CHARAKTERYSTYKA MIGRANTÓW POWRACAJĄCYCH DO POLSKI ORAZ ICH AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA NA RODZIMYM RYNKU PRACY

Transkrypt

1 MARTA ANACKA AGNIESZKA FIHEL Ośrodek Badań nad Migracjami Uniwersytet Warszawski CHARAKTERYSTYKA MIGRANTÓW POWRACAJĄCYCH DO POLSKI ORAZ ICH AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA NA RODZIMYM RYNKU PRACY WSTĘP W drugim kwartale 2008 roku dołączono do kwestionariusza Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) dwa dodatkowe moduły poświęcone (1) imigrantom oraz (2) sytuacji na rynku pracy migrantów i ich potomków 1 (GUS 2008). Drugi z wymienionych modułów dotyczył między innymi migracji powrotnych (remigracji) do Polski, które są przedmiotem niniejszego artykułu. Sondaż ten, przeprowadzony wśród 25 tysięcy polskich gospodarstw domowych, pozostaje bardzo cennym źródłem informacji o współczesnej mobilności międzynarodowej z Polski i do Polski. Okazuje się bowiem, że pomimo dużego zainteresowania badaczy wciąż niewiele wiadomo o skali i charakterze powrotów polskich remigrantów do kraju pochodzenia. Zwykłe ćwiczenie, polegające na porównaniu różnych szacunków dotyczących liczby osób powracających (Anacka 2010), nie pozwoliło na wyciągnięcie jednoznacznego wniosku, głównie ze względu na decydujące rozbieżności definicyjne i ilościowe. Tymczasem ankieta dodatkowego modułu BAEL była dość szczegółowa i pozwoliła nie tylko określić skalę najnowszych powrotów Polaków, ale też scharakteryzować remigrantów i zidentyfikować ich zachowania ekonomiczne po powrocie do miejsca pochodzenia. Jest to jedyne tak dokładne źródło informacji o migracjach powrotnych przed opracowaniem i publikacją wyników Narodowego Spisu Powszechnego (NSP) z 2011 roku. 2 1 Ten drugi moduł był zgodnie z rozporządzeniem Komisji Europejskiej nr 102/2007 z dnia 2 lutego 2007 roku przeprowadzony we wszystkich krajach Unii Europejskiej. 2 W chwili publikacji artykułu znane są wyniki NSP 2011, jednak w zakresie charakterystyki migrantów powrotnych są one niezwykle ubogie.

2 58 Marta Anacka, Agnieszka Fihel Głównym zarzutem formułowanym przeciwko śledzeniu migracji międzynarodowych za pomocą BAEL jest niemożność realizacji tego badania w gospodarstwach domowych opuszczonych przez wszystkich członków emigrantów. Niewątpliwie, jest to poważne ograniczenie tego źródła danych, dla którego nie znaleziono jeszcze metodologicznego rozwiązania 3. Proponujemy jednak przyjrzeć się najnowszej mobilności Polaków w oparciu o badanie, którego realizacja nie gwarantuje co prawda reprezentatywności dla wszystkich emigrantów, ale które pozostaje reprezentatywne na poziomie ogólnokrajowym dla wciąż istniejących polskich gospodarstw domowych zaangażowanych w migracje. BAEL umożliwia postawienie istotnych pytań badawczych i przeprowadzenie zaawansowanych analiz statystycznych i ekonometrycznych. W niniejszym artykule analizujemy dwie zasadnicze kwestie. Po pierwsze, kim są pod względem podstawowych charakterystyk społeczno-demograficznych polscy migranci powrotni. Kontynuując nasze dotychczasowe podejście dotyczące selektywności migracji (Fihel, Okólski 2009; Anacka, Okólski 2010; Anacka 2010; Anacka, Fihel 2012), porównujemy emigrantów i remigrantów i wyciągamy wnioski dotyczące uwarunkowań najnowszej mobilności międzynarodowej Polaków. W tym artykule analizie selektywności służy model ekonometryczny określający prawdopodobieństwo powrotu emigrantów o poszczególnych cechach społeczno- -demograficznych. Po drugie, interesuje nas aktywność zawodowa remigrantów na polskim rynku pracy, a w szczególności szanse znalezienia przez nich zatrudnienia oraz ryzyko pozostawania bez pracy lub ryzyko dezaktywizacji zawodowej. Porównując za pomocą drugiego modelu ekonometrycznego emigrantów i remigrantów, odpowiadamy na pytanie, czy pobyt za granicą miał wpływ na zwiększenie szans znalezienia zatrudnienia w Polsce. Zainteresowanie współczesnymi migracjami powrotnymi Polaków jest obecnie dość duże. Nie mamy zamiaru przedstawiać tutaj krytycznego przeglądu literatury przedmiotu; wskażemy jednak ważne z naszego punktu widzenia ilościowe badania najnowszej remigracji do Polski. W oparciu o wyniki poprzedniego Narodowego Spisu Powszechnego udało się opisać migrację powrotną do Polski w latach (Fihel, Górny, Matejko 2006): jej skala okazała się stosunkowo mała, a remigranci wykazywali dużą skłonność do kolejnego wyjazdu za granicę. Mimo to jakościowe cechy powrotnego strumienia migracyjnego wysoki udział osób z wyższym wykształceniem, aktywnych zawodowo, zajmujących wysokie pozycje w przedsiębiorstwach i urzędach państwowych przesądziły o jego istotnej roli dla kraju przechodzącego transformację ustro- 3 Truizmem jest stwierdzenie, że nie ma idealnej metody śledzenia mobilności międzynarodowej. Analizując migracje zarówno z perspektywy kraju wysyłającego, jak i z perspektywy krajów przyjmujących, zawsze ryzykujemy pominięcie części migrantów.

3 Charakterystyka migrantów powracających do Polski oraz ich aktywność zawodowa jową. Migracje powrotne stały się tematem intensywnych badań w kontekście wstąpienia Polski do Unii Europejskiej i wielkiej fali emigracji po 2004 roku. Anacka i Okólski (2010) jako jedni z pierwszych użyli danych pochodzących z BAEL do prezentacji kierunków mobilności emigrantów, a także porównali tę grupę - pod względem podstawowych cech demograficznych - z mieszkańcami naszego kraju. Tego typu podejście chcemy kontynuować, zastępując w niniejszym artykule analizę opisową metodą testowania statystycznego, zaś wymienione grupy odpowiednio: remigrantami i emigrantami. Z polskiej perspektywy niezwykle ważne są pytania o trwałość współczesnej remigracji i dalsze zamiary migracyjne osób powracających. Z pomocą przychodzą badania sondażowe przeprowadzone stosunkowo niedawno, lecz na ograniczonym terytorium Polski, mianowicie w województwach dolnośląskim, małopolskim i śląskim (Bieńkowska i in a, b; Szymańska i in. 2011, por. też Brzozowski 2012). Wskazują one jednoznacznie, iż migracja powrotna wynika przede wszystkim z osiągnięcia z góry ustalonego celu wyjazdu, to znaczy zarobienia określonej ilości pieniędzy lub spędzenia za granicą określonego okresu. Podobny motyw przeważał wśród respondentów BAEL z 2008 roku. Poszczególne badania nie dają natomiast jednoznacznego obrazu zawodowych losów migrantów po ich powrocie do Polski. Według wspomnianych wyżej sondaży zrealizowanych w trzech województwach większość osób powracających znalazła w Polsce zatrudnienie, choć wiele z nich myślało (w momencie badania) o ponownym wyjeździe za granicę. Iglicka (2009) zaś sygnalizuje niebezpieczeństwo tzw. pętli pułapki migracyjnej: konieczności powtarzania wyjazdów ze względu na ograniczoną możliwość integracji remigrantów na polskim rynku pracy. Oznaczałoby to, iż znaczna część powrotów do Polski wciąż nosi znamiona migracji niepełnej (Frejka, Okólski, Sword 1998; Jaźwińska, Okólski 2001; Okólski 2001). Można bowiem zidentyfikować znaczną grupę migrantów, którzy pomimo braku barier instytucjonalnych wobec osiedlenia się w krajach Unii Europejskiej wciąż angażują się w krótkookresowe, regularnie powtarzane wyjazdy za granicę. Niniejsze badanie pokazuje, że osoby powracające do Polski borykają się z istotnymi problemami na rodzimym rynku pracy i że scenariusz Iglickiej może być realistyczny w przypadku istotnej grupy remigrantów. SKALA I SELEKTYWNOŚĆ MIGRACJI POWROTNEJ BAEL definiuje migranta jako osobę w wieku 15 lat i więcej, która przebywa (przebywała) za granicą co najmniej 2 (według metodologii stosowanej do 2006 roku) lub 3 miesiące (od 2007 roku). Na podstawie dodatkowego modułu zrealizowanego w 2008 roku Główny Urząd Statystyczny (GUS 2008) oszacował

4 60 Marta Anacka, Agnieszka Fihel liczbę migrantów, którzy powrócili do Polski 4 w okresie od stycznia 2004 roku do czerwca 2008 roku, na około 580 tysięcy. Wyniki badania wskazywały na rosnącą dynamikę remigracji od 2004 roku; dość powiedzieć, iż w samym 2007 roku wróciło około 213 tysięcy osób. Trudno zweryfikować cytowane wyżej szacunki. Z innych ustaleń GUS-u (GUS 2012), opartych na kilku różnych źródłach informacji: BAEL, NSP z 2002 i 2011 roku oraz statystyki głównych państw przyjmujących, wynika, iż liczba Polaków przebywających za granicą zaczęła maleć, począwszy od roku Zmniejszyła się ona z około 2 milionów 270 tysięcy pod koniec 2007 roku do 2 milionów pod koniec 2010 roku, po czym wzrosła do 2 milionów 60 tysięcy pod koniec 2011 roku. Na podstawie tych liczb dotyczących zasobu emigrantów nie można szacować skali napływu powrotnego do Polski, ale ważny jest wniosek dotyczący zmniejszania się zasobu polskich emigrantów po 2008 roku. Przywoływane już badania z Dolnego i Górnego Śląska oraz Małopolski pokazały, iż do co drugiego migranckiego gospodarstwa domowego (od 43% do 57%) powrócił ktoś, kto przebywał za granicą co najmniej 3 miesiące 5 (Bieńkowska i in a, b; Szymańska i in. 2011). Jeśli założymy, iż w migranckim gospodarstwie domowym był tylko jeden migrant, to skala remigracji do tych regionów była znacznie wyższa niż wskazują szacunki GUS-u. Remigracja jest zatem ważny elementem migracyjnego obrazu Polski. Warto więc zapytać, kto wraca i skąd? Odpowiadamy na to pytanie, porównując migrantów powrotnych do grupy polskich emigrantów. Analizę selektywności migracji powrotnej do Polski opieramy na kwartalnych sondażach BAEL, zrealizowanych w latach Zidentyfikowałyśmy osób w wieku 15 lat i więcej, które w tym okresie przebywały za granicą przez 2 lub 3 miesiące. Wśród nich 902 osoby (czyli około 9%) wróciły i były obecne w Polsce podczas realizacji jednej z kolejnych fal badania. Znane były następujące cechy lub zmienne odnoszące się do migrantów i migrantów powrotnych: wiek, płeć, poziom wykształcenia, miejsce zamieszkania w Polsce (województwo oraz rodzaj miejscowości) oraz kraj emigracji. Ten ostatni mógł w trakcie migracji się zmienić, więc w dalszej analizie uwzględniłyśmy jedynie pierwszy w kolejności chronologicznej kraj docelowy. Poważnym ograniczeniem BAEL był fakt, iż wyjściowa próba gospodarstw domowych 6 nie uwzględniała nowych, odrębnych gospodarstw zakładanych przez powracających z zagranicy migrantów. Oznacza to, iż remigranci byli identyfikowani jedynie wówczas, gdy wracali do swoich dawnych miejsc 4 I w momencie badania byli rezydentami gospodarstwa domowego w Polsce. 5 Migrant powrotny definiowany był w badaniach jako osoba, która po powrocie osiedliła się w określonym województwie. 6 BAEL realizowany jest na próbie losowej gospodarstw domowych, a nie osób.

5 Charakterystyka migrantów powracających do Polski oraz ich aktywność zawodowa zamieszkania. Dlatego skala powrotów mogła być w BAEL niedoszacowana i niestety nie sposób określić skali owego obciążenia. Zaproponowałyśmy następujący model regresji logistycznej, uzależniający prawdopodobieństwo powrotu od poszczególnych wartości zmienych x : wieku, płci, poziomu wykształcenia, województwa zamieszkania w Polsce, wielkości miejscowości zamieszkania (miasto / wieś) oraz kraju emigracji: P(y=1 x) = f(xb) = LOGIT(xb) Ze względu na zbyt dużą liczbę krajów docelowych zostały one w modelu podzielone na trzy grupy: tzw. nowe kraje emigracji (Czechy, Dania, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Norwegia, Szwecja, Wielka Brytania), stare (tradycyjne) kraje emigracji (Austria, Australia, Belgia, Francja, Grecja, Kanada, Niemcy, Stany Zjednoczone, Włochy) oraz pozostałe. Oczywiście, interesujące byłoby przyjrzeć się mobilności do każdego z tych państw osobno, jednak nie było to możliwe ze względu na małą liczebność próby. Analizę ekonometryczną powtórzyłyśmy dwukrotnie jedynie dla dwóch głównych państw docelowych: Niemiec i Wielkiej Brytanii. W modelu ogólnym (dla remigrantów ze wszystkich krajów) hipoteza mówiąca o łącznej nieistotności statystycznej zmiennych została odrzucona. Pomimo to kilka zmiennych lub wartości zmiennych okazało się statystycznie nieistotnych (tabela 1.), na przykład płeć. W przypadku wieku można było wnioskować jedynie o grupie migrantów w wieku 40 lat i więcej: cechowali się oni wyższą skłonnością do powrotu (o 19%, na co wskazuje wartość tzw. odds-ratio równa 1,19) niż migranci w wieku lat, którzy stanowili grupę odniesienia. Podobnie osoby cechujące się wykształceniem zawodowym były bardziej skłonne do powrotu do Polski (o 30%) niż osoby z wykształceniem wyższym, stanowiące grupę referencyjną. Jednak najsilniejszy efekt przyciągający miał rodzaj miejscowości zamieszkania - osoby wywodzące się z miast były mniej skłonne do powrotu (o 26%) niż mieszkańcy wsi. Wyniki te osiągnięto przy jednoczesnej kontroli łącznego wpływu takich par zmiennych, jak rodzaj miejscowości i poziom wykształcenia oraz wiek i poziom wykształcenia. Owe złożone zmienne (interakcje) okazały się statystycznie nieistotne.

6 62 Marta Anacka, Agnieszka Fihel Tabela 1. Wyniki regresji logistycznej określającej prawdopodobieństwo powrotu Parametry regresji Zmienna i jej wartości xβ Odds ratio p-value Poziom istotności 1 Wiek 24 lata i mniej 0,07 1,08 0, ,17 1,19 0,12 40 lat i więcej 0,18 1,19 0,10 * Płeć Mężczyzna 0,11 1,12 0,15 Wykształcenie Podstawowe 0,03 1,03 0,87 Zawodowe 0,26 1,29 0,05 * Średnie i policealne 0,19 1,21 0,13 Rodzaj miejscowości Miasto 0,30 0,74 0,00 *** Województwo Kujawsko-Pomorskie 0,06 0,95 0,80 Lubelskie 0,22 1,24 0,19 Lubuskie 0,26 0,77 0,29 Łódzkie 0,06 1,07 0,77 Małopolskie 0,37 0,69 0,03 ** Mazowieckie 0,55 0,58 0,05 ** Opolskie 0,64 0,53 0,00 *** Podkarpackie 0,16 0,85 0,29 Podlaskie 0,28 0,75 0,21 Pomorskie 0,51 0,60 0,04 ** Śląskie 0,94 0,39 0,00 *** Świętokrzyskie 0,29 1,33 0,10 * Warmińsko-Mazurskie 0,52 0,60 0,03 ** Wielkopolskie 0,16 1,17 0,42 Zachodniopomorskie 0,32 0,73 0,16

7 Charakterystyka migrantów powracających do Polski oraz ich aktywność zawodowa Zmienna i jej wartości Parametry regresji xβ Odds ratio p-value Poziom istotności 1 Kraj docelowy Nowy 2 0,24 0,78 0,00 *** Inny 0,23 1,26 0,06 ** Stała 2,15 0,12 0,00 *** Uwagi: 1 Poziom istotności dla p-value: * α=0,1, ** α=0,05, *** α=0,01; 2 Nowe kraje emigracji: Czechy, Dania, Hiszpania, Holandia, Irlandia, Islandia, Norwegia, Szwecja, Wielka Brytania; stare kraje emigracji: Austria, Australia, Francja, Grecja, Kanada, Niemcy, Stany Zjednoczone, Włochy. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BAEL Regiony przyciągające i wypychające polskich remigrantów Wykres 1. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BAEL

8 64 Marta Anacka, Agnieszka Fihel W celu oszacowania wpływu województwa zamieszkania na skłonność do powrotu wykonałyśmy 16 regresji logistycznych, w których każdy kolejny region stanowił kategorię odniesienia, a wyniki zostały uśrednione (tabela A1 w Aneksie). Niektóre województwa okazały się szczególnie atrakcyjne dla powracających (por. też wykres 1.): dolnośląskie, kujawsko-pomorskie, lubelskie, świętokrzyskie i wielkopolskie. Na drugim biegunie znalazły się województwa, do których wraca się niechętnie: mazowieckie, pomorskie, śląskie, warmińsko- -mazurskie. Ten przestrzenny wzorzec skłonności do powrotów nie może być wyjaśniony wyłącznie rozwojem gospodarczym poszczególnych regionów (wyrażonym poziomem PKB, stopą bezrobocia czy wskaźnikiem urbanizacji) ani tradycjami emigracyjnymi w okresie przed- i poakcesyjnym. Wśród regionów przyciągających remigrantów znajdują się bowiem zarówno słabsze ekonomicznie województwo świętokrzyskie, jak i regiony o chłonnym rynku pracy Dolny Śląsk czy Wielkopolska. Wśród województw wypychających remigrantów znalazły się z kolei zarówno agrarne, zmagające się z wysoką stopą bezrobocia Warmia i Mazury, jak i Mazowsze z chłonnym rynkiem pracy w Warszawie czy silnie zurbanizowany Górny Śląsk. Nie można zinterpretować tego wyniku w sposób jednoznaczny; prawdopodobnie każdy region stanowi oddzielny przypadek, w którym czynniki ekonomiczne ścierają się z unikalnym charakterem sieci i tradycji migracyjnych ukształtowanych nie tylko w okresie powojennym i transformacji ustrojowej, ale także poakcesyjnym. Jest to niewątpliwie zagadnienie wymagające dalszych, bardziej szczegółowych analiz realizowanych na poziomie powiatów, a nie województw. Interpretacji wymaga też kierunek powrotów do Polski. Nasz model pokazał, iż migranci w tzw. nowych krajach docelowych cechują się istotnie niższą (o 22%) skłonnością do powrotu niż ci przebywający w tradycyjnych krajach docelowych. Stoi to w pewnej sprzeczności z faktem, iż kryzys finansowy z 2007 roku szczególnie dotknął trzy nowe państwa docelowe Hiszpanię, Irlandię, Wielką Brytanię, i to właśnie stamtąd powinniśmy oczekiwać intensywnej remigracji. Jednak nasza poprzednia analiza (Fihel, Okólski 2009) wyraźnie pokazała, iż do Irlandii i Wielkiej Brytanii wyjeżdżają przede wszystkim osoby młode, dobrze wykształcone, pochodzące w Polsce z regionów zurbanizowanych. Są to także osoby odznaczające się stosunkowo niską skłonnością do powrotu, więc niejasne jest, jakie znaczenia ma sama zmienna określająca kraj emigracji. Aby pozbyć się takich interakcyjnych efektów, wykonałyśmy dwie osobne regresje logistyczne dla migrantów wybierających Niemcy i Wielką Brytanię. Niestety, w modelu angielskim niewiele zmiennych okazało się statystycznie istotnych. W przypadku Niemiec regresja pokazała tak jak model ogólny negatywną selekcję powrotów do polskich miast oraz inaczej niż model ogólny pozytywną selekcję mężczyzn do remigracji.

9 Charakterystyka migrantów powracających do Polski oraz ich aktywność zawodowa Reasumując, osoby młode, z wyższym wykształceniem, wywodzące się z miast, wyjeżdżające do nowych państw emigracji są mniej skłonne do powrotu do Polski niż osoby starsze, z wykształceniem zawodowym, pochodzące ze wsi, wybierające tradycyjne kierunki migracji. Oczywiste jest, że osoby młode i o wyższych kompetencjach kulturowych mogą sobie lepiej radzić za granicą i w rezultacie mieć mniej powodów do powrotu. Być może też nowe kraje docelowe przede wszystkim Irlandia i Wielka Brytania lepiej potrafią zatrzymać polskich migrantów, nawet pomimo trudności gospodarczych ostatnich lat. Oznacza to, że czynniki o charakterze przyciągającym po stronie krajów docelowych, na przykład wyższe zarobki, łatwiejszy dostęp do zatrudnienia, lepsze perspektywy społeczno-zawodowe, być może też bardziej rozbudowane instytucje welfare state pozostają decydującymi uwarunkowaniami mobilności Polaków, w tym remigracji poakcesyjnej. W tym kontekście Niemcy jako kraj stosunkowo nieaktrakcyjny dla osiedlenia się stanowią swego rodzaju paradoks. Już w okresie przedakcesyjnym badania jakościowe wskazywały na wyraźne trudności z integracją społeczno-ekonomiczną w tym kraju (Heffner, Sołdra-Gwiżdż 1997; Koryś 2002). Dane BAEL pokazują, iż mniej więcej co drugi migrant wyjeżdżający w okresie poakcesyjnym do Niemiec wywodził się z terenów wiejskich (Fihel, Okólski 2009), a to właśnie wiejskie pochodzenie najsilniej determinuje skłonność do powrotu. Prawdopodobne jest więc, iż część polskich migrantów wciąż podejmuje czasowe formy mobilności bez zamiaru osiedlenia się w Niemczech. Jednak najbardziej zaskakującym nas wynikiem był decydujący wpływ pochodzenia wiejskiego na skłonność do powrotu. Wiejskie rynki pracy nie są przecież tak chłonne, by zapewnić zatrudnienie wszystkim mieszkańcom wsi. Dlatego bardzo zasadne było postawienie kolejnego pytania badawczego, odnoszącego się do zawodowych losów migrantów po powrocie do Polski, i ewentualnego wpływu migracji na szanse zatrudnienia na rodzimym rynku pracy. AKTYWNOŚĆ ZAWODOWA REMIGRANTÓW NA POLSKIM RYNKU PRACY Aktywność zawodowa migrantów powrotnych analizowana była w oparciu o dane BAEL pochodzące z dodatkowego modułu zrealizowanego w 2008 roku. Na potrzeby naszego badania ograniczyłyśmy zbiór migrantów do osób, które wyjechały z Polski nie wcześniej niż w 1989 roku. Było ich w próbie ponad 2 tysiące. Pobyt za granicą trwający krócej niż rok został określony jako migracja krótkookresowa, trwający dłużej jako długookresowa. Wyróżniłyśmy osoby w wieku lata aktywne zawodowo, to znaczy:

10 66 Marta Anacka, Agnieszka Fihel zatrudnione, w tym świadczące nieodpłatną pomoc w gospodarstwie rolnym lub rodzinnym przedsiębiorstwie lub bezrobotne (czyli niemające pracy), ale aktywnie pracy poszukujące, niezależnie od faktu rejestracji w urzędzie pracy. Osoby bierne zawodowo zdefiniowałyśmy jako te, które pracy nie posiadały ani jej nie szukały. Wykres 2. Stopa bezrobocia (wykres u góry) i stopa bierności zawodowej (wykres u dołu) w grupach osób o różnym charakterze doświadczenia migracyjnego. Stopabezrobociawposzczególnychgrupachosób bez dowiadczenia migracyjnego zdowiadczeniem migracyjnym zdowiadczeniem migracji krótkookresowej zdowiadczeniem migracji dugookresowej Stopabiernocizawodowejwposzczególnychgrupachosób 50,0 45,0 40,0 35,0 30,0 25,0 20,0 15,0 10,0 5,0 0,0 bez dowiadczenia migracyjnego zdowiadczeniem migracyjnym zdowiadczeniem migracji krótkookresowej zdowiadczeniem migracji dugookresowej Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BAEL z 2008 r.

11 Charakterystyka migrantów powracających do Polski oraz ich aktywność zawodowa Na podstawie BAEL obliczyłyśmy stopę bezrobocia (odsetek bezrobotnych wśród osób aktywnych zawodowo) oraz bierności zawodowej (odsetek biernych zawodowo wśród ogółu osób w wieku lata). Oba te wskaźniki znacząco różniły się dla migrantów i osób, które za granicę nie wyjeżdżały (wykres 2.): ci pierwsi częściej byli bezrobotni, ale częściej też byli aktywni zawodowo. Nie wynika to z pewnością ze struktury wieku analizowanych grup, ponieważ podobne wyniki uzyskałyśmy dla osób w wieku mobilnym, to jest lata. Różnice te okazały się nieistotne statystycznie przy porównaniu migrantów krótko- i długookresowych. Zaproponowałyśmy model regresji wielomianowej, która pozwoliła określić wpływ poszczególnych zmiennych społeczno-demograficznych oraz charakteru migracji (zmienne x) na prawdopodobieństwo osiągnięcia określonego statusu (j) na polskim rynku pracy: zatrudnienia, bezrobocia oraz bierności zawodowej: P( y 1 j x) 1 J h1 exp J h1 1 exp x x j exp x h h,, j 0 1 j J Oba równania ekonometryczne (jeden dla statusu bezrobocia, drugi dla bierności zawodowej) okazały się statystycznie istotne, choć kilka zmiennych okazało się nieistotnych. Interpretację wyników statystycznie istotnych ograniczymy do interesujących nas zmiennych: doświadczenia migracyjnego oraz interakcji owego doświadczenia ze zmiennymi społeczno-demograficznymi, takimi jak: rodzaj miejscowości zamieszkania, wiek, wykształcenie i fakt użytkowania przez członków gospodarstwa domowego działki rolnej. W przypadku równania dla stanu bezrobocia, w którym kategorią odniesienia był stan zatrudnienia, ryzyko bezrobocia wzrosło dwuipółkrotnie dla osób z doświadczeniem migracji krótkookresowej w porównaniu z osobami bez doświadczenia migracyjnego. Doświadczenie migracji długookresowej u osób w wieku lata zwiększyło ryzyko bezrobocia od 3 do 5 razy. Istotny okazał się również łączny efekt wpływu doświadczenia migracji krótkookresowej i faktu posiadania działki rolnej: osoby o tych cechach miały ponaddwukrotnie wyższe ryzyko bycia bezrobotnym niż osoby bez doświadczenia migracyjnego niezamieszkujące wspólnie z użytkownikami działki rolnej. Wreszcie, oba typy migracji krótko- i długookresowej wpłynęły na możliwości znalezienia zatrudnienia szczególnie negatywnie

12 68 Marta Anacka, Agnieszka Fihel u osób z wykształceniem średnim zawodowym i/lub policealnym (ryzyko bezrobocia wyższe od 2 do 6 razy). W przypadku równania dotyczącego bierności zawodowej migracja krótkookresowa miała istotny wpływ na zmniejszenie ryzyka bierności (o 50%). Jednak ryzyko to wzrosło- i efekt ten był statystycznie istotny dla osób w wieku lat z krótkookresowym doświadczeniem migracyjnym (od 1,75 razy do 2,27 razy) oraz dla absolwentów szkół wyższych z długookresowym doświadczeniem migracyjnym (od 2 do 4,5 razy). Powrót do Polski z wyjazdu krótszego niż rok miał działanie dezaktywizujące zawodowo w przypadku osób młodych, które prawdopodobnie podejmowały kształcenie, zaś powrót z wyjazdu dłuższego niż rok działanie dezaktywizujące w przypadku osób najlepiej wykształconych. Wyniki modelu ekonometrycznego można podsumować stwierdzeniem, iż w porównaniu z osobami niewyjeżdżającymi za granicę migranci mają wyraźnie mniejsze szanse znalezienia pracy w Polsce. Z możliwych wyjaśnień wymienić można tu co najmniej cztery, żadne z nich jednak nie ma charakteru całościowego. Po pierwsze, wyjazd zagraniczny mógł sprzyjać deprecjacji kwalifikacji nabytych w procesie kształcenia w kraju lub, po drugie, mógł powodować osłabienie relacji społecznych i tym samym wydłużać czas poszukiwania zatrudnienia w Polsce. Po trzecie, być może samo doświadczenie wyjazdu nie miało dużego wpływu na szanse znalezienia pracy, lecz stanowiło pewien wskaźnik niedopasowania migranta do istniejących warunków rynku pracy 7. Po czwarte, migracja w życiorysie osoby starającej się o pracę może sygnalizować, iż kandydat jest bardzo mobilny, otwarty na korzystne finansowo oferty pracy za granicą, a przez to niepewny dla polskiego pracodawcy. Ten ostatni może być niechętny zatrudnianiu i inwestowaniu w wyszkolenie takiego pracownika. W odniesieniu do aktywności na polskim rynku pracy należy stwierdzić, iż krótkookresowe doświadczenie migracyjne działa w sposób aktywizujący zawodowo, ale wyjazd osoby młodej sprzyja jej dezaktywizacji po powrocie do Polski. Problem ten dotyczy osób, które doświadczenie migracyjne zdobyły w ostatnich latach poprzedzających badanie, najpewniej już po akcesji Polski do Unii Europejskiej. Zatem albo migracja, albo jej zaprzestanie były jedynie epizodami w planowanej karierze zawodowej: w pierwszym przypadku osoba migrująca wyjechała na krócej niż rok, by móc po powrocie podjąć studia w Polsce. W drugim przypadku powrót z migracji wynikał z pogorszenia sytuacji ekonomicznej za granicą, ale nie skutkował zakorzenieniem się w Polsce. 7 W tym przypadku mamy do czynienia z autoselekcją osób, które, nie mogąc znaleźć pracy w Polsce, wyjeżdżają za granicę. Po powrocie wciąż mają one problemy z podjęciem zatrudnienia, bądź ze względu na niedopasowanie kwalifikacji do wymagań pracodawców, bądź ze względu na inne, nieobserwowalne w badaniu kwestionariuszowym cechy.

13 Charakterystyka migrantów powracających do Polski oraz ich aktywność zawodowa ZAKOŃCZENIE Sondaż BAEL dostarcza istotnych informacji o migracji i remigracji Polaków. Dane dotyczące mobilności międzynarodowej w latach pokazały, iż większą skłonnością do powrotu do Polski cechowały się osoby po 40. roku życia, z wykształceniem zawodowym, wywodzące się ze wsi, wybierające stare kraje emigracji, na przykład Niemcy. Moduł z 2008 roku pokazał, iż po powrocie migranci borykali się z istotnymi problemami na polskim rynku pracy: wyższym bezrobociem, zarówno po krótkim, jak i po długim pobycie za granicą, oraz wyższą biernością zawodową w przypadku osób młodych i z wyższym wykształceniem. Wnioski te są dość pesymistyczne i wskazują na istotne problemy w funkcjonowaniu migrantów w Polsce. Nasze poprzednie badanie pokazało, iż na poakcesyjny odpływ z Polski składają się co najmniej dwa, istotnie różniące się strumienie migrantów (Fihel, Okólski 2009): (1) młodych, dobrze wykształconych, pochodzących z miast, wybierających nowe kraje emigracji oraz (2) statystycznie starszych, o wykształceniu ogólnym i zawodowym, rekrutujących się ze wsi, kierujących się głównie do Niemiec. Niniejsza analiza pokazała, iż to właśnie ta druga grupa jest najbardziej skłonna do powrotów. Zatem czynniki o charakterze przyciągającym po stronie krajów przyjmujących mają decydujące znaczenie dla uwarunkowań współczesnych migracji Polaków, a w szczególności dla utrwalania się emigracji. Osoby starsze i o niższych kompetencjach kulturowych wracają do Polski, nawet na tereny wiejskie o ograniczonym popycie na pracę. Remigracja nie jest warunkowana atrakcyjnością polskiego rynku pracy, lecz innymi przyczynami trudnościami z zatrudnieniem w kraju emigracji, realizacją celu wyjazdu lub innymi, pozawodowymi problemami. BIBLIOGRAFIA: Anacka M. (2010), Poakcesyjni migranci powrotni w Badaniu Aktywności Ekonomicznej Ludności, w: Grabowska-Lusińska, I. (red.), Poakcesyjne powroty Polaków, CMR Working Papers, nr 43/101, Warszawa, s Anacka M., Fihel A. (2012), Return migration to Poland in the post-accession period, w: Galgoczi, B., Leschke, J., Watt, A. (red.), Migration and Labour Markets in Troubled Times: Skills Mismatch, Return Migration and Policy Responses, Aldershot: Ashgate, s Anacka M., Okólski M. (2010), Direct demographic consequences of post-accession migration for Poland, w: Black, R., Engbersen, G., Okólski, M., Panţĭru, C. (red.), A Continent Moving West?, Amsterdam: AUP, s Bieńkowska D., Ulasiński C., Szymańska J. (2010a), Kierunek Małopolska. Charakterystyka powracających i rekomendacje jak nie zmarnować ich kapitału, Kraków: Centrum Doradztwa Strategicznego sc.

14 70 Marta Anacka, Agnieszka Fihel Bieńkowska D., Ulasiński C., Szymańska J. (2010b), Warto wracać? Strategie zachowań reemigrantów i rozwiązania służące wykorzystaniu ich potencjału, Kraków: Centrum Doradztwa Strategicznego sc. Brzozowski J. (2012), Transferability of Return Migrant s Skills and Their Integration in the Regional Labour Markets, w: Larsen, C., Hasberg, R., Schmid, A., Atin, E., Brzozowski, J. (red.), Skills Monitoring in European Regions and Localities. State of the Art and Perspectives, München: Rainer Hampp Verlag, s Fihel A., Górny A., Matejko E. (2006), Remigracja a transfer kapitału ludzkiego do Polski w okresie transformacji, CMR Working Papers, nr 13/71, Warszawa, s Fihel A., Okólski M. (2009), Case study on the dimensions and effects of EU labour migration Poland, w: Galgoczi, B., Leschke, J., Watt, A. (red.), EU Labour Migration since Enlargement: Trends, Impacts and policies, Aldershot: Ashgate, s Frejka T., Okólski M., Sword K. (1998), In-depth Studies on Migration in Central and Eastern Europe: the Case of Poland, New York Geneva: United Nations. GUS (2008), Informacja o badaniach zasobów imigracyjnych w Polsce w 2008 r., materiał na konferencję prasową w dniu 23 grudnia 2008 r., Warszawa. GUS (2012), Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach , materiał na konferencję prasową w dniu 25 września 2012 r., Warszawa. Heffner K., Sołdra-Gwiżdż T. (1997), Migracje powrotne na Górny Śląsk z socjologicznej perspektywy, CMR Working Papers, nr 9, Warszawa. Iglicka K. (2009), Powroty Polaków w okresie kryzysu gospodarczego. W pętli pułapki migracyjnej. Raport z badań, Raporty i Analizy, nr 1/09, Warszawa: Centrum Stosunków Międzynarodowych. Jaźwińska E., Okólski M. (red.) (2001), Ludzie na huśtawce. Migracje między peryferiami Polski i Zachodu, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe Scholar. Koryś I. (2002), W pół drogi specyfika migracji powrotnych z Niemiec, w: Iglicka, K. (red.), Migracje powrotne Polaków. Powroty sukcesu czy rozczarowania?, Warszawa: Instytut Spraw Publicznych, s Okólski M. (2001), Incomplete Migration. A New Form of Mobility in Central and Eastern Europe. The Case of Polish and Ukrainian migrants, w: Wallace, C., Stola, D. (red.), Patterns of Migration in Central Europe, Houndmills - Basingstoke: Palgrave Macmillan, s Szymańska J., Ulasiński C., Bieńkowska D. (red.) (2011), Zaraz wracam... albo i nie. Skala powrotów, motywacje i strategie życiowe reemigrantów z województwa śląskiego, Kraków: Centrum Doradztwa Strategicznego sc.

15 Charakterystyka migrantów powracających do Polski oraz ich aktywność zawodowa Aneks. Tabela A1. Wartości odds ratio dla województwa zamieszkania w 16 regresjach logistycznych, w których każde województwo stanowiło kategorię odniesienia 1 Województwo zamieszkania Kategoria odniesienia Dolnośląskie Kujawsko- -pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie Świętokrzyskie Warmińsko- -mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Średnia Dolnośląskie 1,00 1,00 1,00 1,00 0,72 0,61 0,55 1,00 1,00 0,64 0,41 1,40 0,63 1,00 1,00 0,86 Kujawsko-pomorskie 1,00 1,00 0,62 1,00 0,55 0,47 0,42 0,68 0,63 0,48 0,31 1,00 0,48 1,00 0,58 0,68 Lubelskie 1,00 1,00 1,61 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 0,50 1,71 1,00 1,51 1,00 1,09 Lubuskie 1,00 1,00 1,00 1,00 0,64 0,55 0,49 1,00 1,00 0,57 0,36 1,00 0,56 1,00 1,00 0,81 Łódzkie 1,46 1,38 1,82 1,00 1,55 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 0,57 1,93 1,00 1,71 1,00 1,23 Małopolskie 1,72 1,63 2,14 1,00 1,83 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 2,28 1,00 2,02 1,00 1,37 Mazowieckie 1,91 1,81 2,38 1,00 2,04 1,00 1,00 1,61 1,50 1,00 1,00 2,53 1,00 2,24 1,00 1,54 Opolskie 1,00 1,00 1,48 1,00 1,00 1,00 1,00 0,62 1,00 1,00 0,46 1,57 1,00 1,39 1,00 1,03 Podkarpackie 1,00 1,00 1,59 1,00 1,00 1,00 1,00 0,67 1,00 1,00 0,49 1,69 1,00 1,49 1,00 1,06 Podlaskie 1,00 1,00 1,59 1,00 1,00 1,00 1,00 0,67 1,00 1,00 0,49 1,69 1,00 1,49 1,00 1,06 Pomorskie 1,65 1,57 2,06 1,00 1,76 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 2,19 1,00 1,94 1,00 1,35 Śląskie 2,57 2,44 3,21 2,00 2,74 1,77 1,00 1,00 2,17 2,02 1,00 3,41 1,00 3,02 1,87 2,08 Świętokrzyskie 1,00 0,72 1,00 0,59 1,00 0,52 0,44 0,39 0,64 0,59 0,46 0,29 0,45 1,00 0,55 0,64 Warmińsko-maz. 1,68 1,59 2,10 1,00 1,79 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 2,23 1,97 1,00 1,36 Wielkopolskie 1,00 1,00 1,00 0,66 1,00 0,58 0,50 0,45 0,72 0,67 0,52 0,33 1,00 0,51 0,62 0,70 Zachodniopomorskie 1,00 1,00 1,72 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 1,00 0,53 1,83 1,00 1,62 1,11 Uwagi: 1 Poziom istotności statystycznej wynosi 0,1, wartości nieistotne statystycznie są wyróżnione szarym kolorem. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BAEL

16