c.d. Migracje a kapitał ludzki transfery społeczne, wykorzystanie zasobów i konwersja kapitałów Kwalifikacje, umiejętności i kompetencje nabyte za granicą jako kapitał migracyjny Transfer kapitału migracyjnego i jego wykorzystanie po powrocie Wykorzystanie kapitału migracyjnego a zmiana (brak zmiany) praktyk społecznych migrantów po powrocie

13 II. Wielowymiarowe skutki poakcesyjnych migracji zagranicznych II. 3. Społeczne i kulturowe konsekwencje migracji - c.d. Wpływ najnowszej polskiej diaspory na społeczeństwo polskie Wpływ na przestrzeń publiczną: emigracja nadal jest rodzajem narzędzia, jakim politycy i publicyści posługują się w celu udowodnienia danej tezy Wpływ na politykę społeczną: z inicjatywy najnowszej polskiej emigracji zorganizowano szereg akcji społecznych Dyfuzja kulturowa, transfery społeczne: migranci powrotni są potencjalnymi katalizatorami zmian kulturowo-społecznych w Polsce; przeznaczanie transferów na konsumpcję oraz inwestycje w nieruchomości (ziemia, dom), rzadziej w innowacyjne projekty Pod wpływem migracji rozwija się specyficzna kultura migracyjna, w której akceptowaną normą i drogą zawodową jest wyjazd w celach zarobkowych

14 II. Wielowymiarowe skutki poakcesyjnych migracji zagranicznych II. 4. Skutki regionalne i lokalne Śląsk Opolski: etniczny charakter emigracji, wyraźne skutki ekonomiczne, demograficzne, społeczne Podlasie: region peryferyjny o dużych problemach strukturalnych, duże znaczenie migracji powrotnych, konsekwencje natury społecznej Małopolska: duże zróżnicowanie przestrzenne migracji, konsumpcyjny charakter dochodów migracyjnych, duże znaczenie migracji powrotnych

15 III. Migracje powrotne Polaków Migranci powrotni - od 23% do 32% ogółu emigrantów czasowych Migracje powrotne okresu poakcesyjnego są w większym stopniu powrotami porażki (return of failure) niż powrotami innowacji (return of innovation), stopa bezrobocia wśród migrantów powrotnych jest wyższa niż dla ogółu populacji w kraju Najwyższą skłonność do powrotów wykazują osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym (najniższą z wykształceniem wyższym), mieszkańcy obszarów wiejskich, powyżej 40 roku życia Większe prawdopodobieństwo powrotu wiąże się z pobytem w jednym z tzw. starych krajów emigracji, natomiast w latach nasiliła się skala migracji powrotnych z Irlandii, Hiszpanii, Holandii i Wielkiej Brytanii Korzyści (ewentualna poprawa sytuacji demograficznej w kraju) i koszty (wynikają z relatywnie mniej korzystnej sytuacji remigrantów na rynku pracy)

16 IV. Polityka migracyjna Polski rekomendacje działań w sferze polityki państwa Dotychczasowe działania (MSZ, MPiPS, MSW, Parlament) Potrzeba tworzenia polityki wobec migracji zagranicznych na poziomie regionów Polityka migracyjna jako element polityki społecznej Podstawowa rekomendacja: dążenie do wykreowania spójnej i konsekwentnej polityki migracyjnej jako ważnej polityki publicznej państwa, która powinna uwzględniać i być realizowana na trzech podstawowych poziomach: centralnym, regionalnym oraz lokalnym

17 V. Podsumowanie (w przygotowaniu) - Próba bilansu poakcesyjnych skutków migracji - Scenariusze dalszych przepływów migracyjnych i ich skutków